Orxon-Yenisey əlifbası

Orxon əlifbası (həmçinin Qədim Türk əlifbası, Orxon-Yenisey əlifbası, Göytürk əlifbası, Türk runları) — VIII-X əsrlər arasında istifadə olunmuş türk əlifbası. Əlifba 1889-cu ildə Nikolay Yadrintsev tərəfindən təşkil olunmuş ekspedisiya Orxon vadisində keçdiyi üçün belə adlandırılmışdır.[1] Orxon abidələrindəki yazıların mətni ilk dəfə Vasili Radlov tərəfindən yayımlanmış və 1893-cü ildə Vilhelm Tomsen tərəfindən deşifr olunmuşdur.

Qədim türk əlifbası
Yazı tipi samit-sait
Dillər Qədim türk dili
Yarandığı yer Mərkəzi Asiya
Yaranma tarixi VI əsr
Dövr VIII-X əsrlər
Qohumluğu Qədim Macar əlifbası
Unikod U+10C00–U+10C4F
ISO 15924 Orkh, 175
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
Kızıl şəhərində, üzərində Orxon əlifbası olan yazı

Kökləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Vilhelm Tomsen tərəfindən irəli sürülmüş və geniş olaraq qəbul olan fikir bu əlifbanın Arami əlifbasından törədiyidir. Tomsen həmçinin alternativ bir fikir olaraq bu əlifbanın Çin yazısından törəmiş ola biləcəyini irəli sürür.[2]

Yazılı abidələri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

200-ə yaxın yazılı abidə və bir miqdar əlyazma dövrümüzə gəlib çatmışdır.[3] VII - X əsrlərə aid olan bu abidələr əsasən müasir Monqolustan, Cənubi Sibirdəki Yenisey hövzəsi, Altay dağları və Sintszyan bölgəsində yerləşir. Qazaxıstan Respublikası Mədəniyyət və İnformasiya Nazirliyinin Dil Komitəsinə əsasən Orxon bölgəsində 54, Yenisey bölgəsində 106, Talas bölgəsində 15, Altayda 78 belə epiqrafik abidə mövcuddur.[4] Əlyazma nümunələri isə Qədim Uyğur dilində yazılmışdır. Irk Bitig bunlardan biridir.

Quruluşu

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qədim türk dili sinharmonik dil olduğu üçün qalın və incə saitlər ¹ və ² olaraq qeyd olunmuş hissələrə ayrılmışdır.

İstifadəsi İşarəsi / (varsa) Yenisey variantı Latın hərfləri ilə alternativləri və IPA yazılışı
Saitlər / 𐰁 𐰂 A /a/, /e/, /ə/
/ 𐰄 𐰅 İ /ɯ/, /i/, /j/
O,U /u/, /o/, /w/
/ 𐰈 Ö,Ü /ø/, /y/, /w/
Kar samitlər Ahəng qanunu
(¹) — Qalın,
(²) — İncə
saitlər ilə		 / 𐰊 /𐰌 B¹ (ab) /b/ B² (eb) /b/
/𐰒 D¹ (ad) /d/ D² (ed) /d/
/𐰎 /𐰐 G¹ (ag) /g/ G² (eg) /g/
/𐰟 L¹ (al) /l/ L² (el) /l/
/𐰥 N¹ (an) /n/ N² (en) /n/
/𐰻 R¹ (ar) /r/ R² (er) /r/
S¹ (as) /s/ S² (es) /s/
/𐱄 /𐱆 T¹ (at) /t/ T² (et) /t/
/𐰗 /𐰙 Y¹ (ay) /j/ Y² (ey) /j/
Təkcə (¹) — /q/
Təkcə (²) — /k/		 /𐰵 /𐰛 K (ak) /q/ K (ek) /k/

Bütün cingiltililər ilə		 /𐰳 -Ç /ʧ/
-M /m/
-P /p/
/𐱂 -Ş /ʃ/
/𐰕 -Z /z/
/𐰮 𐰬 -NG (eñ) /ŋ/
Bitişik səslər + Cingiltili İÇ, Çİ, Ç /iʧ/, /ʧi/, /ʧ/
/𐰷 IK, KI, K /ɯq/, /qɯ/, /q/
/ 𐰹 /𐰝 OK, KO,
UK, KU,
K		 /oq/, /qo/,
/uq/, /qu/,
/q/		 ÖK, KÖ,
ÜK, KÜ,
K		 /øk/, /kø/,
/yk/, /ky/,
/k/
+ Kar / 𐰩 -NÇ /nʧ/
/ 𐰫 -NY /ɲ/
-LT /lt/, /ld/
𐱇 -OT -UT /ot/ /ut/
𐱈 -BAŞ /baš/
/ 𐰧 -NT /nt/, /nd/
Söz ayırması yoxdur
(-) — Sadəcə söz sonunda
Üzərində Orxon yazısı olan 5 manatlıq əsginas

Fontlarda

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Windows 8 əməliyyat sistemindən etibarən Segoe UI Symbol fontunda Orxon əlifbasında yazmaq mümkündür.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Sinor, Denis (2002). "Old Turkic". History of Civilizations of Central Asia 4. Paris: UNESCO. pp. 331–333.
  2. ↑ N. Ishjatms, "Nomads In Eastern Central Asia", in the "History of civilizations of Central Asia", volume 2, figure 6, p. 166, UNESCO Publishing, 1996, p. 165
  3. ↑ Erdal, Marcel. 2004. A grammar of Old Turkic. Leiden, Brill. P.7
  4. ↑ "Qazaxıstan Respublikası Mədəniyyət və İnformasiya Nazirliyinin Dil Komitəsi". 2011-08-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-05-23.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Vikianbarda Orxon əlifbası ilə əlaqəli mediafayllar var.