Bürküt Ata

Bürküt Ata - türk mifologiyasında qartal tanrı. Digər adları Burkut (Merküt, Markut, Mörküt, Börkit, Börköt, Bürgid) Atadır. Monqollar isə Bürgüd Ece və ya Bürged Ecege deyərlər. Bundan başqa Qartal Ata və saxa dilinde Xotoy Ete olaraq da bilinər.

Bürküt Ata
Digər mədəniyyətlərdə Bürküt Ana

Xüsusiyyətləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Günəşin simvoludur. Yenidən doğuşu, əbədi həyatı, ölümsüzlüyü, günəşin doğuşunu işarələr. Atəşi, istiliyi və biçin mövsümünü xatırladar. Bürküt ölümsüzlüyün simvoludur. Yağış yağdırma gücünə malikdir. Bolluğu və bərəkəti təmsil edir.

Qartal kultu[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qartala bəzi türk millətləri Günəş quşu deyirlər. Merküt qəbiləsi qara qartaldan, Yurtas qəbiləsi isə ağ qartaldan törəmişdir. Macar padşahlarının nəsli də bir qartala (və ya şahinə) qədər uzanır. İlk Macar kralının anası bir doğandan hamilə qalmışdır. Macar kralının anası hamilə deyilkən yuxusunda bir şahin görmüş, sonra bu quş ətrafında uçaraq doqquz dəfə dolanmış və sonra da bətninə girmişdir. Bir müddət sonra da hamilə qaldığını anlamışdır. Uşağın doğumunda isə sıra qəribə hadisələr yaşanmış. Bir qırğız boyundan anası da yenə gecə yuxusunda çadırına gələn bir doğulan görmüş və bu quş qarınına girmiş. Qadın bir müddət sonra hamilə qalmış. Başqa bir əfsanədə də Qartal Ata yer üzünə enərək bir qadınla birləşir və uşağı olar. Doğulmuş uşaq yer üzünün ilk və ən böyük şamanı olar. Qartalın bunu etməsinin səbəbi öz dilini anlayacaq bir insan övlada sahib olmaqmış. Qazaxıstan bayrağında kürəyində Günəş daşıyan bir qartal vardır. Buryat kağanının arvadının bir qartalla girdiyi əlaqə nəticəsində şaman olduğu deyilir. Türklərdə qartal və ona bənzəyən sungur, şahin, qırğı, laçın kimi quşlara ümumi olaraq qaraquş adı verilər. Bu quş növü eyni zamanda görünməz aləmlə olan əlaqəni təmsil edən bir ruh olaraq da görülər. Şamanlar onun köməyinə müraciət edir. Qaraquş bəzən igidləri bütöv udar və onlarda onun bətnindən təkrar sağ olaraq çıxmaq üçün bir yol tapırlar. Anadoluda aşiqlər ancaq özlərinə bir quş qılığına girən Cəbrayıl və ya Mikayıln yuxularında görünməsiylə birlikdə aşiqlıq xüsusiyyətini qazanarlar. Yakut dilindəki Xotoy sözünün Kuday (Tanrı) sözcüyü ilə bənzərliyi də diqqətə dəyərdir. Bürküt (Merküt) quşu şamana özündən keçərək etdiyi səfərdə yoldaşlıq edər. Bürküt əslində bütün quşları təmsil edən bir heyvandır. Bu məzmunda aşağıda nümunə olaraq verilən və qartal, şahin, qırğı kimi yırtıcıların növləri olan quşların hamısı türk mədəniyyətində əhəmiyyətli bir yerə malikdir: Baz/Bas, Bazalak/Bozalak, Beygü/Baygu, Cınkay/Çınkay, Çakır/Şakır, Çalağan/Çalagan, İtelgü/İtleğü, Karçıkay/Karcıgay, Köçken/Köçeğen, Köykenek/Küykenek, Kırgay/Kırguy, Laçın/Naçın, Sungur/Sonkur, Sunkar/Şumkar, Toğanak/Tuğanak, Toygun/Tuygun, Torumtay/Turumtay, Zağalma/Yağalbay.

Etimologiya[redaktə | mənbəni redaktə et]

(Bur/Bür) kökündən törəmişdir. Örtmək mənalarını ehtiva edən bürümək, burğu sözləri ilə eyni kökdən törəmişdir. Qartal deməkdir. Büreg sözü monqolcada qaranlıq deməkdir və Bürkütler çox vaxt qara rəngli olaraq izah olunur. Qartal üçün istifadə edilən qaraquş təbiri bunun ən gözəl örnəyidir. Bur (Burh) sözü əlaqəsi də əhəmiyyətlidir.

Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]