Abdulla Qədiri

Abdulla Qədiri (10 aprel 1894, Daşkənd, Rusiya Türkistanı general-qubernatorluğu – 4 oktyabr 1938, Daşkənd) — Özbəkistan yazıçısı, dramaturqu və publisisti, repressiya qurbanı

Abdulla Qədiri
özb. Абдулла Қодирий
Təxəllüsü	Джулкунбай
Doğum tarixi	10 aprel 1894
Doğum yeri	Daşkənd, Sırdərya vilayəti, Rusiya Türkistanı general-qubernatorluğu, Rusiya imperiyası
Vəfat tarixi	4 oktyabr 1938 (44 yaşında)
Vəfat yeri	Daşkənd, Özbəkistan SSR, SSRİ
Vəfat səbəbi	repressiya edilib
Dəfn yeri	Daşkənd
Fəaliyyəti	yazıçı
Əsərlərinin dili	Özbək dili
Mükafatları
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Abdulla Qədiri 10 aprel 1894-cü ildə Daşkənddə tacir ailəsində doğulmuşdur. Yazıçının 102 il ömür sürmüş atası Qədir kişi o, uşaq olarkən müflisləşmiş və sonra üzümçülüklə məşğul olmağa başlamışdır. Abdulla əvvəlcə mədrəsədə (köhnə müsəlman məktəbi), sonra isə yerli rus- özbək məktəbində oxumuşdur^[1][2]. İbtidai təhsilini başa vurduqdan sonra o, erkən yaşlarında müstəqil həyata qədəm qoymuş, Daşkənddə bir mülkədarın yanında mirzəliyə başlamışdır. Bu dövrdə o, Əlişir Nəvai, Lütfi, Muqimi, Əbdürrauf Fitrət, Əbdülhəmid Çolpan və digər cığatay (özbək) klassiklərinin əsərlərini maraqla mütaliə etmiş və milli ədəbiyyatın tarixinə yaxından bələd olmuşdur. Türküstanda getdikcə genişlənən cədidçilik, maarifçilik hərəkatı Abdulla Qədiriyə də təsirini göstərir. O, bölgədə çap olunan qəzet və dərgiləri müntəzəm oxuyur. Cədidçilərin yolunu tutan gənc xalqını xurafatdan, gerilikdən qurtarmaq üçün qələmə əl atır. Bədii yazıları ilə xalqa təsir göstərməyə çalışır^[3]. Abdulla Qədiri Özbəkistanda nəşr olunan ilk satirik jurnalın – "Müştüm" ("Yumruq") dərgisinin banilərindən və fəal müəlliflərindən biri olmuşdur. Yazıçı 1924–1925-ci illərdə Moskvada B. Y. Bryusov adına Ali Bədii Ədəbiyyat İnstitutunda təhsilini davam etdirmişdir. Abdulla Qədiri daha sonra ərəb və fars dillərinə yiyələnmək üçün yeni üsullu mədrəsədə – müsəlman seminariyasında təhsilini davam etdirir. Özbəkistanda baş verən haqsızılqlar, insanların hüquqlarının hər addımda pozulması, sosializm quruculuğu adı altında ruslaşdırma siyasətinin yeridilməsi Abdulla Qədirinin yolunu keçmiş məslək dostlarından ayırır. O, Özbəkistanın azadlığı uğrunda mübarizə aparanların sırasında özünə yer tutur^[4]. Gizli antisovet və antirusya təşkilatının fəallarından birinə çevrilir. 1937-ci ilin ortalarında Özbəkistanda özbək-cədid ziyalılarını, özbək ədəbiyyatı, tarix və mədəniyyət xadimlərini məhv etmək kampaniyası başlanılmışdır. Abdulla Qədıri də bu kompaniyada stalinizmin qurbanı kimi repressiyaya məruz qalmış, 1937-ci il dekabrın 31-də "xalq düşməni" kimi həbs edilmişdir. Yazıçı 1938-ci il oktyabrın 4-də qırx dörd yaşında güllələnmişdir. O, Daşkənddəki Xoca-Ələmbərdor (Kamalan) qəbiristanlığında dəfn edilmişdir. Maraqlıdır ki, sonralar Abdulla Qədırinin istintaq işi məxfilikdən çıxarılanda istintaq materialları arasında müstəntiqlərin sualları və təqsirləndirilən şəxslərin cavabları ilə yanaşı, onun millətçi və antisovet kimi təqdim olunduğu bir sıra kollektiv rəylər aşkarlanmışdır. Belə materiallara S. Hüseynov, N. Axundin, A. Şərafutdinov, Q. Qulam və başqaları imza atıblar. Bu sənədlərin surətlərinin bir hissəsi Nabican Boki tərəfindən "Edam kitabı"nda (Daşkənd, 1992) nəşr edilmişdir.

Yaradıcılığa erkən başlayan yazıçının qələmə aldığı mövzular onun real şəkildə müşahidə etdiyi hadisələrdən qaynaqlanır. O, gördüklərini gah satirik yolla, gah faciə şəklində qələmə almışdır. Abdulla Qədirinin yaradıcılığının ilk dövrlərinin bəhrəsi olan "Millətimə", "Bizim vəziyyət" şeirləri sosial məzmunludur. Ölkənin sosial-siyasi həyatında baş verən dəyişikliklər Abdulla Qədirinin dünyagörüşündə böyük dönüş yaratmışdır. 1919–1925-ci illərdə yazdığı felyetonlarını, hekayələrini "İştirakiyyun" ("Kommunist") və "Qızıl bayraq" qəzetlərində, "İnqilab" dərgisində çap etdirmişdir. 1922-ci ildə "İnqilab" dərgisində yazıçının "Mənim atam bolşevikdir" əsəri dərc olunmuşdur. Onun 300-dən artıq publisistik məqaləsi yayınlanmışdır. Bu məqalələr dövrün sosial-siyasi həyatının salnaməsi kimi diqqəti çəkir. Hekayələrini, felyetonlarını, məqalələrini "Cul qunbay", "Dunbul", "Ciyən", "Sovrunbay", "Ovsar", "Dumbulnisə" və başqa gizli imzalarla nəşr etdirən Abdulla Qədiri alverçiləri, kəndxudaları, ikiüzlü çinovnikləri, bürokratları, qadın azadlığı əleyhinə çıxanları, maarifçiliyin düşmənlərini tənqid atəşinə tutur, xalqını yeni günə, işıqlı, aydın sabahlara çağırırdı. "Mənim tərcümeyi-halım" hekayələr silsiləsindən olan "Kalvayı Məhzum", "İnadcıl Taşpulat nədən danışır" və "Şarvon xala nədən danışır" hekayələrində yazıçı yaratdığı obrazları satirik dillə ifşa edir. Müəllif həyatda, insan təbiətində baş verən bəzi neqativ hadisələri sırf ideoloji baxımdan birtərəfli şəkildə pisləmək və ifşa etməkdənsə, personajları və hadisələri qərəzsiz, mürəkkəbliyi və ziddiyyətləri ilə göstərməyə çalışır. Satirik üslubun imkanlarından yararlanan yazıçı ona böyük şöhrət gətirən "Ötən günlər" adlı romanını 1922-ci ildən hissə-hissə çalışdığı "İnqilab" dərgisində dərc etdirmişdir. Abdulla Qədirinin bu əsəri ilk dəfə XX əsr Azərbaycan dilçiliyinin görkəmli simalarından olan özbək əsilli Azərbaycan dilçisi Xalid Səid Xocayev tərəfindən1928-ci ildə tərcümə olunaraq Hənəfi Zeynallının redaktorluğu ilə Azərnəşrdə çap olunmuşdur^[5]. Əsərə Xalid Səid Xocayev ön söz yazmışdır: "Əsərin müəllifi Özbəkistanın mahir yazıçılarından olan Abdulla Qədiri (Çolkanbay) zəmanənin adamlarındandır, ancaq proletar ideolojisilə hələ ki, yoğrulmamış, proletar dünyasına qarışmamış ziyalılardandır. …Ancaq yenə milli ruhdakı ziyalıların sırasındadır. Mühərrir bu əsərində keçmiş, unudulmuş günləri gözümüzün qabağında canlandırır. …Abdulla Qədiri özbəklərin Mirzə Fətəlisi sayıla bilər". 1928-ci ilin fevralında Abdulla Qədiri ikinci böyük əsəri olan "Mehrab əqrəbi" ("Mehrobdan chayon") tarixi romanını^[6] tamamlayır və əsər bir il sonra Səmərqənddə kitab halında yayınlanır. Abdulla Qədırinin ötən əsrin otuzuncu illərində qələmə aldığı və yalnız qaralama şəklində qorunub saxlanılan indiyədək çap olunmamış pyesi əsasında Daşkənddəki "İlham" teatrında məşhur teatr rejissoru Mark Vayl "Ağ-ağ qara leylək" əsərini tamaşaya hazırlamışdır^[7]. Bəzi məlumatlara görə, bunun ardınca Mark Vaylın faciəli ölümü onun teatrında homoerotik estetika sahəsində apardığı təcrübələrlə bağlı olmuşdur ki, bu da məhz həmin tamaşanın təfsirində xüsusilə aydın şəkildə özünü göstərir.

"Əxlaqsız" adlı nəsr əsəri 1916-cı ildə "Türküstan vilayətinin qəzeti"ndə dərc olunmuşdur. Bu əsərdə yazıçı mülkədar oğlu Saqdullanın timsalında gənc ticarətçilərin nöqsanlarını, onların əxlaqsız, məhvə məhkum həyat tərzini açıq şəkildə ifşa etmişdir. Elə həmin illərdə yazdığı "Bədbəxt adaxlı" dramında isə yazıçı israfçılığı, bədxərcliyi tənqid hədəfi seçmişdir. Əsərdə mülkədarın yanında işləyən kasıb gəncin faciəli taleyi təsvir olunur.^[8] Abdulla Qədiri bu əsərini 1925-ci ildə ayrıca kitab şəklində çapdan buraxdırmışdır. Roman üç hissədən ibarətdir. Birinci hissə 23, ikinci hissə 17, üçüncü isə 16 hekayətdən (cəmi 56 hekayət) ibarətdir. Burada XIX əsrin I yarısında özbək xalqının həyatı təsvir edilmişdir. Əsərin başlanğıcında yazıçı "Müəllifdən" adlı giriş sözündə qeyd edir ki, "Biz yeni əsrə qədəm qoymuşuq və bütün ölkəni yeni yolla getməyə çağırıram". "Ötən günlər"in qiyməti keşmiş xanlar dövründəki qanlı faciələri, başkəsmələri, hakimiyyət uğrundakı çarpışmaları təsvir etməsindədir. "Mehrab əqrəbi" əsəri XIX yüzillikdə – xanlıqlar dövründə baş verən hadisələr təsvir obyekti kimi seçilsə də, əsərin yarandığı dövrün siyasi ovqatı açıq şəkildə duyulmaqdadır. Əsərin "Mehrab əqrəbi" adlandırılması müqəddəs yerdən – ibadət məkanından çıxan, o yerə yaraşmayan münafiqlərə, fırıldaqçılara, alçaqlara, paxıl, imansız insanlara işarədir. Romanda Ənvər və Rənanın məhəbbət macərası, saf, ülvi məhəbbəti obrazlı dillə canlandırılır^[9].

Abdulla Qədiri həm də dilçi və istedadlı tərcüməçi kimi böyük işlər görmüşdür. O, tatar fiziki Abdulla Şunasinin "Fizika" (1928), Nikolay Vasilyeviç Qoqolun "Evlənmə" (1935), Anton Pavloviç Çexovun "Albalı bağı" (1936) əsərlərini özbək dilinə tərcümə etmişdir^[10]. O, həmçinin Kazanda nəşr olunmuş "Böyük rusca-özbəkcə lüğət"in (1934) tərtibində iştirak etmişdir.

Adulla Qədiri repressiya qurbanı kimi güllələndirkdən sonra Sov. İKP –nin XX Qurultayına qədər onun əsərləri qadağan edilmiş və nəşrinə yasaqlar qoyulmuşdur. İyirmi il ərzində evində "Ötən günlər" romanı tapılan hər kəs həbs olunmuşdur. İ. V. Stalinin ölümündən sonra isə vəziyyət dəyişmiş, yazıçı 1957-ci ildə rəsmi şəkildə reabilitasiya olunmuşdur. Lakin onun güllələnməsi faktı (həmçinin ölümündən sonra reabilitasiya faktı) uzun illər gizli saxlanılmışdır. Belə ki, 1958-ci ildə işıq üzü görən "Ötən günlər" romanının rus dilinə tərcüməsinin ön sözündə Abdulla Qədırinin tərcümeyi-halından bəhs olunarkən onun ölüm tarixi və şəraiti haqqında heç nə deyilmir^[11]. Bioqrafiyanın müəllifi tanınmış yazıçı İzzət Sultanovdur. "Mehrab əqrəbi" romanının rus dilinə tərcüməsi anonim bioqrafik qeydlə müşayiət olunmuş və orada qısaca "Abdulla Qədiri 1939-cu ildə vəfat etmişdir" kimi qeyri-dəqiq məlumat verilmişdir.

Abdulla Qədiri ölümündən sonra Əlişir Nəvai adına Özbəkistan Respublikasının Dövlət Mükafatına (1991) layiq göyülmüş, Özbəkistan Prezidentinin fərmanı ilə "Müstəqillik" ordeni (15 avqust 1994) ilə təltif edilmişdir. Abdulla Qadiri adına Özbəkistan Respublikasının Dövlət Mükafatı təsis edilmişdir. Daşkənd Dövlət Mədəniyyət İnstitutu, Daşkənddəki mədəniyyət və istirahət parkı, Daşkəndin mərkəzi küçələrindən və metro stansiyalarından biri, respublikanın müxtəlif şəhərlərinin küçələri, bir çox mədəniyyət ocaqları onun adını daşıyır. "Ötən günlər" və "Mehrab əqrəbi" romanları əsasında filmlər (1969, 1973, 1996) və bir çox seriallar çəkilmişdir. Özbəkistanda ailədə uşaq dünyaya gələndə Abdulla Qədirinin romanlarının qəhrəmanlarının adlarını qoymaq ənənə halını almışdır.

• Ötən günlər. Tərcümə edəni: Xalid Səid Xocayev, Hənəfi Zeynallı Bakı: Azərnəşr, 1928
• Ötən günlər. Tərcümə edəni: Xalid Səid Xocayev, Hənəfi Zeynallı Bakı: Azərnəşr, 1929
• Ötən günlər. Tərcümə edəni: İ. İbrahimov, Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1960, 386 s.
• Mehrab əqrəbi (tarixi roman). Tərcümə edəni Y. Məmmədov, Bakı: Gənclik, 1970, 263 s.
• Ötən günlər. Tərcümə edəni: İ. İbrahimov, Bakı: Gənclik, 1979, 338 s.
• Ötən günlər. Tərcümə edəni: İ. İbrahimov, Bakı: Gənclik, 1987, 332 s.
• Ötən günlər. Tərcümə edəni: Xalid Səid Xocayev, Bakı: Təhsil, 2023, 408 s.^[12]

• Qöşjonov M. Abdulla Qodiriyniñ tasvirlaş sanati. T.: Fan, 1966.
• Qöşjonov M. Özbekniñ özligi. T., 1994.
• Mirzayev I. Abdulla Qodiriyniñ ijodiy evolyusiyasi. T.: Fan, 1977.
• Qodiriy H. Otam haqida. T., 1983.
• Normatov U. Qodiriy boği. T., 1995.
• Karimov B. XX asr özbek adabiyotşunosligida talqin muammosi (Qodiriyşunoslik misolida). FFD dissertasiyasi, T., 2002

• Özbək ədəbiyyatı