Azərbaycan bəylərbəyliyi

Bu məqalə Təbriz bəylərbəyliyi haqqındadır. Digər mənalar üçün Təbriz (dəqiqləşdirmə) səhifəsinə baxın.

Təbriz bəylərbəyliyi və ya Azərbaycan bəylərbəyiliyi^[1] — Səfəvilər dövlətinin inzibati-ərazi vahidlərindən biri. Mərkəzi Təbriz şəhəri idi.

Əyalət
Təbriz bəylərbəyliyi
Bayraq
←   →  — 1747
Paytaxt	Təbriz
Ən böyük şəhər	Təbriz Ərdəbil
Rəsmi dilləri	Azərbaycan türkcəsi

Səfəvilər dövründə xanədanlığın nəzarətində olan bütün ərazilər kimi Tarixi Azərbaycan ərazisi də inzibati-ərazi bölgüsü baxımından bəylərbəyliklərə ayrılmışdı. Azərbaycan (mərkəzi əsasən Təbriz, qısa bir müddət Ərdəbil (1590-1603) bəylərbəyliyi; Şirvan bəylərbəyliyi; Qarabağ (mərkəzi Gəncə) bəylərbəyliyi; Çuxur Səəd (mərkəzi İrəvan) bəylərbəyliyi.^[2]

Nadir şah (1736-1747) hakimiyyətə gələndən sonra bəylərbəylik sistemi ləğv edilmiş, o öldürüldükdən (1747) sonra isə Təbriz bəylərbəyliyi ərazisində bir sıra müstəqil xanlıqlar (Təbriz, Cavad, Marağa, Urmiya, Xoy, Qaradağ, Sərab) yaranmışdı.

XVI əsrin 1-ci yarısında yaradılmışdı. Çuxursəəd, Qarabağ, Şirvan, Fars (İran) bəylərbəylikləri və Osmanlı imperatorluğu ilə həmsərhəd olan Təbriz bəylərbəyliyinə Marağa, Urmiya, Soucbulaq, Xoy, Səlmas, Mərənd, Naxçıvan (16 əsrin sonunadək), Maku, Qaradağ, Ərdəbil, Miyanə, Talış, Arazbar, Sultaniyyə, Zəncan və s. əyalətlər daxil idi.^[3]

Təbriz bəylərbəyliyi ictimai-iqtisadi və strateji baxımdan Səfəvilər dövlətinin ən zəngin və mühüm əyalətlərindən biri idi. Burada əkinçilik, maldarlıq və sənətkarlıq inkişaf etmişdi; mühüm ticarət yolları onun ərazisindən keçirdi. Səfəvilər dövlətinin paytaxtı Qəzvinə (1555), sonralar isə İsfahana (1598) köçürüləndən sonra da Təbriz bəylərbəyiliyi ölkənin siyasi və iqtisadi həyatında mühüm rol oynayırdı. Səfəvi ordusunun şəxsi heyətinin (təqr. 60 min nə fər) 5/1 hissəsi (təqr. 11-12 min) Təbriz bəylərbəyliyinin payına düşürdü.

Təbriz bəylərbəyliyinə ən nüfuzlu qızılbaş əmirləri (əsasən, təkəli və türkman tayfa başçıları) hakim təyin edilirdi.

1531-ci ilədək bəylərbəyi Üləma sultan Təkəli idi. Ondan sonra Təbriz bəylərbəyliyinə türkman əmirləri nəslinin idarəsinə keçdi. 1583/84 ildə şamlı və ustaclı əmirlərinin təkidi ilə türkman tayfa başçısı Əmir xan Türkman bəylərbəyilikdən kənar edildi. Bu, qızılbaşlar arasında qanlı toqquşmalara səbəb oldu. Əmir xana təkəlilər də yardım edirdi. Tayfalararası çəkişmələr Osmanlı imperatorluğu ilə müharibə aparan Səfəvilər dövlətinin vəziyyətini xeyli çətinləşdirdi;

XVI əsrdə Səfəvilər dövlətinin tərkibində olan Naxçıvan tüməni inzibati cəhətdən mərkəzi Təbriz şəhəri olan Azərbaycan bəylərbəyliyinə, XVI əsrin ikinci yarısında isə mərkəzi İrəvan şəhəri olan Çuxursəəd bəylərbəyliyinə daxil olmuşdur.^[4]

1587-ci ildə Şah Məhəmməd Xudabəndə (1578–1587-ci illər) öldü və oğlu Abbas (1587–1629-cu illər) taxta çıxdı. I Şah Abbas 1590-cı ildə Osmanlıyla İstanbul sülh müqaviləsini imzaladı. Müqaviləyə görə Kartli, Kaxetya, Mesxetya, Şirvan, Qarabağ, Çuxursəəd bəylərbəylikləri və Təbriz bəylərbəyliyinin qərbi Osmanlıya verildi.

İstanbul sülh müqaviləsindən dərhal sonra Azərbaycan torpaqlarında 1593-cü ildə Ərdəbil mərkəz olmaqla Zəncan, Xalxal, Ərdəbil, Qaracadağ, Lənkəran vilayətləri, Qızılüzən və Kür çayları arasında yerləşən geniş ərazidə Azərbaycan bəylərbəyliyi yaratdı və Zülfüqar xan Qaramanlı hakim təyin olundu.

1590-1605-ci illərdə Təbriz bəylərbəyliyinin ərazisi (Qaradağ, Ərdəbil və Talış vilayətləri istisna olmaqla) Osmanlıların tabeliyinə keçmişdi. I Şah Abbas dövründə (1587-1629) Təbriz bəylərbəyliyi Osmanlı qoşunlarından azad edildikdən sonra onun idarəsi yenidən türkmən əmiri Pirbudaq xana tapşırıldı.

1736-cı ildə bütün İran əhlinə məktub göndərib Muğan düzündə, Kürlə Arazın qovuşduğu yer olan Qalaqayında^[5] Muğan (Suqovuşan) qurultayı böyük bir qurultay keçirir. Dünyanın bir çox yerindən qurultaya nümayəndələr dəvət edilir. 12 min çadır qurulur və qurultayda iştirak edən 100 min insana burada xidmət edilir. Qurultayda o özünü şah elan edir. Sonra o İranı dörd bəylərbəyliyinə bölür: Burada Azərbaycan bəylərbəyliyi, Fars bəylərbəyliyi, İraq bəylərbəyliyi və Şərqi Xorasan bəylərbəyliyi. Bunlardan ən böyüyü və güclüsü Azərbaycan bəylərbəyliyi olur və qardaşı İbrahim xanı bəylərbəyi təyin edir. Azərbaycan bəylərbəyliyinə Gürcüstan, Şimali Qafqaz, Dağıstan, Cənubi Azərbaycan və İranın xeyli hissəsi tabe idi.^[6]

Nadirin bibisi oğlu Əmiraslan xan Azərbaycan bəylərbəyi olur.

Əsas məqalə: Səfəvilərin Təbriz bəylərbəyilərinin siyahısı

Sıra	Bəylərbəyi	Hakimiyyət illəri
1	İlyas bəy oğlu Xınıslı	1501-1503
2	Hüseyn bəy Şamlı	1503-1509
3	Məhəmməd bəy Ustaclı	1509-1514
4	Durmuş xan Şamlı	1514-1514
5	Məntəşa sultan Ustaclı	1514-1524
6	Məhəmməd xan Təkəli	1524-1530
7	Musa sultan Mosullu-Türkman	1530-1531
8	Üləma sultan Təkəli	1531-1532
9	Musa sultan Mosullu-Türkman	1532-1534
10	Əmir Qayaib bəy Ustaclı	1559-1562
11	Qasıməli	1562-1573
12	Yusif bəy Ustaclı	1573-1573
13	Allahqulu bəy Əfşar	1573-1677
14	Əmir xan Mosullu-Türkman	1577-1584
15	Allahqulu bəy Fəth oğlu Ustaclı	1584-1585
16	Hüseynqulu xan Ustaclı	1586
17	Məhəmməd xan Ustaclı	1586-1589
18	Mehdiqulu xan Çavuşlu Ustaclı	1589-1591
19	Haqverdi sultan	1590-1593
20	Fərhad xan Qaramanlı	1593-1593
21	Lütfiyar xan Qaramanlı	1593-1605
22	I Pirbudaq xan Pörnək-Türkman	1612-1617
23	Şahbəndə xan Pörnək-Türkman	1616-1618
24	Qaraçaqay xan	1618-1620
25	Şahbəndə xan Pörnək-Türkman	1620-1625
26	II Pirbudaq xan Pörnək-Türkman	1625-1635
27	Rüstəm xan Pörnək-Türkman	1635-1643
28	II Pirbudaq xan Pörnək-Türkman	1643-1650 (mart)
29	Əliqulu xan (gürcü)	1650-1651
30	Əliqulu xan Dəvəli	1652-1654
31	Murtuzaqulu xan Qacar	1655-1664
32	Bican bəy (bəylərbəyi)	1666-1680
33	Hacı Əli xan	1680-1694
34	II Rüstəm xan Sipəhsalar	1694-1695
35	Anuşeh xan	1695-1696
36	Məhəmmədtalıb xan	1696-1697
37	Lütfəli bəy	1697-1702
38	Musa bəy	1702-1711
39	Məhəmmədzaman xan	1711-?
40	Mənsur xan Şahsevən Muğani	?-1715
41	Səfiqulu xan Ziyadoğlu-Qacar	1715-1718
42	Məhəmməd Əli xan	1719-1720
43	Mixri xan	1720-1721
44	Məhəmməd bəy Bəydilli-Şamlı	1721-?

1. İbrahim xan Əfşar (1736–1738)
2. Əmiraslan xan Qırxlı-Avşar (1738–1747)

• Azərbaycan (tarixi ərazi)

• Əfəndiyev O. Ə., Azərbaycan Səfəvilər dövləti, B., 1993;
• Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.3, B., 1999;
• Петрушевский И.П., Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в ХVI – начале ХIХ вв., Л., 1949;
• Рахмани А.А., Азербайдıан в конце ХVI и в ХVII веке, Б., 1981;
• Историческая география Азербайджана, Б., 1987.