Qara dəniz-Xəzər çölləri

Qara dəniz-Xəzər çölləri və ya Pont çölləri — Moldovanı, Şimali Qafqazı, Cənubi Ukraynanı, Cənubi Rusiyanı və Qazaxıstanın şimal-qərbinin kiçik bir hissəsini əhatə edən Avrasiya çöllərinin tərkibində olan geniş çöl diyarıdır. Palearktika regionunun da bir hissəsi olan çöllərə mülayim çəmənliklər, savannalar və kolluq biomları daxildir[1].

Qara dəniz-Xəzər çölləri
Pont çölləri
48°21′23″ şm. e. 44°31′48″ ş. u.HGYO
Ölkə
Tabesində Avrasiya çölləri
Tarixi və coğrafiyası
Sahəsi
  • 994.000 km²
Qara dəniz-Xəzər çölləri xəritədə
Qara dəniz-Xəzər çölləri
Qara dəniz-Xəzər çölləri
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Ərazi klassik antik dövrdəki Kimmeriya, İskit və Sarmatiyaya müvafiq gəlir. Çöl min illər boyu bir çoxu at sürən köçəri tayfalar tərəfindən istifadə edilmişdir ki, onların da bir çoxu Avropanı, Qərbi və Cənubi Asiyanı işğal etmişdirlər[2].

Biocoğrafiyada Ponto-Xəzər regionu termini bu çöllərdə yaşayan bitki və heyvanlar ilə Qara dəniz, Xəzər dənizi və Azov dənizində yaşayan heyvanları təsnif etmək üçün istifadə olunur. Genetik tədqiqatlar bu zonanın ən çox ehtimal olunan atların ilk dəfə əhliləşdirildiyi yer olduğunu müəyyən edir[3][4][5].

Hind-Avropa xalqlarının dilləri və mənşəyi ilə bağlı həyata keçirilmiş olan tədqiqatlar nəticəsində yaradılmış Kurqan fərziyyəsi adlı nəzəriyyəyə görə, Pontik-Xəzər çölləri proto-Hind-Avropa dilinin vətənidir[6][7][8][9].

Pont çöllərinin Dnepr çayından Ural dağlarına qədər əhatə etdiyi ərazi

Coğrafiya və ekologiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Tulipa suaveolens, baharda çöllərdə görünən ən tipik çiçəklərdən biridir.

Pontik çölləri Avropada 994.000 kvadrat kilometrlik bir ərazini əhatə edir. Ərazi Bolqarıstanın şimal-şərq, Rumıniyanın isə cənub-şərqindəki Dobrucadan, Cənubi Moldovaya, Ukraynaya, Rusiyaya və Qazaxıstanın şimal-qərbinə qədər uzanır və Ural dağları ərazinin sərhədini təşkil edir. Region ekoloji cəhətdən qarışıq çəmənlikləri, mülayim enliyarpaqlı və qarışıq meşələri əhatə edən şimalındakı Şərqi Avropa meşə-çöl zonası ilə həmsərhəddir.

Qara dəniz və Xəzər dənizi mezozoy və kaynozoy eralarında mövcud olmuş və indiki Qərbi Sibir düzənliyini əhatə edən Paratetisin bir hissəsi olan Turqay dənizinin qalıqlarıdır.

Tarixdən əvvəlki mədəniyyətlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Çöllərdəki Yamnaya mədəniyyəti
  • Xətti dulusçuluq mədəniyyəti e.ə 5500–4500
  • Cucuteni-Trypillian mədəniyyəti e.ə 5300–2600
  • Xvalınsk mədəniyyəti eramızdan əvvəl 5000-3500-cü illər
  • Sredny Stog mədəniyyəti e.ə. 4500–3500
  • Yamnaya/Kurqan mədəniyyəti e.ə. 3500–2300
  • Katakomba mədəniyyəti eramızdan əvvəl 3000-2200-cü illər
  • Srubna mədəniyyəti e.ə. 1600-1200
  • Novoçerkassk mədəniyyəti e.ə. 900-650

Tarixi xalqlar və millətlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Pont çölləri, b.e. 650
Krım xanlığı tatarları ilə döyüşən Zaporojye kazakları XIX əsr rəsmi

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "Mystery Of Horse Domestication Solved?". sciencedaily.com. 27 March 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 April 2018.
  2. ↑ "Steppe migrant thugs pacified by Stone Age farming women". ScienceDaily. Faculty of Science – University of Copenhagen. 4 April 2017. 23 June 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 November 2024.
  3. ↑ Shinde, Vasant; Narasimhan, Vagheesh M.; Rohland, Nadin; Mallick, Swapan; Mah, Matthew; Lipson, Mark; Nakatsuka, Nathan; Adamski, Nicole; Broomandkhoshbacht, Nasreen; Ferry, Matthew; Lawson, Ann Marie; Michel, Megan; Oppenheimer, Jonas; Stewardson, Kristin; Jadhav, Nilesh. "An Ancient Harappan Genome Lacks Ancestry from Steppe Pastoralists or Iranian Farmers". Cell. 179 (3). October 2019: 729–735.e10. doi:10.1016/j.cell.2019.08.048. ISSN 0092-8674. PMC 6800651.
  4. ↑ "2 THE YAMNAYA CULTURE AND THE INVENTION OF NOMADIC PASTORALISM IN THE EURASIAN STEPPES". scholar.google.com. 2024-01-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-01-24.
  5. ↑ "Ancient DNA and migrations: New understandings and misunderstandings". scholar.google.com. 2024-01-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-01-24.
  6. ↑ David W. Anthony. The Horse, the Wheel, and Language: How Bronze-Age Riders from the Eurasian Steppes Shaped the Modern World. Princeton University Press. 2010. ISBN 978-1400831104.
  7. ↑ Haak, Wolfgang; Lazaridis, Iosif; Patterson, Nick; Rohland, Nadin; Mallick, Swapan; Llamas, Bastien; Brandt, Guido; Nordenfelt, Susanne; Harney, Eadaoin; Stewardson, Kristin; Fu, Qiaomei; Mittnik, Alissa; Bánffy, Eszter; Economou, Christos; Francken, Michael; Friederich, Susanne; Pena, Rafael Garrido; Hallgren, Fredrik; Khartanovich, Valery; Khokhlov, Aleksandr; Kunst, Michael; Kuznetsov, Pavel; Meller, Harald; Mochalov, Oleg; Moiseyev, Vayacheslav; Nicklisch, Nicole; Pichler, Sandra L.; Risch, Roberto; Guerra, Manuel A. Rojo; Roth, Christina; Szécsényi-Nagy, Anna; Wahl, Joachim; Meyer, Matthias; Krause, Johannes; Brown, Dorcas; Anthony, David; Cooper, Alan; Alt, Kurt Werner; Reich, David. "Massive migration from the steppe is a source for Indo-European languages in Europe". bioRxiv. 522 (7555). 10 February 2015: 207–211. arXiv:1502.02783. Bibcode:2015Natur.522..207H. bioRxiv 10.1101/013433 (#bad_biorxiv). doi:10.1038/NATURE14317. PMC 5048219. PMID 25731166. 24 June 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 April 2018.
  8. ↑ Allentoft, Morten E.; Sikora, Martin; Sjögren, Karl-Göran; Rasmussen, Simon; Rasmussen, Morten; Stenderup, Jesper; Damgaard, Peter B.; Schroeder, Hannes; Ahlström, Torbjörn; Vinner, Lasse; Malaspinas, Anna-Sapfo; Margaryan, Ashot; Higham, Tom; Chivall, David; Lynnerup, Niels; Harvig, Lise; Baron, Justyna; Casa, Philippe Della; Dąbrowski, Paweł; Duffy, Paul R.; Ebel, Alexander V.; Epimakhov, Andrey; Frei, Karin; Furmanek, Mirosław; Gralak, Tomasz; Gromov, Andrey; Gronkiewicz, Stanisław; Grupe, Gisela; Hajdu, Tamás; Jarysz, Radosław. "Population genomics of Bronze Age Eurasia". Nature. 522 (7555). 2015: 167–172. Bibcode:2015Natur.522..167A. doi:10.1038/nature14507. PMID 26062507. 2020-02-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-11-19.
  9. ↑ Mathieson, Iain; Lazaridis, Iosif; Rohland, Nadin; Mallick, Swapan; Llamas, Bastien; Pickrell, Joseph; Meller, Harald; Guerra, Manuel A. Rojo; Krause, Johannes; Anthony, David; Brown, Dorcas; Fox, Carles Lalueza; Cooper, Alan; Alt, Kurt W.; Haak, Wolfgang; Patterson, Nick; Reich, David. "Eight thousand years of natural selection in Europe". bioRxiv. 14 March 2015: 016477. doi:10.1101/016477. 28 November 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 April 2018 – biorxiv.org vasitəsilə.
  10. ↑ "The Proto-Turkic Urheimat and the Early Migrations of Turkic Peoples". 2013-12-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-12-24.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Vikianbarda Qara dəniz-Xəzər çölləri ilə əlaqəli mediafayllar var.