Xalidə Ədib Adıvar

Xalidə Ədib Adıvar[6] (osman. خالده اديب اديوار; 11 iyun 1884[1][2][…], Konstantinopol[5][4] – 9 yanvar 1964[3][4][…], İstanbul) — Türk yazıçı, siyasətçi, alim, müəllim. Xalidə Onbaşı olaraq da tanınır. "Atəşdən köynək", "Sinəkli baqqal", "Tatarcıq", "Zeynonun oğlu" kimi romanların müəllifi kimi tanınır.

Xalidə Ədib Adıvar
Doğum tarixi 11 iyun 1884(1884-06-11)[1][2][…]
Doğum yeri
Vəfat tarixi 9 yanvar 1964(1964-01-09)[3][4][…] (79 yaşında)
Vəfat yeri
Vəfat səbəbi böyrək çatışmazlığı[d]
Dəfn yeri
  • Əfəndi qəbiristanlığı[d]
Fəaliyyəti siyasətçi, roman yazıçısı, yazıçı, universitet müəllimi[d], hərbi qulluqçu, jurnalist
Fəaliyyət illəri 1909–1963
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Xalidə Ədib 1919-cu ildə İstanbul xalqını ölkənin işğalına qarşı səfərbər etmək üçün etdiyi çıxışlarla yadda qalan bir natiqdir. Qurtuluş savaşında cəbhədə Mustafa Kamalla bərabər xidmət etmiş sıravi vətəndaş olsa da, rütbə alaraq müharibə qəhrəmanı sayıldı. Müharibə illərində Anadolu Agentliyinin yaradılmasında iştirak edərək jurnalist kimi də fəaliyyət göstərib.

İkinci Məşrutiyyətin elanı ilə yazmağa başlayan Xalidə Ədib, yazdığı iyirmi bir romanı, dörd hekayə kitabı, iki səhnə əsəri və müxtəlif araşdırmaları ilə Məşrutiyyət və Cümhuriyyət dövründə türk ədəbiyyatında ən çox əsər yaradan yazarlardan biridir. Onun "Sinekli Bakkal" romanı onun ən məşhur əsəridir. O, əsərlərində qadınların təhsilinə, cəmiyyətdəki mövqeyinə xüsusi yer vermiş, yazıları ilə qadın hüquqlarını müdafiə etmişdir. Onun bir çox kitablarına filmlər və televiziya serialları çəkilmişdir.

O, 1926-cı ildən xaricdə yaşadığı 14 il ərzində verdiyi mühazirələr və ingilis dilində yazdığı əsərlər sayəsində dövrünün xarici ölkələrdə ən tanınmış türk yazıçısı olub.

İstanbul Universitetinin ədəbiyyat professoru Halide Edib, İngilis filologiyası kafedrasının müdiri vəzifəsində çalışmış akademikdir; 1950-ci ildə daxil olduğu Türkiyə Böyük Millət Məclisində millət vəkili olmuş siyasətçidir. I TBMM hökumətində səhiyyə naziri olmuş Adnan Adıvarın həyat yoldaşıdır.

Həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Uşaqlıq və tələbəlik illəri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1884-cü ildə İstanbulun Beşiktaş şəhərində anadan olub. Atası II Əbdülhəmid dövründə Ceyb-i Hümayun (Sultan Xəzinəsi) katibliyi, Yanina və Bursa reji (təkəl) müdiri olan[7] Mehmet Edip bəy, anası Bədirfəm xanımdır[8]. O, anasını kişik yaşlarında vərəmdən itirib.[9] İbtidai təhsilini evdə fərdi dərslər alaraq başa vurub. Yeddi yaşında ikən yaşını artıraraq daxil olduğu Üsküdar Amerikan Qızlar Kollecindən tələbənin jurnalına əsaslanaraq Sultan II Əbdülhəmidin istəyi ilə uzaqlaşdırılıb[10] və evdə fərdi dərslər almağa başlayıb. İngilis dilini öyrənərkən tərcümə etdiyi kitab 1897-ci ildə çap edildi. Bu, amerikalı uşaq kitabları yazıçısı Ceykob Abbotun “Ana” əsəri idi.[11] 1899-cu ildə bu tərcüməyə görə II Əbdülhəmid tərəfindən “Şəfqət” ordeni ilə təltif edilib. Daha sonra kollecin yüksək sinfinə qayıdan, ingilis və fransız dillərini öyrənməyə başlayan Xalidə Ədib , Üsküdar Amerikan Qızlar Kollecində bakalavr dərəcəsi alan ilk müsəlman qadın oldu.[10]

İlk evliliyi və uşaqları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xalidə Ədib, universitetin son kursunda oxuyarkən riyaziyyat onun müəllimi olan Salih Zeki bəylə, məktəbi bitirdiyi il ailə həyatı qurub. Həyat yoldaşı rəsədxananın müdiri olduğu üçün onların evi həmişə rəsədxana içində olub və bu həyat onun üçün darıxdırıcı gəlir[12]. Evliliyinin ilk illərində yoldaşına “Kamus-ı Riyaziyat” əsərini yazmağa kömək etmiş, məşhur ingilis riyaziyyatçılarının həyat hekayələrini türk dilinə çevirmişdir. O, həmçinin bir neçə Şerlok Holmsun hekayəsini tərcümə edib. Fransız yazıçısı Emil Zolyanın əsərləri ilə çox maraqlanırdı. Daha sonra onun marağı Şekspirə yönəldi və o, Hamleti tərcümə etdi. 1903-cü ildə ilk oğlu Ayətullah, on altı aydan sonra ikinci oğlu Həsən Hikmətullah dünyaya gəldi.

Yazıya başlaması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İkinci Məşrutiyyət elan edildiyi 1908-ci il Xalidə Ədibin həyatında dönüş nöqtəsi oldu. 1908-ci ildə qəzetlərdə qadın hüquqları ilə bağlı məqalələr yazmağa başladı. İlk məqaləsi Tofiq Fikrətin “Tanin” qəzetində dərc olunub. O, ilkin olaraq yazılarında ərinin adına görə Halide Salih imzasından istifadə edib. Onun yazıları Osmanlıda mühafizəkar dairələrin reaksiyasına səbəb olub. 31 mart hadisəsi zamanı öldürüləcəyindən narahat olaraq iki oğlu ilə qısa müddətə Misirə getdi. Oradan İngiltərəyə getdi və onu qadın hüquqları ilə bağlı yazılarına görə tanıyan britaniyalı jurnalist İzabel Frayın evində qonaq oldu. İngiltərəyə səfəri ona o dövrdə gender bərabərliyi ilə bağlı davam edən müzakirələrə şahid olmaq və Bertran Rassel kimi ziyalılarla görüşmək imkanı verdi.[13]

1909-cu ildə İstanbula qayıdıb siyasi məqalələrlə yanaşı ədəbi məqalələr də dərc etdirməyə başlayır. “Heyyula” və “Reykin anası” romanları çap olunub. Bu arada qız müəllim məktəblərində müəllim, vəqf məktəblərində müfəttiş vəzifələrində işləmişdir. Gələcəkdə qələmə alacağı məşhur "Sinekli Bakkal" romanı bu vəzifələrdə çalışarkən, İstanbulun köhnə və arxa məhəllələrini tanıması sayəsində meydana gəlib.

Həyat yoldaşı Saleh Zəki bəy ikinci qadınla evlənmək istədiyi üçün, 1910-cu ildə ondan boşandı və yazılarında Xalidə Saleh əvəzinə Xalidə Ədib adını istifadə etməyə başladı. Elə həmin il “Seviyyə Talip” romanını çap etdirdi. Bu roman qadının ərini tərk edərək sevdiyi kişi ilə yaşamasından bəhs edir və feminist əsər hesab olunur. Nəşr olunduğu zaman çoxlu tənqidlərə məruz qalmışdı. Xalidə Ədib 1911-ci ildə ikinci dəfə İngiltərəyə getdi və qısa müddət orada qaldı. Vətəninə qayıdanda Balkan müharibəsi başlamışdı.

Balkan müharibəsi illəri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Balkan müharibəsi illərində qadınlar ictimai həyatda daha fəal rol almağa başladılar. Xalidə Ədib də bu illərdə Teali-i Nisvan Cəmiyyətinin (Qadınları Yetişdirmə Dərnəyi) qurucuları arasında olub və xeyriyyə işlərində çalışıb. Bu dövrdə gənc yaşlarında dünyasını dəyişən rəfiqəsi, rəssam Müfide Kadrinin həyatından ilhamlanaraq, "Son Əsər" adlı sevgi romanını yazıb.[14] Müəllimlik peşəsində olduğu üçün təhsil haqqında kitab yazmağa üz tutdu və amerikalı filosof və pedaqoq Herman Harrell Hornenin “Təhsilin psixoloji prinsipi” əsəri əsasında “Təhsil və ədəbiyyat” adlı kitabı yazdı.[15] Həmin dövrdə Türk Ocağında Ziya Göyalp, Yusif Akçura, Əhməd bəy Ağaoğlu, Həmdullah Sübhi Tanrıövər kimi yazarlarla tanış olur. Bu insanlarla dostluğu nəticəsində turançılıq ideyasını mənimsəmiş Xalidə Ədib “Yeni Turan” adlı əsərini də bu düşüncənin təsiri ilə qələmə alır. 1911-ci ildə “Xarab olmuş məbədlər” və “Handan” romanları nəşr olunub.

Birinci Dünya müharibəsi illəri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Balkan müharibələri 1913-cü ildə başa çatdı. Müəllimlikdən istefa verən Xalidə Ədib Qız məktəblərinin baş müfəttişi təyin edilib. Birinci Dünya Müharibəsi başlayanda o, bu vəzifədə idi. 1916-cı ildə Camal Paşanın dəvəti ilə məktəb açmaq üçün Livan və Suriyaya getdi. Ərəb dövlətlərində iki qız məktəbi və uşaq evi açıb. Orada olduğu müddətdə atasına verdiyi etibarnamə ilə Bursada onların ailə həkimi Adnan Adıvarla nigahları kəsildi. Livanda olarkən o, “Kənan çobanları” adlı üç pərdəli operanın librettosunu nəşr etdirdi və əsəri Vedi Sebra bəstələdi.[16] Yusif peyğəmbər və qardaşlarından bəhs edən bu əsər o illərdəki müharibə şəraitinə baxmayaraq, uşaq evinin şagirdləri tərəfindən 13 dəfə səhnələşdirilib.[17] Türk orduları Livan və Suriyanı boşaltdığına görə, 4 mart 1918-ci ildə İstanbula qayıtdı. Müəllif həyatının bu nöqtəyə qədər olan hissəsini "Mor salkımlı ev" kitabında təsvir etmişdir.

Milli Mübarizə illəri və ABŞ-ın mandat tezisi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xalidə Ədib İstanbula qayıtdıqdan sonra Darülfünunda Qərb ədəbiyyatından dərs deməyə başladı. Türk Ocaqlarında işləməyə başladı. O, Rusiyadakı Narodniklər (Xalqa doğru) hərəkatından ilhamlanaraq[18] Anadoluya sivilizasiya gətirmək üçün Türk Ocaqları daxilində kiçik bir qrup tərəfindən qurulan Kəndlilər Dərnəyinin rəhbəri oldu. İzmirin işğalından sonra “milli mübarizə” onun ən mühüm işi oldu. Karakol adlı gizli təşkilata qoşularaq Anadoluya silah qaçaqmalçılığında iştirak edib. O, “Vakit” qəzetinin daimi yazarı, M.Zəkəriyyə və həyat yoldaşı Səbihə xanımın nəşr etdirdiyi “ Büyük Mecmua”nın baş redaktoru olub.

Milli Mübarizəyə dəstək verən bəzi ziyalılar işğalçılara qarşı ABŞ ilə əməkdaşlıq etməyi düşünürdülər. Xalidə Ədib, Rəfik Xalit, Əhmət Emin Yalman, Yunus Nadi Abalıoğlu, Əli Kamal, Cəlal Nuri kimi ziyalılarla 14 yanvar 1919-cu ildə Wilson Prinsipləri Cəmiyyətinin qurucuları arasında yer aldı.[19] Cəmiyyət iki ay sonra bağlandı. Xalidə Xanım, Sivas Konqresinin hazırlıqlarını davam etdirən Milli Mübarizənin lideri Mustafa Kamala yazdığı 10 avqust 1919-cu il tarixli məktubunda Mandat sistemi tezisini izah edir.[20] Lakin bu tezis qurultayda geniş müzakirə olunacaq və rədd ediləcəkdi. İllər sonra Mustafa Kamal Nitq adlı kitabında “Amerika mandatı üçün təbliğatlar”, Arif bəy, Səlahəddin bəy, Əli Fuat Paşa ilə teleqraf danışıqları ilə bərabər Xalidə Ədibin məktubunada[21] yer vermiş və mandatı müzakirə etmişdir. İllər sonra Xalidə Ədib Türkiyəyə qayıdanda verdiyi müsahibədə Milli Mübarizə üçün "Mustafa Kamal Paşa haqlı idi!" söyləmişdi.[22]

Bioqrafiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1884-cü ildə İstanbulda Beşikdaşda doğuldu.[23] Atası II Abdulhəmid dövründə Ceyb-i Hümayun (Padşah Xəzinəsi) katibliyi[24], İoniya və Bursa Reji Müdirliyi edən[15] Mehmet Ədib Bəy, anası Fatma Berifem Xanımdır.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
  2. ↑ 1 2 Beynəlxalq standart ad identifikatoru. 2012.
  3. ↑ 1 2 http://www.turkishculture.org/literature/literature/turkish-authors/halide-edip-adivar-246.htm?type=1.
  4. ↑ 1 2 3 4 Roux P. d. Nouveau Dictionnaire des œuvres de tous les temps et tous les pays (fr.). 2 Éditions Robert Laffont, 1994. Vol. 1. P. 18. ISBN 978-2-221-06888-5
  5. ↑ 1 2 http://connection.ebscohost.com/c/articles/87977037/inside-india-outside-kemalism-analysis-halide-edibs-writings-anti-colonialism.
  6. ↑ Халидә Әдиб // Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә]. I ҹилд: А—Балзак. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1976. С. 120.
  7. ↑ "Arxivlənmiş surət". serdarsuvari.com. 2011-09-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-08-20.
  8. ↑ (PDF) https://acikerisim.tbmm.gov.tr/bitstream/handle/11543/1497/200205783-c7.pdf?sequence=7&isAllowed=y (#bare_url_missing_title).[ölü keçid]
  9. ↑ "Arxivlənmiş surət". edebiyet.tc. 2010-10-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-21.
  10. ↑ 1 2 "Arxivlənmiş surət" (PDF). ktp.isam.org.tr. 2016-06-30 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2023-07-21. (#first_missing_last)
  11. ↑ "Arxivlənmiş surət". absoluteastronomy.com (İngilizce). 2017-09-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-21.
  12. ↑ "Arxivlənmiş surət". tarihduragi.com. 2016-12-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-21.
  13. ↑ "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2016-03-28 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2023-07-21.
  14. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2020-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-09-01. (#first_missing_last)
  15. ↑ 1 2 "Serdar Suvari, Halide Edip Adıvar, Erişim tarihi:02.09.2011". 2011-09-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-08-20.
  16. ↑ "Arxivlənmiş surət". edebiyatekibi.com. 2016-03-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-09-01.
  17. ↑ Derindusunce.org, 08 Eylül 2008, Tuncay Yılmazer, Bir Milliyetçinin Otobiyografisi - Mor salkimli Ev
  18. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2013-09-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-09-04.
  19. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2015-12-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-09-04.
  20. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2012-04-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-09-04.
  21. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2015-03-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-09-04.
  22. ↑ [1] Arxivləşdirilib 2012-01-20 at the Wayback Machine Cumhuriyet, Turgut Özakman'ın kaleminden 'Mustafa'/ 9, 29 Aralık 2008
  23. ↑ Britannica, Istanbul Arxivləşdirilib 2007-12-18 at the Wayback Machine:When the Republic of Turkey was founded in 1923, the capital was moved to Ankara, and Constantinople was officially renamed Istanbul in 1930.
  24. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-05-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-08-20.