Yuxarı Baş

Yuxarı Baş — Azərbaycanın Şəki şəhərinin yuxarı^[1][2] (hündür^[3]) tarixi^[2] hissəsində tarix-memarlıq qoruğu. Bura Şəki şəhərinin ən qədim hissəsidir.^[3] Qoruğun ərazisi 283 hektardır, direktoru isə Təranə Abdullayevadır.^[4]

Qoruq ərazisinə Şəki xan sarayının da yerləşdiyi Nuxa qalası və karvansarayların və müxtəlif sənət növlərinə aid dükanların yerləşdiyi əsas alış-veriş küçəsi daxildir.^[1] Alış-veriş küçəsinin ətrafında hələ də öz qədim adlarını daşıyan məhəllələr yerləşir: Gileyli, Qırıçı, Qullar, Duluzlar, Aqvanlar, Otaq eşiyi, Sarı torpaq və s.^[3][5] Qoruq ərazisində həmçinin Şəkixanovların evi, məscidlər və hamamlar yerləşir.^[6]

Yuxarı Baş 6 mart 1968-ci ildə Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin qərarı ilə memarlıq qoruğu elan edildi. Şəhərin tarixi hissəsi Şəki xan sarayı ilə birlikdə 2019-cu ildən Ümumdünya İrsidir.

Tədqiqatçılar fikirləşirdilər ki, Nuxa qədim Şəki şəhəridir. Ancaq tarixi mənbələrin analizinə və sahə araşdırmalarına əsaslanaraq müəyyən edilib ki, Nuxa və Şəki ayr-ayrı yaşayış məntəqələridir. Şəki şəhəri Kiş dərəsindən bir az aşağıda yerləşirdi. 1772-ci il Kiş çayının daşqınına görə şəhər dağılır. Şəhərin sakinləri çaydan 100 metr yuxarıda yerləşən Nuxa şəhərinə köçürlər.^[7] Nəticədə Nuxa şəhəri inkişaf edir və genişlənir. Burada qala- sitadel inşa edilir.^[8]

Şərqdən axan Qurcana çay şəhəri iki hissəyə - şimal yüksəklik hissəsinə və dərədə yerləşən cənub hissəsinə ayırır. Ticarət mərkəzinin formalaşması ilə əlaqədar şəhər çayın bir tərəfində inkişaf etməyə başladı. Qurcana çay və Dəyirman-arx çayları (şəhərin qərb hissəsində) suvarma və su təchizatı mənbəyi idi. Sonradan bu çayların qovuşduğu yerdə meydanı olan yeni şəhər mərkəzi təşkil edildi. Qurcana çay çayı şəhərin memarlıq və planlaşdırma strukturunun təbii təşkiledici elementi idi, Dəyirman-arx çayı isə şəhərin ikinci dərəcəli oxu kimi xidmət edir.^[9]

1852-ci il Nuxa planında (15 mart 1968-ci ilə qədər Şəkinin adı)^[10][11]) şəhərin rayonlara - məhəllə bölünməsi göstərilir: Yuxarı baş, Gəncəli məhəlləsi, Dabahi, Paydumlu, Çayqıraq, Təzəkənd, Köhnəkənt. “Yuxarı Baş” qalanın yerləşdiyi şəhərin yuxarı hissəsinin adı idi.^[12][13].

Qoruq Azərbaycan SSR Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin 23 aprel 1967-ci il tarixli 206 nömrəli qərarı və Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 24 noyabr 1967-ci il tarixli 594 nömrəli qərarı əsasında yaradılmışdır.^[4] Qoruğun hüdudları Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti, Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, Azərbaycan Respublikasının Torpaq və Xəritəçəkmə Komitəsi və Milli Elmlər Akademiyası tərəfindən təsdiq edilmişdir.^[4].

1968-ci il martın 6-da Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 97 saylı qərarı ilə “Yuxarı Baş” memarlıq qoruğu elan edilmişdir.^[14][9].

2001-ci il oktyabrın 24-də Şəki şəhərinin tarixi hissəsi Şəki xan sarayı ilə birlikdə YUNESKO-nun Ümumdünya İrs Siyahısına daxil olmaq üçün Azərbaycan tərəfindən namizəd kimi təqdim edilmişdir.]^[15].

2022-ci ilin dekabr ayına kimi bərpa işləri davam edir.^[16].

Qaladan Qurcanaçay çayı boyunca uzanan küçə (Mirzə Fətəli Axundov küçəsi) ticarət-bazar kompleksidir. Bu küçə genişləndirilmiş şəhər mərkəzi idi və şəhər quruluşunun xarakterik elementi idi. Ticarət mərkəzinin bu küçədə yerləşməsi onunla əlaqədardır ki, şəhər qonşu dövlətlərin ticarət mərkəzləri ilə karvan yolları ilə birləşirdi. Həmçinin qaladan çıxan bu küçə qalada yerləşən Şəki Xan sarayının əhəmiyyətini vurğulayırdı.^[9] Ticarət küçəsinin şimal-şərqdən cənub-qərbə istiqamətlənməsinin üstünlüklərindən biri də o idi ki, o, küçəyə baxan binaların optimal oriyentasiyasını təmin edir, günün istənilən vaxtında günəş piyadanın gözünə düşmürdü. Ticarət küçəsi Arnold Zissermanın (19-cu əsrin ortaları) təsvirində qeyd olunur:

Demək olar ki, iki verst yuxarıya doğru uzanan əsas küçə, Asiya adətinə görə, işin açıq şəkildə, çox vaxt bir qrup boş tamaşaçının qarşısında aparıldığı bir çox mağaza və emalatxana ilə canlanır.[9]

Eynivaxtda tikinti hesabına şəhərdə küçələr qısa müddətdə salınıb. Qurcanaçay çayına paralel uzanan əsas uzununa küçə şəhərin ən mühüm memarlıq komplekslərini birləşdirirdi. Şəhərin bu oxu ahəngdar şəkildə çayın xəttini izləyir.^[9] Bu ticarət küçəsinin ətrafında bir-birinə yaxın tikilən yaşayış sahələri cəmləşib. Onları ayıran küçə şəbəkəsi davamlı və qeyri-müəyyən bir model təşkil edir.^[9]

Yuxarı Başdakı küçələr şəbəkənin ümumi mürəkkəbliyinə və şaxələrinə baxmayaraq, böyük tarixi, memarlıq və bədii maraq doğurur. Bu baxımdan birinci yerdə mərkəzi küçə (indiki Axundov küç., keçmiş Şəki küç.) küçələrin tikintisi hündürlüyü məhduddur. Bu, ansambl həllinin bütövlüyünü təmin etdi.^[9] Qoruğun ərazisindəki küçələrdən indi Fətəli Xan Xoyskinin adını daşıyan, Ağvanlar, Nurəddin, Nəkəm, Gənclər, Gileyli, Sarı-torpaq, 20 Yanvar, Axverdiyev adına küçələri və s. adlarını çəkmək olar.

Dar küçələr, xiyabanlar və çıxılmaz yollardan ibarət sıx şəbəkə əsas küçələrdən ayrılır. Onların üstündə ağacların tacları bir-birinə dolaşır. Bu dolaşıq şəbəkə yerli təbii şəraitə görə inkişaf etmişdir. Küçələrin xəritəsində əsas əhalinin iqtisadi fəaliyyəti üçün ən vacib element kimi şəhərin ikinci dərəcəli küçələrinin çaya doğru istiqamətini izləyə bilərsiniz. Sənətkarlıq sahələri, öz növbəsində, əsas ticarət magistralına doğru çəkildi. Orta əsr şəhərinin küçələri kifayət qədər geniş idi.^[9]

Şəhərin yuxarı hissəsində, qoruğun ərazisində xan sitadeli olan Şəki qalası yerləşir.^[17] Qala şəhərin planlaşdırma mərkəzi olub və Şəkinin şəhər təpələrindən birində yerləşir. 1790-cı ildə ucaldılmış istehkam plan baxımından mürəkkəb konfiqurasiyaya malik çoxbucaqlıdır.^[18] Qalanın daş divarları çıxıntılı bürclərlə qorunur və dəliklərlə təchiz edilmişdir. Qalanın divarları sonradan bir neçə dəfə yenidən qurulmuşdur. Qafqaz müharibələri zamanı bəzi qüllələr yenidən tikilmiş, divarların ümumi hündürlüyü artırılmışdır.^[18]

Həm hərbi-strateji baxımdan, həm də şəhərin bu hissəsinin əlverişli mikroiqliminə görə qalanın yerləşməsi əlverişlidir. Qalanın yerləşdiyi ərazinin relyefinin xarakterinə görə divarların konturları çox kiçilmişdir. Qala divarlarının ümumi uzunluğu 1300 metr, şimal divarının hündürlüyü 4 m, cənub divarının hündürlüyü 8 m-dir. Divarların qalınlığı 2,2 m-dir. Həm cənub, həm də şimal tərəfdə iki qapısı var.^[19] Qala divarları günümüzə dağılmış vəziyyətdə gəlib çatmışdır, lakin 1958-63-cü illərdə qala bərpa olundu.^[19]

Qalanın 1853-cü ilə aid planında içərisində çoxlu sayda tikili göstərilmişdir.^[17] Bu plana əsasən, “26 fevral 1853-cü il tarixli mövcud və yeni təklif olunan tikililərin göstəricisi ilə” plan tərtib olunana qədər qalanın daxilindəki tikililərin sayı qırxa çatırdı. O vaxtdan bəri qalanın tikintisində bir sıra dəyişikliklər baş verdi, lakin onlar kompleksin ümumi planlaşdırma strukturunu əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdirəcək qədər kəskin deyildi. Dəyişikliklər, əsasən, bəzi binaların hərbi qarnizonun ehtiyacları üçün uyğunlaşdırılması, eləcə də təsərrüfat məqsədləri üçün kiçik binaların tikintisi ilə bağlı idi.^[19] Bu planın 1819-cu ildə tərtib edilmiş qalanın əvvəllər dərc edilmiş təsviri ilə müqayisəsi göstərir ki, qalanın tikintisinin əsas komponentləri xan ailəsinin müxtəlif yaşayış məntəqələri olmuşdur.^[19]

Şəkinin XVIII əsrə aid ən görkəmli memarlıq abidəsi Şəki xan sarayı hesab olunur.

Sarayın tikilmə tarixi 1797-ci il hesab edilir.^[17][20]

Saray Şirazlı^[20] Hadali-Zeynal-Abdin tərəfindən fars üslubunda tikilmişdir.^[21][22]

Başqa bir versiyaya görə, saray XVIII əsrin 60-cı illərində^[21][23] Hüseyn xan Müştaq tərəfindən tikilib, memarı isə sarayın divarlarında adı həkk olunmuş Abbas-Qulu olub.^[23] Saray, əsas fasadı cənuba baxan iki mərtəbəli binadır. Bu fasad memarlıq dekorasiyasının zənginliyi ilə digərlərindən kəskin şəkildə fərqlənir. Mərtəbələrin planları eynidir. Saray planının çox sadə kompozisiyası bir sıra düzülmüş üç otaqdan ibarətdir. Bu otaqlar bir-birindən dəhlizlərlə ayrılır.^[17].

Sarayın memarlığı xalq tətbiqi sənətinin müxtəlif növlərinin sintezindən, eləcə də tikinti texnologiyasının yüksək səviyyədə inkişafından xəbər verir.^[17] Binanın memarlığında bir çox nisbətən yaxın analoqlar var. Bu, İrəvan Sərdar sarayı və son Səfəvi bağ pavilyonları ilə üslubi, genetik olaraq Şəkinin yaşayış memarlığı ilə əlaqəli memarlıq-bədii dairədir, burada ara keçidlər qorunub saxlanılmışdır ki, buna misal olaraq qəbul otaqlarının yaxınlıqdakı kiçik nüsxəsini - Şəkixanovların evini göstərmək olar.^[20]

Əsas fasad zəngin şəkildə bəzədilmişdir, həndəsi və nəbati naxışlar sqraffito və rəngli relyef suvaqdan istifadə etməklə “rənglə” işlənmiş, stalaktitlərlə örtülmüş qübbələr, filiqran işlənmiş şəbəkə vitrajlar və rəngli şüşələr vardır. Aşağı mərtəbədəki paneldə mərkəzdə yerləşən “həyat ağacı”na baxan tovuz quşlarının stilizə edilmiş təsvirləri verilmişdir.^[20]

Sarayın içərisində otaqlar da tamamilə naxışla bəzədilib və rənglənib; taxçalar, buxaralar, tavanlar, stalaktit karnizlər, naxışlı şəbəkə vitrajların rəngarəng şüşələrlə işıqlandırma - bütün bunlar möhtəşəm saray malikanəsinin interyerini yaradır. Hesab olunur ki, memar mərtəbənin alçaqlığına baxmayaraq (cəmi 3,35 m) dekorativ vasitələrlə hündür otaqların illüziyasını məharətlə yaratmağı bacarıb.^[24] İnteryer rəsmləri müxtəlif dövrlərə aiddir - aşağı salonun tavanının stalaktitlərində qorunub saxlanılan “frank” (Avropa nəzərdə tutulur) ustalarının çəkdiyi rəsmlərdən tutmuş, məşhur usta Usta Qəmbərin, Şuşadan olan qardaşı Səfər və oğlu Şükür, eləcə də Şamaxılı Əli Qulu, Qurban Qulu və Cəfər Abbas Əlinin 20-ci əsrin əvvəllərində çəkilmiş rəsmlərinə qədər.^[20] Sarayın ilkin rəsmləri səyyahlarda dərin təəssürat yaratdı.^[25] Sarayı Aleksandr Düma, Aleksandr Korniloviç, Andrey Fadeyev, Arnold Zisserman təsvir etmiş, Lev Tolstoy, Nikolay Raevski, İlya Berezin, Elize Reklü və başqaları onun adını xatırlatmışlar. Belə ki, məsələn, 1826-cı ildə bu ərazilərə səfər etmiş general Nikolay Raevski yazırdı: “...Bu bölgənin keçmiş xanlarının sarayı var ki, çox gözəldir və Baxçasaray sarayı onun haqqında yalnız zəif təsəvvür yaradır. ..”.^[26]

Şəki xan sarayının əsas fasadının qarşısında iki hündür çinar var.

Ağacların hər birinin qarşısındakı məlumat lövhələrində 1530-cu ildə əkilmiş çinar ağaclarının birinin hündürlüyü 42 m, gövdə diametri 13,50 m, digərinin hündürlüyü 34 m, gövdə diametri 11,50 m olduğu bildirilir.

19-cu əsrin 50-ci illərinin sonlarında şəhərə səfər edən fransız yazıçısı Aleksandr Düma Xan sarayında bitən çinarların 300-dən çox yaşı olduğunu və yalnız on nəfər adamın əl-ələ tutaraq ağacı dövrəyə ala biləcəyini bildirir.^[27]. По словам русского краеведа И. Л. Сегаля, на расположенных перед дворцом двух гигантских чинарах Мамед-Гасан-хан вешал приговорённых им к смертной казни людей, сам наблюдая за исполнением своего приговора^[28]

Rus yerli tarixçisi İ.L.Seqalın sözlərinə görə, Məhəmmədhəsən xan sarayın qarşısında yerləşən iki nəhəng çinard hökmünün icrasını özü müşahidə edərək, ölümə məhkum etdiyi insanları asırdı.

Azərbaycan yazıçısı Sabir Rüstəmxanlı “Ömür kitabı” kitabında yazırdı: “Bir cüt sədaqətli keşikçi kimi, gecə-gündüz sarayın “keşiyində” dayanan iki qamətli çinar...”^[29].

Qoruğun direktoru Təranə Abdullayevanın sözlərinə görə, çinar ağacları sarayı küləkdən, yağışdan, istidən öz tacları ilə qoruduğu üçün sarayın indiki görkəminin qorunub saxlanmasında onların rolu böyükdür.^[30]

İ.Seqala görə saraydan əlavə qalada kazarma, xəzinə, həbsxana və 1828-ci ildə Xan məscidindən çevrilmiş pravoslav kilsəsi^[28] var idi. İndi “dəyirmi məbəd”^[31] kimi tanınan bu abidə 19-cu əsrdə^[19] tikilmişdir. İndi bu binada Xalq Tətbiqi Sənəti Muzeyi yerləşir. Həyətdə, burada dəfn olunmuş müxtəlif tarixi şəxsiyyətlərin 19-cu əsrə aid məzar daşları var.

1958-ci ildə Şəkidə tarix-diyarşünaslıq muzeyi yaradılmışdır. Muzey, Azərbaycan Tarixi Muzeyinin kollektivinin köməyi ilə Nuxa-Zaqatala rayon tarix-diyarşünaslıq muzeyi kimi yaradılmışdır.^[32] Hazırda bu, Şəki qalası ərazisində, qədim tikililərdən birində yerləşən Rəşid bəy Əfəndiyev adına tarixi tarix-diyarşünaslıq muzeyidir. Muzeydə Şəkinin tarixinə, flora və faunasına, rayonun iqtisadi və mədəni inkişafına, xalq sənətkarlığına aid zəngin eksponatlar toplanmışdır.^[14] Zəngin muzey materiallarından əsasında altı muzey zalında rayonun tarixi və təbii sərvətləri təqdim olunur.^[32] Muzey 1895-ci ildə tikilmiş keçmiş kazarma binasında fəaliyyət göstərir.^[33]

Keçmiş həbsxananın binasında hazırda Şəki Mərkəzi Kitabxanasının uşaq şöbəsi yerləşir. İndi Şəki Rəsm Qalereyası kazarmalardan birinin keçmiş binasında fəaliyyət göstərir. Başqa binada isə Turist Məlumat Mərkəzi yerləşir.^[34]

• 
  Dairəvi məbəd (XIX əsr)
• 
  Tarixi Diyarşünaslıq Muzeyi
• 
  Şəki Mərkəzi Kitabxanasının uşaq şöbəsi
• 
  Şəkil qalareyası

• Yuxarı Başın küçələri
• 
  Əsas mərkəzi küçə
• 
  Fətəli Xan Xoyski küçəsi
• 
  Sarı-torpaq küçəsi
• 
  Məşədi Əzizbəyov küçəsi

• Бретаницкий Л. С., Веймарн Б. В. Искусство Азербайджана IV–XVIII веков / Редактор И. А. Шкирич. — Москва: Искусство, 1976. — 272 с.
• Бретаницкий Л., Датиев С., Мамиконов Л., Мотис Д. Нуха (Азербайджан) / Под общей редакцией акад. В. А. Веснина и проф. Д. Е. Аркина. — М.: Издательство Академии архитектуры СССР, 1948.
• Город Нуха. Дом Шекихановых // Азербайджан (Исторические и достопримечательные места) / Под общей редакцией М. А. Казиева.. — Б.: Издательство АН Азербайджанской ССР, 1960.
• Мамед-заде К. М. Строительное искусство Азербайджана (с древнейших времён до XIX века) / Научный редактор aкадемик АН Азерб. ССР А. В. Саламзаде. — Баку: Элм, 1983.
• Саламзаде А. В., Авалов Э. В. и Салаев Р. Д. Проблемы сохранения и реконструкции исторических городов Азербайджана / Под ред М. А. Усейнова. — Б.: Элм, 1979. — 138 с.
• Саламзаде А. Р., Мамед-заде К. М. Архитектурные памятники Шеки / Под ред. М. А. Усейнова. — Б.: Элм, 1987. — 140 с.
• Саламзаде А. Р., Исмаилов А. И., Мамед-заде К. М. Шеки. Историко-архитектурный очерк / Под ред. М. А. Усейнова. — Б.: Элм, 1988. — 237 с.
• Ханларов Т. А. Архитектура Советского Азербайджана. — М.: Стройиздат, 1972. — 112 с.
• Эфендизаде Р. М. Архитектура Советского Азербайджана. — М.: Стройиздат, 1986. — 316 с.