сущ.; - у, -а; -аяр, -аяри, -аяра 1) еке температурадикди экуь яз кузвай газ, ялав. # цӀун, цӀелхемар, цӀун ялавар, цӀун жуьгьенар, цӀун мецер, цӀун мурз. Хьра, сачук цӀай хуьн патал кудай купӀ-гилиг, кӀарас- тахта са пай къуншийри чпи гъизвай. А. Къ. Нехирбанни лекь. Мидаим цӀай жедач, къул ятӀан, акада. Мидаим хуьз жедач уьмуьрдин гад, бала. М. Ж. Акъвазай яд ктӀиз... 2) еке температурадикди экуь яз кузвай газ, ялав алай чка. Ибур фенмаз, Малла Несредина ибурун гинибашар кӀватӀна, цӀуз вегьена. Ф. Малла Несреддинан кӀел. Етим Эмин, зулуматда хъижеч мад ваз цӀийивал, Чан цӀа гьатна, жув михьи яз, пуч хьана тум цайивал. Е. Э. Дуст. Шумудра вун цӀаюн юкьваз аватна... С. А. Лезгистан.
* кьилел цӀай къурун, кӀвале цӀай хуьн, чан дал цӀай кун, рикӀин цӀай рекьидалди, чанда (чанди) цӀай гьатун (кьун).
* цӀай аватрай \[аватуй \]! межд, квез 'пуч хьурай' манадин къаргъиш. Керимован гъиляй седривал акъатна. Хажалат алаз ада лагьана: «Вири Шахмарданован кьелетар я. Вич чи райондиз атай юкъуз цӀай аватрай!». А. А. Лезгияр. Бес имни уьмуьр яни, ихьтин йикъаз цӀай аватрай. Гь. Къазиев. "Гьайиф зи гъуьл". - Кесибвилиз цӀай аватуй! Къѐ ви патав къведайла, шумудан патав балкӀан геце лугьуз зун фена. Авачирбуруни - авач лагьайла, авайбуруни авач, хьанач лугьуз зи гаф атӀана. С. Ярагъви ашукь Уьзден. Синоним: цӀай акатрай!
* цӀай авун гл., ни еке температурадикди экуь яз кузвай газ, ялав арадиз гъун. Ирид акадик цӀамар кутуна, Ирид акада цӀай авуна. Ф
* цӀай акатрай ! межд. 'пуч хьурай' манадин къаргъиш. - Ваз хуьруьн советдин председатель лагьай тӀвар тӀимил яни? Тадивилик цӀай акатуй. Ваз чидачни, я юлдаш председатель, тади квай папа тум квачир гада хада. 3 З. Э. КУТВ-диз фена. Синоним: цӀай аватрай!
* цӀай гун гл. 1) чими хьун патал цӀай алай чкадив ацукьун, хьун. 2) яракьдай гуьллеламишун. " Дяве куьтягь хьана, дяве куьтягь хьана! Гъалибвал!" Адан сесини чун ширин ахварикай уяхарна. Полк хуьзвай зенитчикрин батарейри гьасятда цӀай гана, цава прожекторрин нурар къекъвена. ЛГ, 2004, 26. VӀӀ.
* цӀай кутун гл. 1) ни квек еке температурадикди кудай гьалдиз гъун. Жегьилди чуькьни тавуна фена имидив папрус вугана. Адак цӀай кутуна, къужади гумар акъадарайла, вич хтана, кац хьиз, ахьа пенжерда ацукьна. М. В. Гьарасатдин майдандад. 2) ни ник такӀан ихтилатар авуна хъел гъун, ажугълу авун. \[Варис\]. Агъа-гьо! Руш туш им, цӀай-ялав я! Аквар гьаларай, Али, ви крар къуьл я. Рушаз вун кӀанда. Амма са ни ятӀани цӀай кутунва. Ана гьикӀ хьанатӀа? Къ. М. Урусатдин цуьк.
* цӀай кутур барут хьиз нар. туьнтдиз, хъел кваз. Челеба, - тел види я, - лагьайла, Бег, цӀай кутур барут хьиз, хъиткьинна.... А. А. Пад хьайи рагъ.
* цӀай къачун гл., куь векьер, фитер чимивилелай кутӀун.
* цӀай кьин гл., ни нин хъел хкудун, къати гьиссер секинарун. \[Зарлишан\]. Ваз кӀанзавайди гъам тушни? Ма, гатут зун, йикь жуван цӀай, амма фена руш хкваш, руш. Ви гъиле вири ихтиярар ава. Н. И. Гьакимрин папар.
* цӀай кьун гл. 1) куь куз башламишун. 2) куьч., ни садлагьана хъел куткун.
* цӀай хъувун гл., ни еке температурадикди кудай гьалдиз гъун, хкун. Фур эгъуьнна, ана цӀай хъувуна, чамадандай саса дафтар гъиле къаз, чар-чар къазуниз, еке ашкъидалди цӀуз вегьиз эгечӀна. А. Къ. Нехирбанни лекь. Инаг нехирбанрин къул тир. Абуру йифериз и къула цӀай хъувурла, ам чи хуьряйни аквада. А. Къ. Нехирбанни лекь.
* цӀай ягъун ни квез 1) кудай гьалдиз гъун.... галифе шалвардин жибиндай кирбит акъудна, пӀапӀрусдиз цӀай ядай ва кӀвач кӀвачел вегьена, гумар акъудиз ацукьдай. А. Къ. Нехирбанни лекь. 2) машин гьерекатдик кутун. 5- августдиз газ кутун хъийида лагьана хиве кьурди я. 9-августдизни газ авачиз чавай заводдин машинриз цӀай ягъиз хьанач. ЛГ, 2004, 12. VШ. 3) манасуздаказ харж авун. - Валлагь, чан хан, и Уьзден аз Къазикъумухдай пара тӀарам кӀурт багъишнавалда. Ам адан квез я? Ам ахьтин дамахдин кӀурт гьина алаз къекъведа? Ашукьдиз ам кутугнавач. Ашукьдин партал - чухва я. Гьайиф ам адаз! - КӀурт багъишай ахмакь вуж я? - мягьтел хьана Юсуф - хан, - ашукьдиз гудай багъиш - са манат, амни кваз пара я. Ам вуж ятӀа а девлетдиз цӀай ягъайди? С. Ярагъви шаир Уьзден. 4) пуч авун, амачир, тахьай гьалдиз гъун. \[Гуьлханум\]: Гьахъ я, чӀур жезва, ийидай маса кар авач, папари къазанмишзава, итимрини хъвазва. Гьайифар чӀугвадалди жуван гъуьлуьз лагь, хуьрера авай чехиррин заводриз цӀай ягърай. Н. И. Гьакимрин папар. \[Зарлишан\]. Зи итим квай шикилриз цӀай ягъ. А шикилар масадан гъиле гъатайтӀа, куьтягь, чи итимар завалдик акатда. Н. И. Гьакимрин папар. Са гъаб ацӀай пулуниз цӀай яна зи! Ифинар акъатзавай папай. Н. Насруллаев. "Го-о-ол!"
* цӀайни барут хьун гл., вуж лап ажугълу хьун, хъел кутун; ажугълу тирдан гьерекатар авун. \[Гьуьруьханум\]. - Чна, кьисмет хьайитӀа, гуда лагьайди я. Вун цавариз акъатмир. Чна са гаф лагьайла, къужадикай цӀайни барут жеда. Ай гьарай гьоъ! З. Э. Гуьлзада. Синонимар: цавариз акъатун, чанди цӀай кьун. Антоним: цавук хукӀун.
* цӀуз мукьва хьайиди цӀу куда мисал хаталу кардив эгечӀайдав жаза агакьда. ЦӀуз мукьва хьайиди цӀу кудайдан гъавурда хьанач зун. А. Исм. Эхиримжи къув.
* цӀун гъуц сущ. дуьньядал яшайиш цӀу арадиз гъайиди я лугьузвай диндин кьиле авайди. Ягьуд пачагьди, вич цӀун гъуцариз икрамзавай кас тиртӀани, вичин вилик жерягьди эцигнавай шартӀ чӀурзавачир, М. В. Гьарасатдин майдандал.
* цӀун кӀвал сущ. хуьрекар гьазурдай кӀвал. ЦӀун кӀвализ фена, акадин кьве хъемехъ чантада туна ам ксана. Йиф кумаз къарагъай Къаюм чантани къачуна, чинеба рекье гьатна. З. Э. КУТВ-диз фена. Шапериди и чӀавуз цӀун кӀвале къапар чуьхуьзвай, А. А. Лезгияр. Са стаканар чаяр гъин, -вичи-вичик лагьана, Марвар кӀваляй экъечӀна, ам цӀун кӀвализ гьахьна. А. А. Пад хьайи рагъ. Рагъ экъечӀдай патахъ килигиз, вилик кьур квай, кьурук цӀун кӀвал галай... Р. Гь. Зи ирвд стха. Синоним: кухня. ☼ Орфографиядин словарра ихтилат физвай уьлчме пуд жуьреда ганва: цӀункӀвал ( кил.: М. Г. ЛЧЮС) цӀун кӀвал ( кил.: М. Г., Р. И. У. А. М. ЛЧЮС, 19641989), цӀункӀвал ( кил.: М. Г., Р. И. У. А. М. ЛЧЮС, 2001 ). Кхьинра кьве гафунин ибара яз (цӀун кӀвал) ишлемишзава. Кьве гафни кьилди кхьинихъ гзаф делилар ава. Синоним: кухня.
* цӀунни вацӀун арада нар. тадиз, гъилевай чарасуз карни акъвазарна