ASILI
прил. 1. куьрс хьайи, куьрс хьайи гьалда авай, куьрс хьанвай; куьрсарнавай, куднавай; 2. пер. аслу, масадаз табий гьалда авай, масадалай аслу тир; asılı olmaq аслу хьун, са себебдихъ галаз алакъалу яз хьун.
Asılı hissəciklər
Havada olan asılı hissəciklərin insan sağlamlığına neqativ təsir göstərməsi hələ çox yüzilliklər bundan əvvəl qeyd edilmişdir. Lakin son illərin tədqiqatları nəticəsində asılı hissəciklərin insanlar üçün ciddi təhlükəli olması təsdiq edilmişdir. Atmosferdə yüksək miqdarda asılı hissəciklərin mövcudluğu ilə əlaqədar sutkalıq ölüm hadisələrinin çoxalması dəqiq müəyyən edilmişdir. Asılı hissəciklər dedikdə, hər şeydən əvvəl atmosferdə mövcud olan bərk hissəciklər, havaya bilavasitə daxil olan atmosfer aerozolları və qazların kimyəvi çevrilmələri prosesində əmələ gələn bərk hissəciklər nəzərdə tutulur, axırıncı törəmə asılı hissəciklər adlandırılır. Kömür, neft və benzinin yandırılması iri asılı hissəcikləri (uçucu kül) əmələ gətirir. Xırda hissəciklər yanma zamanı buxarlanan maddələrin kondensasiyası nəticəsində əmələ gəlir. Törəmə asılı hissəciklər, həmçinin atmosfer havasında mövcud olan kükürd və azot oksidlərinin reaksiyası nəticəsində peyda olur. Mühüm asılı hissəciklər sulfat, nitrat ionları, ammonyak ionları, üzvi aerozollar, bərk kömür, müxtəlif metallar və başqalarından ibarətdir. Belə ki, havada dezinteqrasiya aerozolları (məs. sement zavodlarında) və metalların kondensasiya aerozolları (metallurgiya zavodlarında əmələ gəlir) ola bilər.
Asılı ərazi
Asılı ərazi, asılı sahə və ya asılılıq — suveren bir dövlət olaraq tam siyasi müstəqillik və ya suverenliyə sahib olmayan, ancaq siyasi olaraq onu idarə edən dövlətin inteqral ərazindən kənarda olan ərazi.
Ross asılı ərazisi
Ross ərazisi (ing. Ross Dependency) — Antarktidada yerləşən Yeni Zelandiyaya mənsub olan ərazi. Departament 60 °C.e., 160° ş.u. və 150° q.u. arasında yerləşir. Ərazi öz adını britaniyalı dənizçi, Ross dənizini açılışını edən Ceyms Rossun şərəfinə adlandırılmışdır.
Əraziyə Viktoriya Torpağı, Ross şelf buzlağı, Ross adası, Balleni adaları, Skott adası və Ruzvelt adası daxildir.
Skott (Yeni Zelandiya) və Mak-Merdo (ABŞ) qütb stansiyaları fəaliyyət göstərir. Bu ərazidə yeganə daimi fəaliyyət göstərən stansiya Mak-Merdodur. Burada hava limanı fəaliyyət göstərir.
Maşından-asılı proqram təminatı
Maşından-asılı (ing. machine-dependent, rus. машинно-зависимы) — müəyyən kompüterlə bağlı olan və onun spesifik və ya unikal xüsusiyyətini gerçəkləşdirən proqram və ya qurğu. Maşından-asılı proqramları, yaxud qurğuları başqa bir kompüterdə asanca (əgər, ümumiyyətlə, mümkündürsə) istifadə etmək olmur.
Maşından-asılı olan yüksək səviyyəli dillər maşının bütün imkanlarından tam istifadə etməyə, aydın və asanlıqla oxunan proqramlar yazmağa imkan verirlər. Bu dillərdə operatorlar və ifadələr istifadəçi üçün daha rahat şəkildə yazırlar. Onlara misal olaraq PL/M dilinin göstərmək olar. Bununla belə bu dillər konkret quruluşdan çox asılıdır və bu səbəbə görə praktikada geniş yayılmışdır.
Maşından-asılı olmayan yüksək səviyyəli dillərin yaxud alqoritmik dillərin tərkibində maşından asılı olan operatorlar iştirak etmir. Bu dillərə Alqol, Fortran, BASIC, Fokal, PL/1, Paskal və s.
Cənubi Amerika dövlətlərinin və asılı ərazilərinin siyahısı
Cənubi Amerika — Şimali Amerika ilə birlikdə Amerika qitəsini təşkil edən materik.
Cənubi Amerikada 12 dövlət və 3 asılı ərazi var. Bu dövlətlərdən cəmi ikisinin dənizə çıxışı yoxdur. İki asılı ərazi isə ada dövlətdir. Cənubi Amerikanın ərazisinə görə ən böyük ölkəsi Braziliya, ən kiçik ölkəsi isə Surinamdır.
== Dövlətlər ==
Cənubi Amerika ölkələrinin siyahısı (paytaxtları, rəsmi dilləri, valyutaları, əraziləri, əhaliləri, ÜDM-ləri (2008-ci ilin nəticələri), bayraqları və xəritədəki yerləri gösətilməklə).
Asılıkul gölü
Aslıkul
(Asılıkul, başq. Асылыкүл, Асыулыкүл) — Başqırdıstan Respublikasının ən böyük gölü. Davlekanovo şəhərindən 27 km şimal-qərbdə yerləşir. Göl Belebeev yaylası ilə Tabulak, Ulutau, Belekey-Kaqaç, Bolşoy Nor, Malıy Nor və Zaytulyaktau dağları arasında yerləşir. Karst məşəllidir. Qidalanması qarışıqdır. Burada yağış suları, yeraltı sular və qar suları bərabər paylanmışdır. Suyu şorluğa meyillidir, yüksək minerallaşmaya məruz qalmışdır.
== Coğrafiyası ==
Gölün yatağı Ulutau, Tubuldak, Ulu-Karaqaç Belekey-Karaqaç zirvələri arasında yerləşir. Cənub sahili sıldırımlı olub 210–370 arası metr hündürlüyə malikdir.
Asılılıq
Asılılıq — mənfi nəticələrinə baxmayaraq, mükafatlandırıcı stimullara məcburi cəlb olunma ilə xarakterizə olunan beyin pozuntusu halıdır. Asılılıq insanın fiziki, ruhi və sosial həyatına mənfi təsir göstərir.
Asılılıq fərdlər və bütövlükdə cəmiyyət üçün ’’həddindən artıq yüksək maliyyə və insan itkisi’’ yaradır. Amerika Birləşmiş Ştatlarında cəmiyyət üçün ümumi iqtisadi xərclər bütün diabet və xərçəng növlərindən daha çoxdur.
== Asılılıq növləri ==
Asılılıq deyildiyi zaman insanların istifadə etdiyi maddələrin növündən bəhs olunur. Aşağıdakı növləri var:
Texnologiya asılılığı
Alkaqol asılılığı
Qumar asılılığı
Kokain asılılığı
Tütün asılılığı
Siqaret asılılığı
Eroin asılılığı
Ekstazi asılılığı
Uçucu maddə asılılığı
Amfetamin asılılığı
Metamfetamin asılılığı
Tərəfdaş aslılığı
Alışveriş aslılığı
Uşaq və gənclərdə maddə asılılığı
Cinsi aslılıq
Marixuana asılılığı
Tiryək asılılığı
Münasibət asılılığı
Davranış aslılıqları aşağıda göstərilir.
Qıcıqlanma və enerjidən asılılıq
Qıcıqlanma və enerjidən asılılıq- İstənilən canlı orqanizm ətraf mühitlə qırılmaz surətdə bağlıdır.
Məlumdur ki, təbiətdə canlı orqanizmlər mühitin əlverişsiz amillərinin təsirinə daima məruz qalırlar. Həmçinin ətraf mühitdən özünə zəruri olan maddələri çıxarırlar. Təkamül prosesində canlı orqanizmlərdə qıcıqlanma yəni xarici təsirlərə seçmə reaksiyası yaranmış və möhkəmlənmişdir. Ətraf mühit şəraitinin hər-hansı dəyişikliyi orqanizmdə qıcıqlanma yaradır. Orqanizmin xarici qıcıqlandırıcılara cavab reaksiyası onun həssaslığının göstəricisi rolunu oynayır. Bundan başqa,canlı orqanizmlər enerjidən asılılıq qabiliyyətinə də malikdirlər. Enerjinin daxil olması üçün açıq olan bu sistemlər yalnız onlara kənardan fasiləsiz olaraq enerji və materiya daxil olduğu şəraitdə dayanıqlıdır. Canlı orqanizm ətraf mühitdən enerji və materiya qəbul etdiyi müddətdə mövcuddur (yaşayır).
İnternet-asılılıq
İnternet-asılılıq (en. Internet аddiction) – psixi nasazlıq, daima İnternetə bağlanmaq arzusu və vaxtında İnternetdən çıxmanın istifadəçi üçün çox çətin olmasıdır. İnternet-asılılıq müasir dövrdə çox geniş müzakirələrə səbəb olsa da, onun statusu hələlik qeyri-rəsmidir. Belə ki, İnternet-asılılıq bir xəstəlik kimi psixi xəstəliklər təsnifatına (DSM-IV) daxil edilməmişdir.
İnternet-asılılıq anlayışı ilk dəfə 1994-cü ildə psixiator Kimberli Yanq tərəfindən söylənilmişdir. 1997-1998-ci illərdə bu problemlə əlaqədar tədqiqat və məsləhətçi-dioqnostik xidmətlər yaradılmışdır.
Xətti qeyri-asılılıq
Xətti cəbrdə xətti asılılıq — xətti fəzanın alt çoxluğunun malik ola biləcəyi xüsusiyyətdir. Xətti bir asılılıqla, sıfır elementə bərabər olan bu çoxluğun elementlərinin qeyri-trivial xətti birləşməsi var. Belə birləşmə olmadıqda, yəni yeganə belə xətti birləşmənin əmsalları sıfıra bərabər olduqda, çoxluq xətti qeyri-asılı adlanır.
R
3
{\displaystyle \mathbb {R} ^{3}}
vektorlar
(
1
,
0
,
0
)
{\displaystyle (1,0,0)}
,
(
0
,
1
,
0
)
{\displaystyle (0,1,0)}
Və
(
0
,
0
,
1
)
{\displaystyle (0,0,1)}
xətti asılı deyil, çünki tənlik belədir:
a
1
⋅
(
1
,
0
,
0
)
+
a
2
⋅
(
0
,
1
,
0
)
+
a
3
⋅
(
0
,
0
,
1
)
=
(
0
,
0
,
0
)
a
i
∈
R
{\displaystyle a_{1}\cdot (1,0,0)+a_{2}\cdot (0,1,0)+a_{3}\cdot (0,0,1)=(0,0,0)\quad a_{i}\in \mathbb {R} }
yalnız bir - trivial həlli var.
Vektorlar
(
1
,
0
,
0
)
{\displaystyle (1,0,0)}
və
(
5
,
0
,
0
)
{\displaystyle (5,0,0)}
isə xətti asılıdır
(
1
,
0
,
0
)
⋅
5
=
(
5
,
0
,
0
)
,
{\displaystyle (1,0,0)\cdot 5=(5,0,0),}
deməli,
−
5
⋅
(
1
,
0
,
0
)
+
1
⋅
(
5
,
0
,
0
)
=
(
0
,
0
,
0
)
.
{\displaystyle -5\cdot (1,0,0)+1\cdot (5,0,0)=(0,0,0).}
0
∈
M
⇒
M
{\displaystyle 0\in M\Rightarrow M}
xətti asılıdır.
M
{\displaystyle M}
xətti qeyri-asılıdır
⇒
{\displaystyle \Rightarrow }
M
′
{\displaystyle M'}
hamısı üçün xətti qeyri-asılıdır
M
′
⊆
M
{\displaystyle M'\subseteq M}
.
M
{\displaystyle M}
xətti asılıdır
⇒
{\displaystyle \Rightarrow }
M
′
{\displaystyle M'}
hamısı üçün xətti asılıdır
M
′
⊇
M
{\displaystyle M'\supseteq M}
.
İnternet asılılığı
İnternet-asılılıq (en. Internet аddiction) – psixi nasazlıq, daima İnternetə bağlanmaq arzusu və vaxtında İnternetdən çıxmanın istifadəçi üçün çox çətin olmasıdır. İnternet-asılılıq müasir dövrdə çox geniş müzakirələrə səbəb olsa da, onun statusu hələlik qeyri-rəsmidir. Belə ki, İnternet-asılılıq bir xəstəlik kimi psixi xəstəliklər təsnifatına (DSM-IV) daxil edilməmişdir.
İnternet-asılılıq anlayışı ilk dəfə 1994-cü ildə psixiator Kimberli Yanq tərəfindən söylənilmişdir. 1997-1998-ci illərdə bu problemlə əlaqədar tədqiqat və məsləhətçi-dioqnostik xidmətlər yaradılmışdır.
Asılılıq nəzəriyyəsi
Asılılıq nəzəriyyəsi, və ya asılı inkişaf nəzəriyyəsi — az inkişaf etmiş, inkişaf etməkdə olan ölkələrin iqtisadi geriliyi və siyasi qeyri-sabitliyinin onların dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasının və inkişaf etmiş dövlətlərin sistemli təzyiqinin nəticəsi olduğunu iddia edən əlaqəli sosial elmlər sahəsində nəzəriyyə. Asılılıq nəzəriyyəsinin mərkəzi prinsipi ondan ibarətdir ki, “periferiya”dakı inkişaf etməmiş dövlətlər “mərkəzin” zəngin ölkələrinə öz resursları və kapital axını nəticəsində yoxsullaşır.
Nəzəriyyənin neokolonializm anlayışı ilə müəyyən yaxınlığı var.
== Əsas müddəalar ==
=== Əsas tezislər və nəzəriyyənin yaradılması üçün ilkin şərtlər ===
Asılılıq nəzəriyyəsi 1950-ci illərdə yaranmışdır. neoliberal iqtisadi baxışlara reaksiya olaraq və 1970-ci illərdən bəri bütün cəmiyyətlərin eyni mərhələlərdən keçdiyini və beləliklə, indiki inkişaf etməmiş ölkələrin bir müddət əvvəl inkişaf etmiş olduğu mövqedə olduğunu iddia edən modernləşmə nəzəriyyəsinin əvvəlki versiyalarına alternativ olaraq populyarlaşdı. əvvəllərdir və buna görə də sərmayə qoyuluşu, təkmilləşdirilmiş texnoloji baza və dünya bazarına daha sıx inteqrasiya kimi vasitələrlə bu ehtimal olunan mərhələlərdən mümkün qədər tez keçərək inkişaf etməmiş cəmiyyətlərə “kömək etmək” lazımdır. Asılılıq nəzəriyyəsi bu mövqeləri tənqid edərək irəli sürdü ki, inkişaf etməmiş ölkələr müasir cəmiyyətlərin sadəcə “ilkin versiyaları” deyil, onların özünəməxsus xüsusiyyətlərinə və strukturlarına malikdir və ən əsası, inkişaf etmiş ölkələrdən fərqli olaraq dünya iqtisadi sistemində daha zəif mövqe tutur.
Ümumiyyətlə, asılılıq nəzəriyyəsinin müəllifləri iddia edirlər ki, inkişaf etməmiş ölkələrin yoxsulluğu onların dünya bazarına inteqrasiya olunmamasından deyil, məhz onların bir hissəsi olmasından irəli gəlir:
İnkişaf etməmiş ölkələr inkişaf etmiş ölkələr üçün təbii ehtiyatlar, ucuz işçi qüvvəsi və bazarlar təmin edir ki, onlar olmadan ikincilər öz sakinləri üçün belə yüksək həyat səviyyəsini təmin edə bilməzdilər.
İnkişaf etmiş ölkələr dünyanın qalan hissəsində asılılıq strukturlarını müxtəlif yollarla təkrarlayırlar. Bu təsir çoxşaxəlidir, bura iqtisadi təsir (maliyyə, texnologiya patentləri və s.), birbaşa siyasi müdaxilə (mediada, təhsildə, mədəniyyətdə və s.), işçilərin işə qəbulu və təlimi məsələləri və s.
Kompüter oyunlarından asılılıq
Kompüter oyunlarından asılılıq — video oyunlara və kompüter oyunlarına obsesif ehtirasda özünü göstərən psixoloji asılılığın bir forması.
Ən çox asılılıq yaradan oyunlar çox vaxt onlayn oyunlar, xüsusən də MMORPG-lər hesab olunur. Çox uzun oynamaq ölümcül nəticələrə səbəb olduğu hallar var. Belə ki, 2005-ci ilin oktyabrında çinli bir qız (Qarlı) uzun müddət World of Warcraft oynadıqdan sonra yorğunluqdan öldü. Bundan sonra oyunda virtual dəfn mərasimi keçirildi.
2018-ci ilin iyun ayında Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı oyun pozğunluğunu 2022-ci il yanvarın 1-dən qüvvəyə minən Xəstəliklərin Beynəlxalq Təsnifatının 11-ci siyahısına daxil etdi.
== Asılılığın inkişafının səbəbləri ==
Oyun asılılığının inkişafına təsir edən bir neçə amil var. Onların arasında şəxsi amil xüsusilə seçilir: formalaşmamış və ya qeyri-sabit psixika, özünü idarə etmə bacarıqlarının olmaması, real həyatdan narazılıq və yerinə yetirilməmiş həyat ehtiyaclarını kompensasiya etmək istəyi insanı kompüter oyunlarına aludəçiliyin inkişafına daha həssas edir.
Oyun asılılığının səbəbi də psixi pozğunluqlardır. Söhbət müxtəlif narahatlıq vəziyyətlərindən, depressiyaya meyldən və sosial fobiyalardan gedir.
Qarşılıqlı asılılıq
Sosiologiya və psixologiyada qarşılıqlı asılılıq — partnyorlardan birinin davranışı ilə digər şəxsin özünüdağıdıcı davranışına töhfə verdiyi disfunksional münasibətləri təsvir edən bir nəzəriyyə, məsələn:
addiksiyanın inkişafı və kəskinləşməsi (o cümlədən alkoqolizm, narkomaniya, qumar asılılığı, fanatizm, işgüzarlıq, sevgi asılılığı və s.);
şəxsiyyət pozğunluqlarının və psixoloji problemlərin inkişafı və kəskinləşməsi;
yetişməmiş və uşaq davranışının inkişafı və kəskinləşməsi;
məsuliyyətin azaldılması (şəxsi və sosial );
cəmiyyətdə uğurun azalması.
Qarşılıqlı asılılığın ümumi qəbul edilmiş tərifi hələ mövcud deyil. Tipik olaraq, qarşılıqlı asılılığın tərifi başqalarının ehtiyaclarına öz zərərinə diqqət yetirməyi, fədakarlığı, öz duyğularını boğmağı və başqalarının problemlərini idarə etmək və ya həll etmək cəhdlərini vurğulayır. Qarşılıqlı asılılıq həm hisslərin, düşüncələrin və davranışların bağlılıq obyektindən asılılığını, həm də başqa bir insanı idarə etmək istəyini əhatə edir. Bir-birindən asılı olan insanlar aşağı özgüvən ilə xarakterizə olunur, lakin aşağı özünə hörmətin kooperativ asılılığın səbəbi və ya nəticəsi olduğu hələ müəyyən edilməmişdir. Həmkarlar, dostlar və ailə üzvləri də bir-birindən asılı ola bildiyinə görə, qarşılıqlı asılılıq yalnız ailə, tərəfdaş və ya romantik münasibətlərlə məhdudlaşmır.
Sosial media asılılığı
Sosial media asılılığı — şəxsi, sosial və ya peşə fəaliyyətində əhəmiyyətli mənfi nəticələrə baxmayaraq davam edən sosial medianın həddindən artıq və ya nəzarətsiz istifadəsi kimi təsvir edilə bilən davranış asılılığının bir forması. Dünya üzrə mütəxəssislərin, xüsusən də JAMAPediatrics jurnalının redaktoru professor Dimitri Christiakisin fikrincə, "hələ rəsmi olaraq psixopatologiya çərçivəsində kodlaşdırılmamış olsa da, o, nəinki böyüyür və yayılır, həm də ictimai şüurda getdikcə daha çox insan kimi qəbul edilir. mövcud tanınan pozğunluqlarla bir çox paralelləri olan potensial problemli vəziyyət" və bu, "21-ci əsrin epidemiyasına" çevrilə bilər. O, həmçinin bildirir ki, "biz, sanki, gələcək nəsil uşaqlar üzərində təbii, nəzarətsiz bir təcrübə prosesindəyik". Sosial media asılılığının diaqnozları Psixi Bozuklukların Diaqnostik və Statistik Təlimatı tərəfindən tanınmır. Bununla belə, DÇHP mütəxəssisləri razılaşırlar ki, sosial medianın bəzi insanlar üçün gözlənilməz nəticəsi uşaqlıq və yeniyetməlik dövründə neyroinkişaf problemləridir. Bu, genetik olaraq DÇHP riski olan uşaqlarda xüsusilə nəzərə çarpır.
Sosial media 1997-ci ildə SixDegrees.com sosial şəbəkəsinin yaradılması ilə başladı, onun müəllifləri dünyada hər kəsin "altı dərəcə ayrılıq" ilə bağlı ola biləcəyinə inanırdılar. 2000-ci ilə qədər 100 milyon insanın İnternetə çıxışı var idi və Myspace sosial şəbəkə istifadəsində ilk real artım oldu. Facebook 2004-cü ildə icad edilib və hazırda 2,27 milyard aktiv istifadəçisi var.
Masturbasiya asılılığı
Masturbasiya (lat. manus — əl + turbare — tərpətmək) — cinsiyyət üzvlərinin orqazm prosesi baş verənə qədər stimulyasiyası. Şəxs öz-özünə və ya başqa bir şəxs tərəfindən, əllə və masturubasiya alətləri vasitəsilə də masturubasiya ilə məşğul ola bilər. Masturbasiya sözünün mənşəyi haqqında müxtəlif fikirlər vardır. Əsas fikirlərdən biri, bu sözün yunan dilində olan mezea (azərb. penislər) və latın dilində olan turbare (azərb. əllə qarışdırmaq) sözlərinin birləşməsindən yaranmışdır. Masturbasiya tez-tez edilmədiyi halda, insan sağlamlığı üçün təhlükəsi yoxdur. Tez-tez masturbasiya edən şəxslərdə masturbasiyadan asılılıq yarana bilər. Aparılan araşdırmalar nəticəsində məlum olmuşdur ki, bəzi insanlar orqazm halını cinsi əlaqə zamanı yox, yalnız masturbasiya nəticəsində əldə edə bilirlər.