1. Dini etiqada görə, ölümlə vücuddan ayrılan qeyri-maddi varlıq; ruh. Hələ canı var.
– Çıxmayan cana ümid var. ().
Südlə gələn canla çıxar. ( Ata. sözü ). Səni canan sanıram, çıx bədənimdən, ey can!
Kərəm deyər: Haqq buyurdu ayəndə; Can hava quşudu, durmaz bu təndə. “Əsli və Kərəm”. Könül həsrət, can müntəzir, göz yolda; Ömr azaldı, vədə keçdi san ilə.
2. Həyat, varlıq. Canını qoymaq. Canını əsirgəməmək.
3. Tab, taqət, hey. Səndə heç can yoxdur. Onda heç can qalmayıb.
4. Bədən. Canım ağrıyır. Canına üşütmə düşmək. – Mən aşıq ahü-zarda; Canım dərddə, azarda.
O gündən ki qul oldum; Satırlar hər bazarda. ().
5. Adam, insan, fərd.
Əziziyəm, nə qandır; Gözdən axan nə qandır; Daş deyil, kəsək deyil; Rəhm eylə, bu ki candır. ().
Köç edib yaylağa ellər, obalar; Bulaqlar başına min bir can gəlir.
6. məc. Bir şeyin əsası, mahiyyəti, məğzi. Məsələnin canı. Sözümün canı.
7. Canım, canım-gözüm şəklində – 1) mehribanlıqla müraciət məqamında. Canım-gözüm, de görüm nə istəyirsən?
2) etiraz, narazılıq məqamında. Canım, nə düşmüsən üstümə.
– [Qoca kəndli:] Canım, boş qışqırmağın yeri yoxdur.
[Musa sahibkara:] Yox, canım, mən… Sabirin şerini oxuyurdum.
◊ Can alıb, can verir – məftunedici gözəlliyə, dilbərliyə işarə.
Bir qızım var ki, bu cahan canı; Can alır, can verir kaman qaşı.
O gərgin qaşların kölgəsindəki; Can alıb, can verən gözlərə qurban.
Can almaq – bax canını almaq.
Məgər ol mah tamam ömrdə bir yarı gecə; Çıxıban busə verə, can ala, nöqsan eylər?
Bir nəğməydi ağ suların axını; Nərgizlərin can alırdı baxışı.
Can atmaq – bir şeyi əldə etməyə və ya həyata keçirməyə həddindən artıq səy göstərmək, bütün varlığı ilə çalışmaq.
[Səriyyə:] Havalar yaxşı keçdiyindən biz tələsir, payız yağışları başlayana qədər işləri görüb qurtarmağa can atırıq.
Quş uçmağa can atıb, bir qədər yüyürdü.
[Bəhlul:] Sənin oğlun da, lap çoxdandır, sən bunu bilirsən, bu cavanların sırasına qoşulmağa can atır.
Can bahasına – qan tökərək, özünü ölümə verərək, canını qurban edərək.
Həqiqətdə də hərgah Aslan canının bahasına belə oturacaq bir çarə tapsaydı, öz canını əsirgəməyib, Mansuru bu dərddən azad edərdi.
Can bəsləmək – özünə yaxşı qulluq etmək, rahatlığına, yemək – içməyinə fikir vermək.
Can çəkmək – tənbəllik eləmək, bir işi çox könülsüz görmək, zorla eləmək, eləmək istəməmək.
[Məşədi İman:] Rəhmətliyin uşaqları, pulu alanda alırlar, verəndə can çəkirlər.
[Altun bay:] Torpağıma qarşı töycü verməyə də can çəkirsiniz.
Can çürütmək – bax can qoymaq.
[Əhməd:] Mən on beş il qara gün içində can çürüdüb təhsil alım, sonra da bu canımı, bu biliyimi qurban verim?
[Tamaşa qarı oğluna:] Axı hökumət yolunda can çürütmüşəm. Plan plan dalınca doldurmuşam.
Can damarı – bir şeyin özülünü, əsasını təşkil edən mühüm cəhət.
Təbir caiz görülsə, demək olar ki, Hacı Aslan bu küçənin can damarı misalında idi.
Can damarını tutmaq – bax damarını tutmaq.
Can deyib, can eşitmək – çox mehriban, səmimi olmaq. [Bənövşə:] Nə olub, yoxsa aranız soyuqdur.
Bəs bir neçə il bundan qabaq can deyib, can eşidirdiniz?
İnsana könül həmdəmi hər şeydən fərzdir. Can deyib, can eşidəsən, birbirinin başına and içəsən.
Can evi – məc. Ən həssas yer, ürək, könül. Vurdu can evini yaman ayrılıq…
Can evimə sığışmayan arzular; Bir dünyada neçə dünya arzular… S Vurğun.Can gəzdirmək – zorla ayaq üstə durmaq, çox üzgün, taqətsiz olmaq. Halı pisdir, can gəzdirir.
Can qalmamaq – tamam üzülmək, taqətdən düşmək, əldən-dildən düşmək.
Xülasə, kəndə yetişənə kimi mənimki mənə dəyib, lap ölüb getmişəm, dəxi məndə can qalmayıb.
[Orxan:] Məndə artıq can qalmamış, mərhəmət!; Mərhəmət qıl, insafsız olma, İsmət!
Can qoymaq – müqəddəs bir iş uğrunda canından keçmək, özünü fəda etmək.
And içirik bu dərəyə, bu dağa; Əcdadımız can qoyduğu torpağa.
[Böyük xanım:] …Müharibədə can qoyan adamın balasını nöş belə gözümçıxdıya salmısınız?
Can qoymamaq – çox incitmək, əziyyət vermək, tamam əldən salmaq. Futbol uşaqda can qoymadı.
Can üstə olmaq – axır dəqiqələrini yaşamaq, can vermək.
Deyir: “Qoy isinsin, o, can üstədir; Əziyyət çəkməsin bir neçə günlük”.
Şair yatır xəstədir; Deyirlər, can üstədir.
Can vermək – 1) son dəqiqələrini yaşamaq, can üstə qoymaq.
[Səlma:] Həsrəti könlündə can verən övlad; Ah! Qəhrəman oğul! Nakam Qanpolad!
Qılınclar, nizələr keçdi döşündən; Cəllada can verdi, dilində: “Vətən!”.
[Aslan] özünü anasının yanına yetirdikdə onun can verdiyini görür. ;
2) məc. diriltmək, canlandırmaq, həyat vermək.
Torpağa can verirsən; Dilsiz daşları belə; Sən dilə gətirirsən. ;
3) məc. ruhlandırmaq.
Təmiz hava kimi, sərin su kimi; Şair, şeirlərin mənə can verdi.
Can yandırmaq – 1) qayğısına qalmaq, qeydini çəkmək, dərdinə qalmaq. Qarı Kərbəlayını özünə oğul hesab edib, ona artıq can yandırardı. Çəmənzəminli;
2) ürəklə çalışmaq, səy göstərmək.
[Sədr:] …Öz işimizdir, gərək can yandıraq.
[Şah İsmayıl:] Bizdən nə istəyirsiniz? … Düşüncəli olmaq, can yandırmaq.
Cana dolmaq – bax ətə-cana dolmaq (gəlmək).
Cana gəlmək – 1) zəhləsi getmək, təngə gəlmək, darıxmaq, bıqmaq, usanmaq.
Bəs deyilmi, baxdım sənin sözünə; Bəs deyilmi, burda gəldim cana mən? ;
2) dirçəlmək, dirilmək, canlanmaq.
[İnək] başını, boğazını, kürəyini ucdantutma yaladıqca, sanki buzov cana gəlir, dirçəlirdi.
Qurumağa üz tutmuş ağaclar su içib cana gəldilər.
Torpaq cana gəldi, yer cana gəldi; Tıpır-tıpır yağan yay yağışından.
Cana gətirmək (doydurmaq) – 1) təngə gətirmək, bıqdırmaq, bezikdirmək, usandırmaq.
[Xortdan:] İblisi cəhənnəm əhli bir növ cana gətirmişdi…
[Babək:] Xəlifə və sarayın hədsiz-hesabsız vergiləri hamını cana gətirib… ;
2) dirçəltmək, diriltmək, canlandırmaq.
Gülə sənsiz nəzər etsəm, gətirər canə məni.
İşıqlar yayılır burdan hər yana; Su cana gətirir boz torpaqları.
Cana sinmək – bax ürəyə yatmaq.
Cana yetirmək – bax cana gətirmək.
Ey bivəfa, məni cana yetirdin; Munca cövrü-cəfa birdən olurmu?
Canbir qəlb(də) – çox yaxın, çox mehriban, səmimi. Canbir qəlb yaşamaq. İki ailə canbir qəlbdə yaşayır.
– Birgə oynadığım, qoşa gəzdiyim; Yoxsul qonşuların uşaqlarıydı; Biz ki canbir qəlbdə dost idik, deyim; Dostluq sudan duru, aydan arıydı.
Candan düşmək – üzülmək, zəifləmək, əldən düşmək.
Candan eləmək – öldürmək, həyatdan məhrum eləmək.
Mən aşiqəm, dərdin üz; Güldü bağban, dərdin üz; Ya məni candan eylə; Ya canımdan dərdin üz.
[Aftil İbada:] Sən iki arvadı candan eləmisən.
Candan keçmək – bax canından keçmək. [Kərəm:] Cavanam, candan keçmişəm; Gör necə dərdə düşmüşəm; Qan ağlayır elim mənim. “Əsli və Kərəm”.
Burda gördüm Vətən üçün; O tökülən al qanları; Burda gördüm el yolunda; Candan keçən aslanları.
Candan-başdan keçmək – bax canından keçmək.
Qızıl gülü seçərlər; Budağından biçərlər; Vəfalı yar yolunda; Candan-başdan keçərlər. ().
Canı (… yanında) qalmaq – birinin, ya bir şeyin nigarançılığını çəkmək, onun üçün narahat olmaq, intizar qalmaq.
[Ağayarın] canı məktəbdə, oğlunun yanında qalmışdı.
Canı (canın, canınız) sağ olsun! – intonasiyadan asılı olaraq, təsəlli, sağlıq arzusu, yaxud narazılığı istehza şəklində bildirir (bəzən də üstüörtülü şəkildə hədə bildirir).
[Hacı Əhməd Almaza:] Ya səhv olub, ya elə belə demişsən, keçib gedib, canın sağ olsun!
Canı (canın) yansın! – qarğış ifadəsi. Ay qız, canın yansın, haralardasan?
Canı ağzına gəlmək – üzülmək, usanmaq.
Canı ağzından (boğazından) çıxana qədər – ölənəcən, son nəfəsə qədər.
İnsan canı ağzından çıxana qədər yaşamaqdan ümidini üzmür.
Canı boğazına yığılmaq (gəlmək) – cana gəlmək, təngə gəlmək.
Hər dəfə, əl boyda qəbzlərə, ya dilucu tapşırığa, anbar açdırıb taxıl buraxanacan Gəldiyevin canı boğazına yığılırdı.
[Fizzə xanım Fəridəyə:] Vallah, adamlara yaxşılıq eləməkdən lap canım boğazıma gəlib.
Canı cəhənnəmə! – nə edir etsin, nə olur olsun, ölsün, cəhənnəmə ki mənalarında qarğış ifadəsi.
Canı cəhənnəmə, qoy getsin! Canı çıxmaq – ölmək.
Qürbətdə çıxacaq canı Zakirin; Yoxdu xeyirxahı o yar yanında.
[Sona xanım:] Yoxsa dustaq kimi qalmışam dörd divar arasında, xiffət eləməkdən az qalıb canım çıxsın.
Uşaq yerə dəysə idi, o saat canı çıxacaqdı.
Canı çıxsın! – ölsün! (hirs, acıq məqamında işlənir).
[Fatma xanım:] İç, beşini iç, ağzınacan da qənd doldur, qazananın canı çıxsın!
[Şərif:] Uşaqdır, canı çıxsın, dilin saxlasın.
Canı dincəlmək – rahatlanmaq, rahat olmaq, sakitləşmək.
[Şirinnaz] hər zaman başıaçıq gəzər, o ətrafda yeganə olan içməli su aparmağa gəldikdə bir neçəsi ilə dalaşmayınca canı dincəlməzdi.
Canı … əlində olmaq – birindən asılı olmaq.
Canı qurtarmaq – azad olmaq, xilas olmaq, qurtarmaq.
[Becan:] Əgər dediyini eylədin – canın qurtardı, eləmədin – bütün nəslini kəsəcəyəm. “”.
[Məmməd:] Kaş mən öləydim, biryolluq canım qurtaraydı…
Canı od tutub yanmaq – 1) bərk qızdırmaq, hərarəti artmaq. Qızdırmadan uşağın canı od tutub yanır;
2) məc. bərk hirslənmək, qəzəblənmək, odlanmaq. Nahaq sözdən canım od tutub yandı.
Canı sızıldamaq – bədənində ağrı-sızı hiss etmək.
[Mələkin] canı sızıldayır, ağladığı səsinin titrəməsindən anlaşılırdı.
Canı suludur – bax canında hələ su var.
Yetmişdən artıq yaşamış Hikmət İsfahani, canı nə qədər sulu olsa da, axır mənzilə yaxınlaşmışdı.
Canı üçün qorxmaq – özünə xətər gəlməsindən ehtiyat etmək, qorxmaq, öz canının harayında olmaq.
Gülzar artıq öz canı üçün qorxurdu, zira müsəlmanlar həmişə belə bir xəyanəti və təhqiratı qan ilə yuyurlar.
Canı yanmaq – bax ürəyi yanmaq.
Canım (canın, canınız, canı) üçün… – and ifadəsi.
[Qasım əmi oğluna:] Oğlum, canın üçün, xalova deyərəm, sənə bir yaxşı çarxı xoruz gətirsin.
[Kələntərli Əmirliyə:] Bilsəydim ki, siz mədəniyyətlə iqtisadiyyatı belə qarşı-qarşıya qoyursunuz, canım üçün, heç ağzımı da açmazdım.
Canım qurban! – oxşama, əzizləmə, nəvaziş, yaxud yalvarış mənasında.
[Kərbəlayı Qurban:] Razısanmı? Canım sənə qurban!
[Bəbir:] Xala! Canım sənə qurban!
Canım sənə (sizə) desin… – beləliklə, axırı ki, xülasə mənalarında ara söz kimi işlənən ifadə.
Sonra, canım sənə desin, günlərin bir günündə səni tutub salırlar türməyə. “”.
Canına birə düşmək – bax kürkünə birə düşmək.
Canına cəfa basmaq – özünə əziyyət vermək, zəhmətə dözmək.
[Səməndər:] Bu il fəhləyəm, canıma cəfa basıb oxuyaram, beşaltı ildən sonra olaram mühəndis.
Canına döşəmək – bərk danlamaq, töhmətləmək, tənqid etmək. O ki var canına döşədilər.
Canına lərzə (uçunma, üşütmə, titrəmə) düşmək – bax canına vicə (vicvicə) düşmək.
[Ataş] dinəndə elə tutarlı cavab verir ki, qabağındakının canına lərzə düşür.
Belə deyirlər ki, bu yaxınlarda dərvişlərin qulağına çatıb ki, tüfeyli həyat sürənlərlə ciddi mübarizə başlanıb. Bu xəbərdən onların canına üşütmə düşüb. “”.
Canına od (atəş) salmaq – 1) bərk qorxuya salmaq, təşvişə salmaq;
2) yandırıb-yaxmaq.
Eşq atəşi bir od salıb canıma; Yanmaqda yetişməz səməndər mənə.
Canına vəlvələ düşmək – bir şey olacağından qorxaraq bərk həyəcan keçirmək, təşvişə, vahiməyə düşmək.
Canına vəlvələ (qorxu) salmaq – bərk qorxutmaq, təşvişə salmaq.
Canına vicə (vic-vicə) düşmək – soyuqdan, ya qorxudan titrəmək, əsim-əsim əsmək. Soyuqdan canına vicə düşdü. Dəhşətli xəbərdən canına vic-vicə düşdü.
Canına yatmaq (sinmək) – bax ürəyinə yatmaq.
Yarməmmədin üzdən çox məsum görünən tərəfləri özü də hiss etmədən [Rüstəmin] canına yatırdı.
Canına yazığın gəlsin! – özünə rəhm et, özünü əldən salma, öz canını düşün mənasında məsləhət ifadəsi.
[Övrət ərinə:] …Bir canına yazığın gəlsin, bir usan…
Salma özünü atəşipiranə, a molla! Gəlsin yazığın canına, divanə, a molla!
Canında az yoxdur – çoxbilmiş, gizlindən iş görən adam haqqında.
Canında hələ (su) var (su çoxdur) – qocalığına baxmayaraq, hələ işləyə bilən, fəaliyyət göstərə bilən adam haqqında.
[Camal:] [Pirinin] qocalığına baxmayın, canında hələ su çoxdur.
Canında olmaq – birinə xas olmaq, təbiətində, qanında olmaq.
Canından bezar olmaq – usanmaq, təngə gəlmək; cana doymaq. Canından bezar olan Tanrıya qarğar. ( Ata. sözü ).
Canından əl çəkmək – özündən bezikmək, təngə gəlmək, bıqmaq.
[Məşədi İbad:] Ayrı düşdüm yarımdan; Əl çəkmişəm canımdan.
[Qaçay] pambıq zavoduna gələndə həyatdan küsmüş, … canından əl çəkmişdi.
Canından keçmək – özünü qurban vermək, özünü fəda etmək, canını vermək.
[Zalxa:] [Bayram] Pərzaddan ötrü indi canından keçər, at, mal nə şeydir.
Ala gözlüm, səndən ayrı gülmərəm; Canımdan keçsəm də, ölə bilmərəm.
Canından olmaq – bax ürəyindən olmaq.
Canını almaq – öldürmək.
Sordun zəlitək sən hamının qanın, a molla! Aldın canını xəstə müsəlmanın, a molla!
Qorudum öz canımı vuruşlarda ölümdən; Canıma qıyanların canını almaq üçün.
[Canbalayev:] Bu dəfə də mənim ürəyimi kəsib atmaq, biryolluq canımı almaq istəyirsən.
Canını azar (dərd) alıb – tənbəl, həvəssiz, ürəksiz iş görən adam haqqında.
[Şərəbanı:] [Əliqulunun] canını azar alıb, nə güc vurur, nə itələyir.
Canını bağışlamaq – ölmək.
Vaxt gəldi, Əhmədin atası qəfildən azarlayıb canını bağışladı oğluna. ().
Canını boğazına yığmaq (gətirmək) – bax cana doydurmaq.
[Hacı Mehdi:] Canımı boğazıma yığdınız.
[Balaxan Aydına:] Sən canımı boğazıma yığdın, bu xalqı kişi saymırsan?
Canını çıxarmaq – incitmək, əziyyət vermək.
Canını çölə atmaq – öz canına zərər olacaq dərəcədə işləmək, canına fikir verməmək, öz qeydinə qalmamaq.
Elə bil canını çölə atıb, gecə-gündüz dincəlmək bilmir. “”.
Canını çürütmək – 1) bax ürəyini çürütmək;
2) boş yerə zəhmət çəkmək, çalışmaq.
Canını dişinə tutaraq (tutub) – könülsüz, həvəssiz, istəmədən, özünü məcbur edərək.
[Səməd] canını dişinə tutub, bacısını və Zeynəbi Nadirin yanına apardı.
[Topuş] … gözlərini yumub açdı və canını dişinə tutaraq, özünü başıaşağı Nərgizin ayaqlarına atmaq istəyirdi ki… birdən səksənib divar üstündə dikəldi.
[Şofer:] Müxtəsəri, canımı dişimə tutub, birtəhərlə özümü qayığa saldım.
Canını işə verməmək – zəhməti, işləməyi sevməmək, tənbəl həyat keçirmək, işdən boyun qaçırmaq. Heç canını işə vermir.
Canını qoymağa yer axtarmaq – nə edəcəyini bilməmək, özünə yer tapmamaq, çaşıb qalmaq.
Canını qoymaq – bütün qüvvəsini, enerjisini, bacarığını sərf etmək. [Rəis:] Bu mükafat Baxış Baxışovun ailəsinindir.
O kişi canını tikintidə qoyur.
Canını qurtarmaq – özünü qurtarmaq, xilas olmaq, yaxasını qurtarmaq.
[Məcid:] Allah qüvvət versin, ay Nadir, bu bəylərin əlindən canın yaxşı qurtardı.
Ay arvad, Allah istəsə heç kimi yoxsul yaratmaz deyə, Aslan kişi mətləbə dəxli olmayan müxtəsər bir cavabla canını qurtarmaq istədi.
Canını sıxmaq – bax ürəyini sıxmaq.
Naşad əfəndi heç də mətləbə dəxli olmayan lüzumsuz sözlərlə [Mehribanın] canını sıxırdı.
Canını tapşırmaq (təslim etmək) – ölmək.
Ev sahibi çoxdan canını tapşırıb.
[Kişi] bir həftədən sonra canını tapşırdı.
Canını vermək – özünü qurban vermək, özünü fəda etmək, canından keçmək.
[Məşədi İbad:] A quzum, gəl yanıma; Canımı verərəm mən yarıma.
Namusla sürmüşəm öz dövranımı; Verərəm haqq üçün şirin canımı.
Canının hayında (harayında) olmaq – ancaq özü haqqında düşünmək, öz qeydinə qalmaq.
Ağagül Nabatov bu xəbərdən şadlansa da, öz canının harayına qalıb əlləşir.
Bu saat Sərhəng öz canının hayındadır.
Canının qeydinə (dərdinə) qalmaq – özünə fikir vermək, öz qeydinə qalmaq, sağlamlığını qorumaq.
Canlara dəyən (dəyər)… – xoşxasiyyət, mehriban, nəcib, mərd, səmimi adam haqqında.
[Ağca:] A kişi, mən oğlanı görməmişəm, anası canlara dəyən bir adamdır.
[Dostum:] Hər ikisi canlara dəyən oğlandır, Rəşidi tanıyırsan, bu da onun dostu və “rəqibi”.
Yarı canı qalmamaq – çox arıqlamaq, üzülmək, zəifləmək.
Yoluna göz dikməkdən; Qalmayıb yarı canı. ().
Rəngi saralıb, qalmayıb əsla yarı canı; Bir gülməz oğul, vay!
