KİBER

Kiber-casusluq (ing. Cyber spying) — hədəf sistemin konfidensiallığını pozmaq üçün kiber-hücumun istifadəsi.

Kiberhücum (ing. cyberattack) — kiber-insident yaratmaq üçün informasiya sistemlərinə qarşı kiber-silahın və ya kiber-silah kimi istifadə edilə bilən sistemin qəsdən istifadəsidir. Kompüterlərdə və kompüter şəbəkələrində hücum, aktivin icazəsiz istifadəsi, dəyişdirilməsi, aradan qaldırılması, məhv edilməsi, oğurlanması və ya əldə edilməsi üçün edilən hər hansı bir cəhddir. Kiberhücum, kompüter məlumat sistemlərini, infrastrukturları, kompüter şəbəkələrini və ya fərdi kompüter cihazlarını hədəf alan hər hansı bir hücum manevridir. Təcavüzkar, potensial zərər niyyəti ilə, icazəsi olmadan məlumat, funksiya və ya sistemin digər məhdud ərazilərinə daxil olmağa çalışan bir şəxs və ya bir prosesdir. Kontekstdən asılı olaraq kiber proqramlar kiberhücum və ya kiberterrorizmin bir hissəsi ola bilər. Kiberhücum suveren dövlətlər, fərdlər, qruplar, cəmiyyət və ya təşkilatlar tərəfindən istifadə edilə bilər və anonim bir mənbədən qaynaqlana bilər. Kiberhücumu asanlaşdıran məhsula bəzən kiber-silah deyilir. Kiberhücum həssas bir sistemi hack edərək müəyyən edilmiş hədəfi oğurlaya, dəyişdirə və ya məhv edə bilər. Kiberhücumlar şəxsi kompüterə casus proqramların quraşdırılmasından bütöv xalqların infrastrukturunu məhv etmək cəhdlərinə qədər ola bilər.

Kiber-silah (ing. Cyberweapon) — informasiya texnologiyalarına əsaslanan digər sistemlərin strukturuna və əməliyyatlarına ziyan vurmaq üçün yaradılmış, informasiya texnologiyalarına əsaslanan sistem (aparat təminatı, proqram təminatı və kommunikasiya mühitindən ibarət olur)..

Kibertəqib (ing. Cyberstalking) — fərdi, qrupu və ya təşkilatı izləmək və narahat etmək üçün İnternet və ya başqa elektron vasitələrdən istifadə edilməsi.

Kibertəhlükəsizlik, kompüter təhlükəsizliyi, rəqəmsal təhlükəsizlik və ya informasiya texnologiyaları təhlükəsizliyi (İT təhlükəsizliyi) — kompüter sistemləri və şəbəkələrinin məlumatlarını icazəsiz açıqlanma, texniki vasitələrin, proqram təminatının və ya verilənlərin oğurlanması, eləcə də zədələnməsi ilə nəticələ bilən zərərli aktorların hücumlarından, habelə təmin edilən xidmətlərin pozulmasından və ya yanlış istiqamətləndirilməsindən qorunmasıdır. Bu sahə kompüter sistemləri, internet, habelə Bluetooth və Wi-Fi kimi simsiz şəbəkə standartlarına qarşı etibarın artmasına görə vacibdir. Smart telefonlar, televizorlar və əşyaların internetini (IoT) təmin edən müxtəlif cihazlar da daxil olmaqla smart cihazların artması da bu sahənin əhəmiyyətini artırır. Kibertəhlükəsizlik həm məlumat sistemlərinin qarışıq olması, həm də dəstəklədikləri cəmiyyətlərə görə müasir dünyanın ən mühüm məsələlərindən biridir. Təhlükəsizlik xüsusilə də distrubasiya, seçkilər və maliyyə kimi geniş əhatəli fiziki təsirlərə malik irimiqyaslı sistemləri idarə edən sistemlər üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Kibertəhlükəsizliyin bir çox istiqaməti elektron şifrələr və şifrələmə kimi rəqəmsal müdafiə sxemlərini əhatə edir, lakin ondan həmçinin metal kilidlər kimi fiziki təhlükəsizlik müdafiələrinə yönəlmiş icazəsiz müdaxilələrin qarşısını almaq üçün hələ də istifadə edilir. İnternetin gəlişindən və son illərdə başlanan rəqəmsal transformasiya ilə kibertəhlükəsizlik anlayışı həm peşəkar, həm də şəxsi həyatımızda tanış bir mövzuya çevrildi. Kibertəhlükəsizlik və kiber təhdidlər texnoloji dəyişikliklərin son 50 ilində ardıcıl olaraq mövcuddur. 1970 və 1980-ci illərdə kompüter təhlükəsizliyi əsasən internet konsepsiyasına qədər akademik mühitlə məhdudlaşdı, burada artan əlaqə ilə kompüter virusları və şəbəkə müdaxilələri artmağa başladı. 1990-cı illərdə virusların yayılmasından sonra 2000-ci illər kibertəhlükəsizliy və kibertəhlükəsizliyin institusionallaşdırılması aktual mövzuya çevrildi.

Kibermüharibə (ing. cyberwarfare) — kompüterlərin, onlayn idarəetmə sistemlərinin və şəbəkələrin savaş arenası və ya müharibə kontekstində istifadə edilməsi və ya hədəflənməsi. Bura kiber-hücumlar, casusluq və sabotaj təhlükəsi ilə əlaqəli hücum və müdafiə əməliyyatları da daxildir. Hal-hazırda dünya ölkələri, o cümlədən, ABŞ, Çin, Rusiya, İsrail, Birləşmiş Krallıq, İran və Şimali Koreya kiber imkanlarını inkişaf etdirir və həm hücum, həm müdafiəçi kiber hücumlarla məşğul olur.

Kibermüharibə (ing. cyberwarfare) — kompüterlərin, onlayn idarəetmə sistemlərinin və şəbəkələrin savaş arenası və ya müharibə kontekstində istifadə edilməsi və ya hədəflənməsi. Bura kiber-hücumlar, casusluq və sabotaj təhlükəsi ilə əlaqəli hücum və müdafiə əməliyyatları da daxildir. Hal-hazırda dünya ölkələri, o cümlədən, ABŞ, Çin, Rusiya, İsrail, Birləşmiş Krallıq, İran və Şimali Koreya kiber imkanlarını inkişaf etdirir və həm hücum, həm müdafiəçi kiber hücumlarla məşğul olur.

İnternet milliyətçiliyi (kiber-milliyətçilik, onlayn milliyətçilik) — öz fəaliyyətini internet üzərində quran milliyətçilik. İnternet milliyətçiliyinin müxtəlif aspektləri var ki, bu da təbliğatın bir hissəsi kimi hökumətə kömək edə bilər. Sosial bir fenomen olaraq, kiber-milliyətçilik internetdə toplaşan milliyətçi qruplardır. Onlar tez-tez digər ölkələrə qarşı təhqiredici hərəkətlər edir, məsələn, xakerlik və seçkilərə təsir göstərməyə çalışırlar. Bu fenomenə Yaponiya, Rusiya və Çin kimi bir çox ölkədə rast gəlmək olar. İnternet fiziki sərhədlər olmadan ünsiyyət qurmağı asanlaşdırır. Rəqəmsallaşdırma vasitəsilə müxtəlif ölkələrdə yaşayan insanlar əvvəlkindən daha yaxşı ünsiyyət qura bilirlər. Bir zamanlar homofillərin bir araya gəlməsinə mane olan fiziki sərhədlərin internetdə olmadığı, eyni düşüncəli insanların görüşməsinə və siyasi və ya sosial cəhətdən səfərbər olmasına imkan verdiyi nəzəriyyəsi irəli sürülür, halbuki internetdən əvvəl onlar bunu edə bilmirdilər. Digərləri isə bu fikrin idealist olduğunu iddia edirdilər. İnternetdəki istifadəçilər gözləniləndən fərqli olaraq bir-birlərinə qarşı güclü nifrət hissi keçirirlər.

Azərbaycan Elektron İdman Növləri Federasiyası və ya qısaca AEİNF — 25 iyun 2011-ci ildə yaradılmış Azərbaycanda ilk kiberidmana həsr olunmuş federasiya. Federasiya, yalnız kompüter oyunlarının asudə vaxt keçirməyin bir yolu kimi deyil, insanların müəyyən fiziki və intellektual qabiliyyətlərini aşkar etmək üçün yaradılmışdır. Prezidenti və qurucusu Ramil Əliyevdir. 21 fevral 2023-cü ildə Adil Mahmudov yeni prezident olaraq təyin olundu. 2006-cı ildə Azərbaycan ilk dəfə olaraq WCG-yə üzv olmuşdur. Bu il Azərbaycan Gənclər və İdman Nazirliyi və Milli Kompüter Oyunları Assosiasiyasının dəstəyi ilə Azərbaycanın ilk Milli Kompüter Oyunları Çempionatı, habelə WCG yarışlarına təsnifat oyunları keçirildi. Təsnifat ilk 3 oyunda seçilmişdir: Counter-Strike 1.6, Need for Speed: Most Wanted və FIFA Soccer 2006. Qaliblər, 2006-cı ilin payızında İtaliyanın Monza şəhərində WCG-nin böyük finalında iştirak etmişdir. Bundan sonra federasiya üzvləri arasında bir sıra qeyri-rəsmi görüşlər və müxtəlif əlamətdar tarixlərə həsr olunmuş bir sıra şou oyunları keçirilmişdir. Bu tədbirlərin məqsədi ictimaiyyətin diqqətini cəlb etmək idi.

Kibera burnu — Şərqi Sibir dənizində Nolde buxtası sahilində yerləşir. İnzibati cəhətdən Çukot Muxtar Dairəsinin Çaunski rayonu ərazisinə daxildir. 1824-ci ildə Ferdinand Vrangel öz ekspedisiyasının həkimi Avqust Kiberin şərəfinə adlandırmımdır. Burun ərazisində bir çox quş növləri yuva qurur. 19 iyul 1989 ildə An-26 tipli təyyarə burunda yerləşən qayalıqlara çırpılmışdır. Göyərtəsində olan 10 insan həlak olmuşdur.

Dərman şüvərəni (lat. Sisymbrium officinale) — bitkilər aləminin kələmçiçəklilər dəstəsinin kələmkimilər fəsiləsinin şüvərən cinsinə aid bitki növü. * Chamaeplium officinale (L.) Wallr. Crucifera sisymbrium E.H.L.Krause Erysimum officinale L. Erysimum officinale var. leiocarpum (DC.) Farw. Erysimum runcinatum Gilib. [Invalid] Erysimum vulgare Rupr. Hesperis officinalis (L.) Kuntze Kibera officinalis (L.) Calest. Sisymbrium officinale var. genuinum Briq.

Kiberfəza (cyberspace) – 1. Kompüter sisteminin yaratdığı virtual fəza. O, sadə elektron poçt şəbəkəsindən tutmuş, inkişaf edən virtual dünyalaradək hər hansı formada ola bilər. 2. İlk dəfə 1982-ci ildə yazıçı Uilyam Gibson (William Gibson) tərəfindən “Neuromancer” novellasında işlədilmiş termin. İndi kiberfəza dedikdə, kompüter şəbəkəsi vasitəsilə əldə edilə bilən informasiya resurslarının bütün diapazonu nəzərdə tutulur. İsmayıl Calallı (Sadıqov), “İnformatika terminlərinin izahlı lüğəti”, 2017, “Bakı” nəşriyyatı, 996 s.

Kiberhücum (ing. cyberattack) — kiber-insident yaratmaq üçün informasiya sistemlərinə qarşı kiber-silahın və ya kiber-silah kimi istifadə edilə bilən sistemin qəsdən istifadəsidir. Kompüterlərdə və kompüter şəbəkələrində hücum, aktivin icazəsiz istifadəsi, dəyişdirilməsi, aradan qaldırılması, məhv edilməsi, oğurlanması və ya əldə edilməsi üçün edilən hər hansı bir cəhddir. Kiberhücum, kompüter məlumat sistemlərini, infrastrukturları, kompüter şəbəkələrini və ya fərdi kompüter cihazlarını hədəf alan hər hansı bir hücum manevridir. Təcavüzkar, potensial zərər niyyəti ilə, icazəsi olmadan məlumat, funksiya və ya sistemin digər məhdud ərazilərinə daxil olmağa çalışan bir şəxs və ya bir prosesdir. Kontekstdən asılı olaraq kiber proqramlar kiberhücum və ya kiberterrorizmin bir hissəsi ola bilər. Kiberhücum suveren dövlətlər, fərdlər, qruplar, cəmiyyət və ya təşkilatlar tərəfindən istifadə edilə bilər və anonim bir mənbədən qaynaqlana bilər. Kiberhücumu asanlaşdıran məhsula bəzən kiber-silah deyilir. Kiberhücum həssas bir sistemi hack edərək müəyyən edilmiş hədəfi oğurlaya, dəyişdirə və ya məhv edə bilər. Kiberhücumlar şəxsi kompüterə casus proqramların quraşdırılmasından bütöv xalqların infrastrukturunu məhv etmək cəhdlərinə qədər ola bilər.

Kiberidman və ya elektron idman — videooyun yarışmalarına verilən ad. Oyunlar, adətən, peşəkar oyunçular arasında peşəkar təşkilatlar ilə təşkil ediləndə bu adı alır. Kiberidmanlarda ən çox rast gəlinən oyun növləri çoxnəfərli oyun, strategiya oyunları, döyüş oyunları, birinci şəxs atıcı oyunları və idman oyunlarıdır. "League of Legends" dünya çempionatı, "The International", "Evolution Championship Series" və "Intel Extreme Masters" kimi turnirlər canlı yayımlanır ve oyunçulara yüksək miqdarda (bəzi hallarda milyon dollara qədər) mükafat qazandırır. Bundan əlavə "Tetris", "Counter-Strike", "Point Blank" kimi oyunların da çempionatı təşkil edilir. Kiberidman turnirlərində iştirak edən oyunçuya kiberatlet (ing. "cyberathlete") deyilir. Peşəkar oyunçular üçün, adətən, başlama yaşı 16–17 yaşlarıdır, oyunçular təqribi 24 yaşına çatanda sektordan ayrılırlar. Ancaq bu, qayda deyil. Kiberidman virtual aləmdə videooyun ilə keçirilən müsabiqələrə verilən addır.

Kiberkomandanlıq — kompüter şəbəkəsinin müdafiəsi və bu sahədə aparılan əməliyyatların mühafizəsi ilə məşğul olan idarə və yaxud bölmə.

Kibermüharibə (ing. cyberwarfare) — kompüterlərin, onlayn idarəetmə sistemlərinin və şəbəkələrin savaş arenası və ya müharibə kontekstində istifadə edilməsi və ya hədəflənməsi. Bura kiber-hücumlar, casusluq və sabotaj təhlükəsi ilə əlaqəli hücum və müdafiə əməliyyatları da daxildir. Hal-hazırda dünya ölkələri, o cümlədən, ABŞ, Çin, Rusiya, İsrail, Birləşmiş Krallıq, İran və Şimali Koreya kiber imkanlarını inkişaf etdirir və həm hücum, həm müdafiəçi kiber hücumlarla məşğul olur.

Kibernetik yanaşma – kibernetik yanaşmanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, hər bir məqsədyönlü davranış idarəetmə kimi nəzərdən keçirilir. Geniş, kibernetik mənada idarəetmə – süni obyektlər və canlı orqanizmlərin idarə olunması haqqında müxtəlif elmlərdə toplanmış metod və üsulların ümumiləşdirilməsidir. İdarəetmə dedikdə mühitin, idarəetmənin obyekti adlandırılan bir hissəsinə məqsədyönlü təsirin təşkili prosesi başa düşülür. Bu proses zamanı obyektlə qarşılıqlı təsirdə olan subyektin tələbatları ödənilir. R.Əliquliyev, S.Şükürlü, S.Kazımova. Elmi fəaliyyətdə istifadə olunan əsas terminlər. Baki, İnformasiya Texnologiyaları, 2009, 201 s.

Kibernetika (yun. Επιστήμη συστημάτων) — yunan sözü olub, hərfi mənası "idarə etmək bacarığı" deməkdir. Kibernetika əks əlaqəyə malik olan sistemlərin idarə olunması haqqında elmdir. Riyaziyyat, texnika və neyrofiziologiyanın qovşağında yaranmış kibernetikanı əks əlaqə mexanizminə malik canlı və cansız sistemlər sinfi maraqlandırır. 1834-cü ildə görkəmli fransız fiziki Andre Mari Amper elmlərin təsnifatını təklif etmişdir. Cəmiyyətin idarə olunması haqqındakı elmi göstərmək üçün o, "kibernetika" (cybernetics) terminini istifadə etmişdir. Kibernetika yunan dilindən tərcümədə "idarə etmək məharəti" mənasını verir. Kibernetikanın əsasını 1948-ci ildə "Kibernetika" kitabını çap etdirmiş amerikan riyaziyyatçısı Norbert Viner (1894–1964) qoymuşdur. Bu elmin orijinallığı bundadır ki, o, sistemin maddi tərkibini və strukturunu deyil, baxılan sistemlər sinfinin işinin nəticəsini öyrənir. Kibernetikada ilk dəfə "qara qutu" anlayışı işlənib hazırlanmışdır.

İdarəetmə Sistemləri İnstitutu — Azərbaycan Respublikası Elm və Təhsil Nazirliyinin strukturuna daxil olan elmi tədqiqat institutu. 2014-cü ilə kimi Kibernetika İnstitutu adlanmışdır. İnstitutda aşağıdakı istiqamətlərdə fundamental nəzəri və tətbiqi elmi tədqiqat işləri yerinə yetirilir: İdarəetmənin nəzəri və tətbiqi problemləri; Süni intellekt texnologiyaları; Sosial-iqtisadi sistemlərin tədqiqi. Azərbaycanda Kibernetika sahəsində ilk tədqiqatlar 1952-ci ildə AEA-dakı Neft ekspedisiyası nəzdində Elektromodelləşdirmə laboratoriyasında başlanmışdır. 1952–1953-cü illərdən bu laboratoriyada quraşdırılmış şəbəkə modellər maşını neft laylarındakı müxtəlif proseslərin modelləşdirilməsi, süzülmə nəzəriyyəsi və neft yataqlarının əlverişli işlənməsi məsələləri həll edilirdi. Neft ekspedisiyasının yenidən təşkili ilə əlaqədar olaraq Laboratoriya 1956-cı ildə Elmlər Akademiyasının Fizika və Riyaziyyat, 1958-ci ildə isə Riyaziyyat və Mexanika İnstitutunun tərkibinə daxil edilmiş və Hesablama mərkəzi adlandırılmışdır. 1959–1960-cı illərdə Azərbaycana ilk universal rəqəmli elektron maşınları ‒ "Ural-1" ,"BESM-2" gətirildikdən sonra ədədi üsullar, proqramlaşdırma, alqoritmlər yaradılması və ümumiyyətlə xalq təsərrüfat əhəmiyyətli səciyyəvi məsələlərin həlli sahəsində fəaliyyət başlandı və tezliklə xeyli sürətləndi. 1960-cı ildə isə Hesablama Mərkəzi müstəqil təşkilat kimi təsdiq edilmişdir. 1965-ci ildə Hesablama Mərkəzinin əsasında Kibernetika İnstitutu yaradılmışdır. 1971-ci ildə İnstitutun nəzdində təsərrüfat hesablı "Avtomatlaşdırılmış İdarəetmə Sistemləri" şöbəsi (2002-ci ildə müstəqil İnformasiya Texnologiyaları İnstitutuna çevrildi) yaradılmışdır.

Kiberpank (ing. Cyberpunk) — Elmi fantastika janrının subjanrı. 1983-cü ildə Bryus Betkenin hekayəsində ilk dəfə istifadə olunmuş, termin "cybernetics" (kibernetika) və "punk" (zibil) sözündən əmələ gəlib.

Kiberseks (ing. cybersex) — cinsi arzuları oyatmaq üçün İnternet vasitəsilə göndərilən seksyönümlü məktublar və edilən söhbətlər. Kiberseks adətən internet söhbət otaqlarında və ani mesajlaşma sistemlərində həyata keçirilir. Kiberseks həm də veb kamera, Skype kimi səsli söhbət sistemləri və ya Second Life və ya VRChat kimi onlayn oyunlar və ya virtual aləmlər yolu ilə həyata keçirilə bilər.

Kiberskvottinq (ing. Cybersquatting) – kimlərinsə qeydiyyatdan keçmiş ticarət və ya xidmət nişanı olan domen adlarının zəbt edilməsidir. Domen adların qeydiyyatından mənfəət əldə edənlər isə kiberskvotterlərdir. Kiberskvottinq son 3 ildə bütün dünyada çox geniş yayılıb. Ümumiyyətlə artıq "gözəl və məşhur adlar" üzrə İnternetdə nəhəng "qara bazar" formalaşıb (www.sedo.com). Məsələn, 2007-ci ilin noyabr ayında baha qiymətə satılan domen adlar siyahısına greeting.com ($350 min), sochi.info ($773 min), sochi-life.com ($1 mln) daxildirlər. Dünya təcrübəsi göstərir ki, əgər domen ad hər hansı ölkənin və ya şəhərin adını özündə əks etdirirsə, və ya hər hansı təşkilatən əmtəə nişanını daşıyırsa, digər tərəfdən bu zaman kiberskvottik (domen adlar vasitəsilə gəlir əldə etmək) və antitəbliğat fəaliyyəti sübut olunarsa, domen adın qeydiyyatçının əlindən alınaraq əsil sahibinə qaytarılması mümkündür. Dünyada domenlərlə bağlı mübahisələri araşdıran bir neçə mərkəz akkreditə edilmişdir. Baxılan mübahisələrin 90%-i Ümumdünya intelektual mülkiyyət təşkilatının (World Intelectual Property Organitation, WIPO) Arbitraj-vasitəçi mərkəzi və Milli Arbitraj Form (National Arbitration Forum, NAF) kimi təşkilatların payına düşür.

Kibertəhlükəsizlik, kompüter təhlükəsizliyi, rəqəmsal təhlükəsizlik və ya informasiya texnologiyaları təhlükəsizliyi (İT təhlükəsizliyi) — kompüter sistemləri və şəbəkələrinin məlumatlarını icazəsiz açıqlanma, texniki vasitələrin, proqram təminatının və ya verilənlərin oğurlanması, eləcə də zədələnməsi ilə nəticələ bilən zərərli aktorların hücumlarından, habelə təmin edilən xidmətlərin pozulmasından və ya yanlış istiqamətləndirilməsindən qorunmasıdır. Bu sahə kompüter sistemləri, internet, habelə Bluetooth və Wi-Fi kimi simsiz şəbəkə standartlarına qarşı etibarın artmasına görə vacibdir. Smart telefonlar, televizorlar və əşyaların internetini (IoT) təmin edən müxtəlif cihazlar da daxil olmaqla smart cihazların artması da bu sahənin əhəmiyyətini artırır. Kibertəhlükəsizlik həm məlumat sistemlərinin qarışıq olması, həm də dəstəklədikləri cəmiyyətlərə görə müasir dünyanın ən mühüm məsələlərindən biridir. Təhlükəsizlik xüsusilə də distrubasiya, seçkilər və maliyyə kimi geniş əhatəli fiziki təsirlərə malik irimiqyaslı sistemləri idarə edən sistemlər üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Kibertəhlükəsizliyin bir çox istiqaməti elektron şifrələr və şifrələmə kimi rəqəmsal müdafiə sxemlərini əhatə edir, lakin ondan həmçinin metal kilidlər kimi fiziki təhlükəsizlik müdafiələrinə yönəlmiş icazəsiz müdaxilələrin qarşısını almaq üçün hələ də istifadə edilir. İnternetin gəlişindən və son illərdə başlanan rəqəmsal transformasiya ilə kibertəhlükəsizlik anlayışı həm peşəkar, həm də şəxsi həyatımızda tanış bir mövzuya çevrildi. Kibertəhlükəsizlik və kiber təhdidlər texnoloji dəyişikliklərin son 50 ilində ardıcıl olaraq mövcuddur. 1970 və 1980-ci illərdə kompüter təhlükəsizliyi əsasən internet konsepsiyasına qədər akademik mühitlə məhdudlaşdı, burada artan əlaqə ilə kompüter virusları və şəbəkə müdaxilələri artmağa başladı. 1990-cı illərdə virusların yayılmasından sonra 2000-ci illər kibertəhlükəsizliy və kibertəhlükəsizliyin institusionallaşdırılması aktual mövzuya çevrildi.

Kibertəqib (ing. Cyberstalking) — fərdi, qrupu və ya təşkilatı izləmək və narahat etmək üçün İnternet və ya başqa elektron vasitələrdən istifadə edilməsi.

Kiberzorakılıq (ing. Cyberbullying) — rəqəmsal texnologiyaların istifadəsindən əmələ gələ bilən zorakılıq növüdür. Bu, sosial mediada, mesajlaşma platformalarında, oyun platformalarında və mobil telefonlarda baş verə bilər. Bu, hədəfə alınanları qorxutmaq, qəzəbləndirmək, təqib etmək və ya utandırmaq məqsədi daşıyan və təkrarlanan davranışdır. Hər hansı bir zorakılığın, o cümlədən kiberzorbalığın qurbanı olan insanların ədalət və cinayətkarın məsuliyyətə cəlb etmək hüququ vardır. Kiberzorbalıqla bağlı xüsusi qanunları olan ölkələrdə, qəsdən ciddi emosional sıxıntıya səbəb olan onlayn davranış cinayətkarlıq kimi təsnif olunur. Bu ölkələrin bəzilərində kiberzorbalıq qurbanları müdafiə üçün müraciət edə, müəyyən bir şəxslə ünsiyyəti qadağan edə və həmin şəxsin kiberzorbalıq məqsədilə istifadə etdiyi elektron cihazlardan müvəqqəti və ya daimi istifadəsini məhdudlaşdıra bilər. Kiberzorbalıq onlayn mühitdə şəxslər arasında təhqir, nifrət və ya təzyiqin ifadəsi kimi təsvir olunur. Bu, elektron poçt, sosial şəbəkələr, forumlar və sair onlayn platformalar vasitəsilə edilir. Sosial Şəbəkə Təzyiqi Şəxslər arasında sosial şəbəkələrdə, məsələn, Facebook, Instagram, Twitter kimi platformalarda, təzyiq və təhqiramiz ifadələr.

Qara qutu — dəqiq elmlərdə (kibernetika, sistem texnikası) işləmə mexanizmi çox mürəkkəb olan texniki sistemin halını təsvir etmək üçün tətbiq olunan abstrakt modeldir. Sistemin daxili strukturu bu halda nəzərdən atılır, yalnız onun xarici durumu araşdırılır. Qara qutu müəyyən funksiyaları icra edir, giriş (İnput) və çıxış parametrləri (Output) ilə təsvir olunur. Sistem nəzəriyyəsində qara qutu araşdırılarkən yalnız onun giriş (həyacanlandırma) və çıxış (reaksiya) parametrləri arasındakı əlaqə öyrənilir. Bu parametrlər arasında mövcud olan əlqə xarici təsirlər də nəzərə alınmaqla riyazi üsulların tətbiqi ilə modelləşdirilə bilirlər. Yəni girişinə verilən siqnallara onun reaksiya verməsi bu modellər əsasında qabaqcadan deyilə bilir. Bu üsul maşınqayırmada çoxlu sayda faktorların təsiri altında işləyən texnoloji proseslərin araşdırılmasında geniş tətbiq olunur. Məsələn, torna ilə emalda kəsmə parametrləri ilə (İnput: pəstahın dövrlər sayı, veriş, kəsmə dərinliyi və s.) pəstahda alınan səthin təmizliyi (Output: kələkötürlük, dəqiqlik, forma, sağlamlıq və s.) arasındakı asılılığı kəsmə prosesində səthin əmələgəlmə mexanizmini araşdırmadan riyazi üsullarla modelləşdirmək olur. Burada eksperimentlərin statistik planlanmasından geniş istifadə olunur. Росс Эшби У. Глава 6.

Ukrayna saytlarına kiberhücumlar - Ukraynanın dövlət qurumlarının və banklarının saytlarına haker hücumları. Böyük hücumlar 2022-ci ilin 13-14 yanvar və 15-16 fevral tarixlərində baş verdi. Daha bir irimiqyaslı hücum fevralın 23-də Rusiyanın Ukraynaya müdaxiləsi ərəfəsində baş verdi. İlk iki hücum yalnız qısamüddətli ziyan vurdu, üçüncü dəfə hücumda bəzi məlumatların məhv edilməsi və oğurlanması bildirilir. Yanvarın 13-dən 14-nə keçən gecə mərkəzi və regional hakimiyyət orqanlarının 70-dən çox saytına., o cümlədən Müdafiə Nazirliyinin, Xarici İşlər Nazirliyinin, Dövlət Fövqəladə Hallar Xidmətinin və sair saytlara kiber hücum olmuşduPolşa bu kiberhücumun mənbəyi kimi Rusiyanı göstərib. Polşa xüsusi xidmət orqanlarının fəaliyyətini koordinasiya edən nazirin kordinatoru Stanislav Jarin "Ukrayna tərəfinin bildirdiyi kiberhücum Rusiya Federasiyasının xüsusi xidmət orqanlarının fəaliyyətinin tipik bir hissəsidir". Ukrayna hökumətinin ekspertləri də hücumun Rusiya mənşəli olduğunu açıqlayıblar. Ukrayna Milli Təhlükəsizlik və Müdafiə Şurası katibinin müavini Serhiy Demedyuk bildirib ki, 2021-ci ilin noyabr ayı ilə müqayisədə Rusiya kiberhücumlarının sayı üç dəfə artıb və onlar kritik infrastruktura yönəlib. Ukrayna Təhlükəsizlik Xidməti Rusiya xüsusi xidmət orqanlarının Ukraynanın dövlət orqanlarına kiberhücumda iştirakı ilə bağlı araşdırmaya başlayıb. Təhqiqat Ukraynanın Kiber Polisi tərəfindən də aparılır.

Ukrayna saytlarına kiberhücumlar - Ukraynanın dövlət qurumlarının və banklarının saytlarına haker hücumları. Böyük hücumlar 2022-ci ilin 13-14 yanvar və 15-16 fevral tarixlərində baş verdi. Daha bir irimiqyaslı hücum fevralın 23-də Rusiyanın Ukraynaya müdaxiləsi ərəfəsində baş verdi. İlk iki hücum yalnız qısamüddətli ziyan vurdu, üçüncü dəfə hücumda bəzi məlumatların məhv edilməsi və oğurlanması bildirilir. Yanvarın 13-dən 14-nə keçən gecə mərkəzi və regional hakimiyyət orqanlarının 70-dən çox saytına., o cümlədən Müdafiə Nazirliyinin, Xarici İşlər Nazirliyinin, Dövlət Fövqəladə Hallar Xidmətinin və sair saytlara kiber hücum olmuşduPolşa bu kiberhücumun mənbəyi kimi Rusiyanı göstərib. Polşa xüsusi xidmət orqanlarının fəaliyyətini koordinasiya edən nazirin kordinatoru Stanislav Jarin "Ukrayna tərəfinin bildirdiyi kiberhücum Rusiya Federasiyasının xüsusi xidmət orqanlarının fəaliyyətinin tipik bir hissəsidir". Ukrayna hökumətinin ekspertləri də hücumun Rusiya mənşəli olduğunu açıqlayıblar. Ukrayna Milli Təhlükəsizlik və Müdafiə Şurası katibinin müavini Serhiy Demedyuk bildirib ki, 2021-ci ilin noyabr ayı ilə müqayisədə Rusiya kiberhücumlarının sayı üç dəfə artıb və onlar kritik infrastruktura yönəlib. Ukrayna Təhlükəsizlik Xidməti Rusiya xüsusi xidmət orqanlarının Ukraynanın dövlət orqanlarına kiberhücumda iştirakı ilə bağlı araşdırmaya başlayıb. Təhqiqat Ukraynanın Kiber Polisi tərəfindən də aparılır.

Kiberözünümüdafiə — kibertəhlükəsizlik sahəsində kiberhücumdan özünümüdafiə. Burada ümumiyyətlə kompüter istifadəçilərinin özləri tərəfindən aktiv kibertəhlükəsizlik tədbirləri nəzərdə tutulmasına baxmayaraq, kiberözünümüdafiə bəzən bütövlükdə təşkilatların, məsələn, korporativ qurumların və ya bütün millətlərin özünümüdafiəsinə xitab edir. Müşahidə özünümüdafiə kiberözünümüdafiə variantıdır və əsasən onunla üst-üstə düşür. Aktiv və passiv kibertəhlükəsizlik tədbirləri müdafiəçilərə yüksək səviyyəli kibertəhlükəsizlik, müdaxilənin aşkarlanması, insidentlərin idarə edilməsi və bərpa imkanları təmin edir. Müxtəlif sektorlar və təşkilatlar qanuni olaraq kibertəhlükəsizlik standartlarına riayət etməyə borcludurlar. Kibertəhlükəsizlik üzrə tədqiqatçı Cefri Karr kiberözünümüdafiəni döyüş sənəti ilə müqayisə etmişdir, çünki, istismar riskini azaltmaq üçün kompüter və şəbəkə hücumunun səthi kiçilə bilər. Hüquq nəzəriyyəçiləri və siyasətçilər getdikcə daha çox özəl sektora "geri hek etmək" (həmçinin hekbek kimi də tanınır) ilə aktiv tədbirlər görməyə icazə verməyi düşünürlər. Aktiv hücum tədbirlərindən fərqli olaraq, passiv müdafiə tədbirləri kibermüharibə, hüquqi, siyasi və iqtisadi zərər riskini azaldır. İndiki dövrdə aparılan müzakirələrin və tədqiqatların mövzularından biri "kiberhücum və ya onun təhlükəsi özünümüdafiə haqqını nə vaxt doğurur?" sualıdır. 2017-ci ilin martında Tom Qreyvs Fəal kibermüdafiə müəyyənliyi haqqında qanunu (ACDC) təklif etmişdir.