Materik
Materik — yerin su ilə əhatə olunmuş böyük bir hissəsi. Bu, Yerin geoloji inkişafı zamanı onun xarici təbəqələrinin fiziki-kimyəvi və qravitasiya təsnifatı nəticəsində əmələ gələn mürəkkəb tərkibli heterotektik cisimlərin məcmusudur. Materiklərin sahəsində əks olunan irimiqyaslı geoloji strukturların mövcudluğu iki əsas tipə – geosinklinallara və platformalara təsnif edilir. Qitələr üçün xarakterik olan ərazi növləri düzənlik və dağlardır. "Materik" anlayışına ekvivalent və ya yaxın olan söz kimi "qitə" termini də istifadə olunur.
Materik yer qabığının, quru şəklində dəniz səviyyəsindən yuxarıda yerləşən, ən böyük massividir. Onun kənarları dəniz altında olur. Müasir geoloji dövrdə 6 materik vardır.
Sahəsi 54 mln km² olan Avrasiya materiki dünyanın ən böyük materiki olub, bütün qurunun 1/3 hissəsini əhatə edir.
Ucqar nöqtələri.
Kontinent (materik)
Kontinent (materik) (rus. континент, ing. continent) (lat. continens, yiyəlik halında continentis-materik) — yer qabığının nəhəng massivi olub, səthinin çox hissəsi quru şəklində Dünya okeanı səviyyəsindən yuxarıda, kənarları isə okean səviyyəsindən aşağıda yerləşir (materiklərin sualtı kənarı). Materiklərdə yer qabığı "qranit qatın" iştirakı ilə səciyyələnir və orta qalınlığı 35–45 km-dır. Müasir geoloji əsrdə 6 kontinent mövcuddur: Avrasiya (53,4 mln. km2
), Afrika (30,8 mln. km2
), Şimali Amerika (24,2 mln. km2
), Cənubi Amerika (18,2 mln. km2
), Avstraliya (7,7 mln.
Materik buzlaşması
Materik buzlaşması (rus. материковое оледенение, ing. continental glaciation) — buzlağın proqressiv inkişafının son mərhələsinə uyğun gələn buzlaşma. Materik buzlaşmasında materik buzlaq formaları üstünlük təşkil edir: materik buzlağı, yüksəklik buzlağı, buzlaq örtüyü və başqaları ilə yanaşı, həmçinin dağlıq və dağətəyi buzlaqlar kimi aralıq tipli buzlaq formaları da mövcuddur (karlar və başqaları). Dördüncü dövrdə materik buzlaş-ması Avropanın, Asiya və Amerikanın şimal hissəsini tutmuşdur. /Kontinental buzlaşmanın sin/.
Materik Çini
Materik Çini və ya Qitə Çini (çin. 中国大陆| Pinyin: zhōngguó dàlù), Çin Xalq Respublikasının birbaşa nəzarəti altında olan əraziləri bildirmək üçün istifadə edilən geosiyasi termindir. Bu anlayış 1949-cu ildə Çin vətəndaş müharibəsinin sonunda Çan Kayşi rəhbərliyindəki Kuomintang qüvvələrinin Tayvana çəkilməsi və Çin Kommunist Partiyasının bütün materiki ələ keçirməsindən sonra meydana çıxmışdır.
1997 və 1999-cu illərdə Çin Xalq Respublikasının nəzarəti altına keçmiş Hong Kong və Makao Deng Şiaopingin bir ölkə, iki sistem siyasəti əsasında Çinin xüsusi inzibati bölgələri statusuna malik olub başqa bir siyasi və iqtisadi sistemə malikdirlər və bu səbəbə görə Materik Çinin tərkibinə daxil edilmirlər.
Materik yer qabığı
Materik yer qabığı — Yerin materik hissələrini əhatə edən qabıq. Bu qabıq çökmə, qranit və bazalt qatlardan ibarətdir. Orta qalınlığı 35 - 45 km -dir. Maksimal qalınlıq isə 75 km-dir (dağlarda) Materik qabığından fərqli olaraq okean yer qabığı nazik və tərkibcə fərqlidir. Materik yer qabığı planetin 40 % -ni əhatə edir. Həcm baxımdan isə 70 %-ni təşkil edir.
Üç qatdan ibarət olan materik qabığının üst qatı - çökmə qat çökmə süxurlardan təşkil olunub. Böyük qalınlığa malik olmasa da hər yerdə geniş yayılıb. Materik yer qabığının əsas hissəsini qranit və qneyslərdən ibarət olan qranit qat təşkil edir. Qranit qat aşağı sıxlığa malikdir.
Cəmiyyət adaları
Cəmiyyət adaları (fr. Îles de la Société), Yoldaşlıq adaları — Sakit okeanın cənubunda, Polineziyada arxipelaq. Fransanın mülkü.
Sahəsi 1,6 min km2
.
Əhalisi 235,3 min (2012). İnzibati mərkəzi Papeete şəhəridir.
İki qrup: Küləktutan və Küləktutmayan adalardan ibarətdir. Ən böyük adası Taitidir (sahəsi 1042 km2
). Adaların çoxu vulkan mənşəlidir, mərcan rifləri ilə əhatələnmişdir. Maksimum hündürlüyü 2241 m (Taiti adasında).
Dardanel adaları
Dardanel adaları - Xəzər dənizində yerləşən Azərbaycana məxsus adalar qrupu. Dardanel qrupu kiçik adalardan ibarətdir. Relyefi düzənlikdir və hündürlüyü 1 metri keçmir. Kiçik Tava adası və Koltiş adalarından cənubda, Yal adası və Çurki adasından şimalda yerləşir. Abşeron arxipelaqının tərkib hissəsini təşkil edir. Okean səviyyəsində -28 metr aşağıda yerləşir.
Delarov adaları
Delarov adaları (ing. Delarof Islands, aleut. Naahmiĝun tanangis) — Aleut adaları qrupuna, Andreyanov adalarına daxil olan kiçik adalar qrupu.
Adreyanov adalarının şərq hissəsindən Tanaqa boğazı, Amçitka və Semisopoçnı adalarının qərbindən isə isə Amçitka boğazı ilə ayrılır.
Qrupa 11 ada daxildir: Amatiqnak adası (Amagtignak), Qorelı adası, Ilak, Kavalqa (Qavalĝa), Oqliuqa (Aglaga), Skaqul (Sxaĝulax̂), Taqs (Tagachaluĝis), Tanadak (Tanaadax̂), Uqidak (Qagan-tanax̂), Ulak (Ulak) və Unalqa (Unalĝa).
Adalar öz adını 1836-cı ildə Fyodor Litke tərəfindən verilmişdir. Adalar yunan dənizçisi Evtratiya Delarovun şərəfinə adlandırılmışdır.
Dezappuentman adaları
Dezappuentman adaları (fr. Îles du Désappointement) — Tuamotu arxipelaqına daxil olan adalar qrupu (Fransa Polineziyası). Arxipelaqın şimalında yerləşir. İnzibati baxımından Napuka kommunasına daxildir.
Adalar qrupuna 3 atoll daxildir:
Adalar qrupu 1665-ci ildə ingilis səyyahı Con Bayron tərəfindən kəşf edilir.
2007-ci il məlumatına görə adalarda 472 nəfər yaşayır. Yerli əhalinin əsas məşquliyyəti Kopra istehsalı, mirvari toplamaq və balıqçılıqdır.
Diabazovıye adaları
Diabazovıye adaları — Şimal Torpağı arxipelaqı ərazisinə daxildir. İnzibati cəhətdən Krasnoyarsk diyarının Taymır Dolqan-Nenes rayonu ərazisinə yerləşir.
Laptevlər dənizini ərazisində, Şimal Torpağı Arxipelaqının mərkəzi hissəsində yerləşir. Komsomoles cənub-şərq qutaracağında, Obrivistiy burnundan 1,7 km aralıda yerləşir. Arxipelaqa daxil olan ən böyük 700 metr uzunluğa, 300 metr enə, ən kiçik ada isə 450 m uzunluğa, 250 m enə sahibdir. Çoxunun sahilləri sıldırımlıdır. Burada maksimal hündürlük 59 metrdir. Adalar arasında məsafə 300 metrdir.
Diomid adaları
Diomid adaları (ing. Diomede Islands) (həmçinin Qvozdev adası) — Berinq boğazının mərkəzində, təxmini olaraq Çukot Muxtar Dairəsi və Alyaskadan 35 km aralıda yerləşir.
Qərbində Ratmanov adası (Eskimosca İmaklik — «su ilə əhatələnmiş») 29 km² əraziyə malikdir və Rusiyaya məxsusdur. Ada Rusiyanın ucqar şərq nöqtəsidir. Ada dənizçi zabit olan Makar Ratnanovun şərəfinə adlandırılmışdır.
Şərqinndə yerləşən (7 km²) Kruzenştern adası (ing. Little Diomede — «Kiçik Diomid», Eskimosca «İnqalık» — «Əks tərəfdə». Amerikaya məxsusdur.
Arxipelaqın 4160 metr ərazisindən Rusiya ABŞ sərhədi keçir. Adalar arasında 4 km uzaqlıq olsa da, müəyyən edilmiş vaxt dilimlərinə görə iki ada arasında 21 saat vaxt fərqi var.
Dunay adaları
Dunay adaları — Laptevlər dənizində yerləşən adalar qrupu. Lena deltasının şimalında qərarlaşır. Saxa ərazisinə daxildir. Sdalar qrupuna daxildir: Yeqorşa, Lepyeşkalabıt-Byelkyeye, Dunay-Arıta.
Arxipelaqın ən iri adası Dunay-Arıta adasıdır. Ada və bütün adalar qrupu Yenisey kazakı Konstantin Stepanoviç Dunayın şərəfinə adlandırılmışdır
Sovet dönəmində Dunay-Arıta adasında qütb stansiyası fəaliyyət göstərirdi.
Dyomin adaları
Dyomin adaları (yap. 春苅島) — Kuril adalarının cənubunda yerləşən Cənubi Kuril sırasına daxildir. Rusiyanın Saxalin vilayəti, Cənubi Kuril şəhər dairəsi ərazisinə daxildir. Adaya Yaponiya iddia edir. Yaponlar adanı Hokkaydonun Nemuro dairəsi ərazisinə daxil edirlər. Adanı yaponlar Habomay adaları qrupuna daxil edirlər.
Ada Rusiyaya məxsus dövlət təbiət qoruğu Kurilsk qoruğu ərazisində yerləşir. Adada yaşayış yoxdur. Ada öz adını hidroqraf Leonid Aleksandroviç Dyomnin şərəfinə adlandırılmışdır.
Şimal-şərqdən cənub-qərbə 4,5 km məsafədə uzanır.
Dünya adaları
Dünya adaları (ərəb. جزر العالم) və ya The World — Dubay əmirliyinə aid məhəlli sularında süni şəkildə yaradılmış, quş baxışı olaraq yer kürəsini xatırladan süni arxipelaq. Adalar sahildən 4 km aralıda yerləşir. Dünya adaları inzibati cəhətdən Dubay əmirliyi ərazisinə daxildir və Palma adalarının yaxınlığında salınmışdır. Adalar əsasən şelf dayazlığında yerləşən qumlardan təşkil olunmuşdur.
The World layihəsinin təşəbbüskarı Nakheel şirkəti olmuşdur. Dünya adalarının yaradəlması ideyası vəliəhd və BƏƏ Müdafiə naziri şeyx Məhəmməd ibn Rəşid əl-Məktum olmuşdur.
Gələcəkdə arxipelaqın sahəsini yeni adaların hesabına artırmaq düşünülür.
Arxipelaqın sahəsi 55 km² təşkil edir. Bu göstərici ilə süni adalar arasında birinci yeri tutur.
Eparse adaları
Eparse adaları (fr. Îles Éparses) — Adalar qrupu Hind okeanının cənubunda, Mozanbik boğazında yerləşir. Mozambik və Madaqaskar arasındakı yolun üzərində yerləşir.
Adalar Fransanın mülkiyyəti olaraq Fransa Dənizaşırı Bölgələr Birliyi Eparse adaları ərazisinə daxildir. Bölgədə yerləşən adalara Madaqaskar iddia edir.
1892-ci ildə ərazilər frasnsanın lonizasiyasına məruz qalmışdır. 1912-ci ildə isə «Madaqaskar və onujn asılı ərazilərə» daxil edilir. Zaman-zaman adalar məskunlaşdırılmağa başlanılmışdır. Əsas hədəfsə quano və kakos toplamaq və tısbağa çanağının satışı olmuşdur.
Bura əsasən Mərcan adaları daxildir:
Bank-du-Qeysir (Komor adaları və Madaqaskar tərəfindən ərazi iddiaları irəli sürülür)
Bassas da İndiya adaları (Madaqaskar tərəfindən ərazi iddiaları irəli sürülür)
10 adsız ada
Avropa adası (Madaqaskar tərəfindən ərazi iddiaları irəli sürülür)
Avropa adası
8 adsız ada
Qloryoz adaları (Madaqaskar tərəfindən ərazi iddiaları irəli sürülür)
Qrand-Qloryoz
İl-dyu-Lis
Qəza qayası
Cənub qayası
Yaşıl qayalar (3 ada)
3 adsız ada
Xuan de Nova adası (Madaqaskar tərəfindən ərazi iddiaları irəli sürülür)
Tromelin adası (Mavriki tərəfindən ərazi iddiaları irəli sürülür)
Adaların ümumi ərazisi — 38,6 km², əhalisi 56 nəfər (stansiya işçiləri).
Estoniya adaları
Estoniya adaları — ölkə ərazisinin bir hissəsini təşkil edən torpaq parçası. Estoniya ərazisində 2222 ada vardır. 318 adanın sahəsi 1 hektardan çoxdur. Onların ümumi sahəsi - 4,2 min km², yaxud ölkə ərazisinin təxminən 9 % (45,227 min km²). Baltik dənizində 500-dən çox ada Estoniyaya məxsusdur. Ölkənin ən böyük adaları: Saaremaa, Hiyumaa, Muhu, Vormsi. Adı çəkilən adalar həm də Moonzund arxipelaqına daxildirlər. Estoniyanın və Moonzund arxipelaqının ən böyük adası Saaremaadır. Adanın sahəsi 2673 km², əhalisi 30 min nəfər təşkil edir.
Estoniyanın adalarında ümümi əhalinin 3% yaşayır.
Eteric adaları
Eteric adaları — Frans-İosif Torpağı arxipelaqına daxil olan iki adadan ibarət adalar qrupu. İnzibati cəhətdən Arxangelsk vilayətinin Primorski rayonu ərazisinə daxildir. Adalar amerika paleotoloqu Riçard Emmett Etiricin şərəfinə adlandırılmışdır. Adaların ayrılıqda adı yoxdur.
Adalar arxipelaqın cənubunda, Quker adasının cənub-qərb qutaracağında yerləşən Uqolnıy burnundan 11 km cənubda yerləşir.
Adalar buzla örtülmürlər. Qrupa daxil olan ən iri adanın uzunluğu 2,5 km, eni isə 1,2 km-dir. Kiçik ada isə 800 metr uzunluğa sahibdir.
Faddey adaları
Faddey adaları — Laptevlər dənizində Taymır yarımadasının şərq sahillərində, Faddey körfəzi rayonunda, Faddey burnundan şimal-şərqdə yerləşən adalar qrupu. Taymır yarımadasından boğazla ayrılır. Yarımada ilə arxipelaq arasında kiçik Kapitanski adası yerləşir. Adalardan şimalda iri Bolşoy adası, şimal-qərbində isə Fiqurnıy adası yerləşir. Şimal və şərqdən bir başa açıq dənizə açılır. Adalar bitki örtüyündsənn məhrumdurlar. Aralarında sahə baxımından ən kişiyi Şərqi Faddey adasıdır. Adalar, körfəz və burun xristian müqəddəslərindən olan Faddeyin şərəfinə adlandırılmışdır. Belə ki, adalar Yulian təqviminə görə yanvarın 21 kəşf edilmişdir. Bölgəni ilk dəfə leytenant Xariton Laptev 1739-cu ildə kəşf edir.
Farer adaları
Farer Adaları (far. Føroyar) — Atlantik okeanının şimal hissəsində Şotlandiya ilə İslandiya arasında yerləşən adalar qrupu. Danimarka Krallığının tərkibinə daxildir, lakin 1948-ci ildən müdafiə və xarici siyasət məsələləri istisna olmaqla, faktiki olaraq bütün dövlət məsələlərini müstəqil surətdə idarə etmək hüququna malikdir. Keçiləri ilə məşhur olan bu ölkə, "keçi ölkəsi" olaraq da adlanır.
Farer Adalarının paytaxtı və əsas liman şəhəri Streymoy adasının cənub-şərq sahillərində yerləşən Torsxavn (əhalisi 2005-ci ilin məlumatına görə 19,2 min nəfər) şəhəridir.Farer Adalarının ikinci ən böyük yaşayış məntəqəsi Klaksvik (4773 nəfər) şəhəridir.
Farer Adaları arxipelaqı 18 iri adadan ibarətdir ki, onlardan 17-si insanlar tərəfindən məskunlaşdırılmışdır. Əsas adaları - Streymoy, Esturoy, Suduroy, Voar, Sandoy, Bordoy adalarıdır. Streymoy adasının sahəsi 373,5 kv.km, bütün adaların ümumi sahəsi isə 1395,74 kv.km.-dir.
Farer Adalarından İslandiyaya qədər məsafə - 450 km, Norveçə qədər - 675 km, Kopenhagenə qədər - 1117 km.-dir. Farer Adalarının ən hündür nöqtəsi dəniz səviyyəsindən 882 metr yüksəkliyi olan və Esturoy adasında yerləşən Slattaratindur zirvəsidir.
Firnley adaları
Firnley adaları — Rusiyanın Krasnoyarsk diyarı ərazisində, Kara dənizinin şərqində yerləşən arxiprlaq. Materikdən 30 km məsafədə yerləşir. Dörd bir xət üzrə uzanır. Onlar arasında 1,5–3 km məsafə vardır. Adalar Fritof Nansen tərəfindən təşkil edilən Norveç Qütb ekspedisiyası zamanı kəşf edilmişdir.
Foks adaları
Foks adaları (ing. Fox Islands) — Aleut adaları silsiləsinin şərq hissəsində yerləşən bir qrup ada. "Foks" ingilis dilindən tərcümədə "tülkü" deməkdir.
Adalar inzibati cəhətdən Amerikanın Alyaska Ştatının bir hissəsidir.
qərbdən şərqə:
Aduqak; 31 m; 52°54′17″ şm. e. 169°10′28″ q. u.
Ananqula); 53°00′02″ şm. e.
Folklend adaları
Folklend adaları — Argentina ilə Böyük Britaniya arasında Atlantik okeanının cənub-qərb hissəsində yerləşən mübahisəli ərazi. İki böyük adalardan – Şərqi Folklend (Soledad) və Qərbi Folklend (Qrand-Malkina) və 200-ə yaxın kiçik adalardan ibarətdir. Onun sahəsi 12,1 min km2, əhalisi 3 min nəfərdir. Rəsmi dil ingilis dilidir. Hakim din protestant, inzibati mərkəzi Port-Stenli şəhəridir, Şərqi Folklend adasındadır.
Argentina uzun zamandır ki, Malvin adaları adlandırdığı bu adaları öz ərazisi hesab edir. Folklend adaları əslində arxipelaqdır.
Arxipelaq ilk dəfə 1591-ci ildə ingilis dəniz səyyahı Con Deyvis tərəfindən kəşf edilib. Lakin buraya ilk dəfə özlərinin ayaq basdıqlarını iddia edirlər. Atlantik okeanından Sakit okeana üzən gəmilər üçün xüsusi önəm daşıyan bu mühüm coğrafi məntəqə üstündə ingilislərlə ispanlar uzun onillər boyu mübarizə aparıblar və bu yolda xeyli qan töküblər.
Havay adaları
Havay adaları (ing. Hawaiian Islands, həmçinin Sendviç adaları adı ilə tanınır) – 24 adadan və atolldan, eyni zamanda Sakit okeanın şimalında (19°-29° şimal enliklərində) yerləşən çox sayda xırda adalardan ibarət arxipelaq. Vulkanik mənşəlidir. Arxipelaq öz adını ən böyük adası olan Havayinin adından almışdır.
Adaların böyük hissəsi ABŞ-nin 50-ci ştatını təşkil edir. Paytaxtı Honolulu şəhəridir. Honolulu həmçinin adanın ən böyük şəhəridir. Adalar 3600 km məsafəni əhatə edir. Adalar tropik siklonun təsiri altındadır və may ayından oktyabradək daha çox yağıntı müşahidə olunur. Amma günəşli saatlar bu yağışları hiss etdirmir.
Hebrid adaları
Hebrid adaları (ing. Hebrides [ˈhɛbrɨˌdiːz], şot.kelt Innse Gall) — Atlantik okeanında Şotlandiyanın qərb sahillərində yerləşən arxipelaqdır. Britaniya adaları qrupuna daxildir. Arxipelaqın iki ada silsiləsi - Daxili və Xarici Hebrid adaları, Litl-Minç və Nort-Minç boğazları, həmçinin daxili Hebrid dənizi ilə ayrılır.
Hebrid adaları 500-ə yaxın qayalı, əsasən hündür adalardan ibarət geniş səpələnmiş qrupdur, onlardan 100-ə yaxını məskunlaşıb. Səthinin sahəsi təxminən 7,2 min km²-dir, bunun təxminən 1,6 min km²-ni göllər tutur. Adaların səthinin çox hissəsini qayalı və ya bataqlıq düzənliklər (torf bataqlıqları) təşkil edir. 1009 m-ə qədər alçaq dağlar (Skay adasındakı Kullin-Hils dağı), həmçinin lava sahələri və qədim buzlaşmanın izləri (troqlar, karrlar) var.
Rütubətli dəniz iqlimi, yanvarda orta temperatur 4-6 °C, iyulda 12-14 °C-dir. Çoxlu yağıntı düşür - ildə 2000 mm-ə qədər.