MOLİBDEN
[yun. molybdos-qurğuşun.] 1. молибден (лацу-гимиш ранг алай, четин цӀрадай цӀарцӀар гудай са металл-химиядин элемент); 2. молибдендикай авур, молибдендин (мес. сим).
Molibden
Molibden (Mo) – D.İ. Mendeleyevin elementlərin dövri sistemində 42-ci element. İstiliyə və aşınmağa qarşı müqavimətli olan müəyyən nikel əsaslı ərintilər istehsalında istifadə edilir. Nüvə enerji tətbiqlərində, elektrik qızdırıcılarının incə tellərində, raket və hava nəqliyyat vasitəsilərinin parçalarının istehsalında da istifadə olunur. Neftin ayrılması əməliyyatlarında əhəmiyyətli bir katalizatordur. Bitkilər üçün əhəmiyyət daşıyan bir əsər elementdir. Molibden sülfit, xüsusilə yağların pozulmağa məruz qaldığı yüksək temperaturda, rahat bir yağlayıcı maddədir. Ultra-yüksək gücdəki çəliklərin demək olar hamısı, % 8-25 arası nisbətdə molibden ibarətdir.
Bitkilərdə molibdenin miqdarı 0,0001-dən 0,001 % (kütlə ilə) qədər intervalda dəyişir. O əsasən cavan, böyüyən orqanlarda (xüsusən bitkilərin toxumaları onunla zəngin olur) toplanır. O, elə fermentlərin tərkibinə daxildir ki, onların təsiri ilə hüceyrələrdə azotun reduksiyası baş verir.
Molibden (V) xlorid
Molibden (V) xlorid kimyəvi formulu MoCl5 olan qeyri-üzvi birləşmədir, molibden və xlorid turşusunun duzudur.
Molibden (V) xlorid monoklinik sinqoniyanın qara hiqroskopik kristallarını əmələ gətirir, fəza qrupu C 2/m. Dietil efirində, spirtlərdə, tetraxlormetanda, xloroformda, dixloretanda həll olunur.
Toz şəklində olan molibdenin və xlorun reaksiyası nəticəsində almaq olar:
2
M
o
+
5
C
l
2
→
400
−
500
o
C
2
M
o
C
l
5
{\displaystyle {\mathsf {2Mo+5Cl_{2}\ {\xrightarrow {400-500^{o}C}}\ 2MoCl_{5}}}}
Teraxlormetanın molibden (V) oksidin reaksiyası nəticəsində:
2
M
o
O
3
+
3
C
C
l
4
→
240
o
C
2
M
o
C
l
5
+
C
l
2
+
3
C
O
2
{\displaystyle {\mathsf {2MoO_{3}+3CCl_{4}\ {\xrightarrow {240^{o}C}}\ 2MoCl_{5}+Cl_{2}+3CO_{2}}}}
Yüksək temperaturda qızıdırıldıqda atmosferdə parçalamır:
M
o
C
l
5
→
>
268
o
C
M
o
C
l
3
+
C
l
2
{\displaystyle {\mathsf {MoCl_{5}\ {\xrightarrow {>268^{o}C}}\ MoCl_{3}+Cl_{2}}}}
NO_2\uparrow + 5HCl\uparrow }</math>
Hava rütubəti ilə reaksiya daxil olur:
M
o
C
l
5
+
H
2
O
→
M
o
C
l
3
O
+
2
H
C
l
{\displaystyle {\mathsf {MoCl_{5}+H_{2}O\ {\xrightarrow {}}\ MoCl_{3}O+2HCl}}}
Su ilə reaksiyası:
2
M
o
C
l
5
+
5
H
2
O
→
M
o
O
(
O
H
)
3
↓
+
H
2
[
M
o
C
l
5
O
]
+
5
H
C
l
{\displaystyle {\mathsf {2MoCl_{5}+5H_{2}O\ {\xrightarrow {}}\ MoO(OH)_{3}\downarrow +H_{2}[MoCl_{5}O]+5HCl}}}
İsti qatı nitrat turşusu ilə reaksiyası:
Qatı qəlivələrlə reaksiyası:
::
M
o
C
l
5
+
5
N
a
O
H
→
M
o
O
(
O
H
)
3
↓
+
5
N
a
C
l
+
H
2
O
{\displaystyle {\mathsf {MoCl_{5}+5NaOH\ {\xrightarrow {}}\ MoO(OH)_{3}\downarrow +5NaCl+H_{2}O}}}
Qızdırdıqda hava ilə oksidləşir:
::
2
M
o
C
l
5
+
O
2
→
200
o
C
2
M
o
C
l
4
O
+
C
l
2
{\displaystyle {\mathsf {2MoCl_{5}+O_{2}\ {\xrightarrow {200^{o}C}}\ 2MoCl_{4}O+Cl_{2}}}}
Hidrogenlə 900 °C-də molibdenə və 250 °C-də molibden (III) xloridə qədər reduksiya olunur:
2
M
o
C
l
5
+
5
H
2
→
900
o
C
2
M
o
+
10
H
C
l
{\displaystyle {\mathsf {2MoCl_{5}+5H_{2}\ {\xrightarrow {900^{o}C}}\ 2Mo+10HCl}}}
M
o
C
l
5
+
H
2
→
250
o
C
M
o
C
l
3
+
2
H
C
l
{\displaystyle {\mathsf {MoCl_{5}+H_{2}\ {\xrightarrow {250^{o}C}}\ MoCl_{3}+2HCl}}}
Natrium sulfid ilə molibden disulfidə qədər reduksiya olunur:
::
2
M
o
C
l
5
+
5
N
a
2
S
→
2
M
o
S
2
+
10
N
a
C
l
+
S
{\displaystyle {\mathsf {2MoCl_{5}+5Na_{2}S\ {\xrightarrow {}}\ 2MoS_{2}+10NaCl+S}}}
Molibden (V) xlorid molibden tozlarının hazırlanmasinda, qeyri-metal səthlərə molibden örtüyünün tətbiqində istifadə olunur.
Справочник химика / Редкол.: Никольский Б.П. и др.. — 3-е изд., испр. — Л.: Химия, 1971. — Т. 2. — 1168 с.
Неорганическая химия / под ред.
Zəngəzur Mis-Molibden Kombinatı
Zəngəzur Mis-Molibden Kombinatı (erm. Զանգեզուրի պղնձամոլիբդենային կոմբինատ) — Ermənistanın ən böyük mədən şirkəti və dünyanın 10 ən böyük molibden istehsalçısından biridir. ZMMK-nin fəaliyyəti SSRİ dövründə başlamışdır. 1952-ci ilin yazında zavod kütləvi istehsala start vermişdir. Əvvəlcə mədən yeraltı və açıq mədən üsullarının kombinasiyası ilə, 1957–1959-cu illərdə isə yalnız açıq mədən üsulları ilə istismar edilmişdir.
Zəngəzur Mis-Molibden Kombinatı Ermənistan Respublikasının şimal-şərqində, Sünik mərzinin Qacaran şəhərində, Qafan rayon mərkəzindən 30 kilometr qərbdə və paytaxt İrəvandan təxminən 350 km məsafədə yerləşir. İllik hasilatı ildə 22,0 milyon ton filizdir.
2000-ci illərdən başlayaraq ZMMK Ermənistanda ilk ən böyük vergi ödəyicisi, Sünik mərzində ən böyük işəgötürən olmuşdur. 2023-cü ilin məlumatına görə, onun 4,500-ə yaxın işçisi var.
Molibdenit
Molibdenit – MoS2 — heksaqonal sinqoniya. Rast gəlmə tezliyi şkalası: çox da tez-tez rast gəlməyən.
İordizit – dəmirli molibdenit.
Rəng – mavi çalarlı qurğuşunu-boz; Mineralın cizgisinin rəngi – parlaq mavi çalarlı boz; Parıltı – metal; Şəffaflıq – qeyri-şəffaf; Sıxlıq – 4,6-5; Sərtlik – 1; Nazik vərəqləri əyilgəndir, lakin elastik deyil; əllə toxunduqda yağlıdır; Ayrılma – {0001} üzrə tam mükəmməl; Başqa xassələr – zəif elektrikkeçiriciliyi qızdırıldıqda artır; elektrikkeçiriciliyi pinakoid üzrə c oxuna nisbətən 103 dəfə çoxdur; Morfologiya – kristallar: heksaqonal-lövhəvari, qısaprizmatik, çəlləkvari; İkiləşmə: nadir hallarda {0001} üzrə; Mineral aqreqatları: vərəqvarı, pulcuqlu, sıx, bəzən toz şəkilli ( iordizit ) kütlələr, püruzlar.
Tipik yüksək - və ortatemperaturlu hidrotermal mineraldır, turş püskürmə süxurlarla əlaqədardır. Ən böyük yığınları mis-porfir yataqlarında qeyd edilir. Bir sıra skarn tipli şeelit yataqlarında da geniş inkişaf etmişdir. Bəzən peqmatitlərdə, qreyzenlərdə və misli qumdaşlarında müşahidə edilir. Birlikdə rast gəldiyi minerallar: kvars, xalkopirit, bornit, volframit, şeelit, kassiterit, topaz, flüorit, apatit. Mineralın tapıldığı yerlər: Klaymaks (ABŞ); Sinovets, Krupka (Çexiya); Auerbax (Almaniya); Erdenet (Monqolustan); Qaraoba (Qazaxıstan); Tırnıauz (Rusiya); Qacaran (Ermənistan) və b.