Siklon
Siklon (q.yun. κυκλῶν - "fırlanan") — mərkəzində alçaq atmosfer təzyiqi olub, kənarlarına doğru getdikcə təzyiqin artması müşahidə edilən atmosferin qapalı təzyiq sahəsinə deyilir.
Siklon zamanı alçaq, yaxud minimum təzyiq mərkəzdə olur. Yerin öz oxu ətrafında fırlanması nəticəsində siklonlar şimal yarımkürəsində saat əqrəbinin əksi istiqamətində, cənub yarımkürəsində isə saat əqrəbi istiqamətində hərəkət edir. Siklon zamanı hava soyuyur, göy üzü buludlu olur, yağış yağır. Mülayim qurşaqda siklonun diametri 2000–3000 km-ə çatır.Siklonlar 2 tipə-tropikdən kənar və tropik siklonlara bölünür.Tropikdənkənar siklonlar əsasən şimal və cənub yarımkürələrin mülayim qurşaqlarının qərb axını zonasında əmələ gəlirlər.Siklonların inkişaf tsikli 4-7 gün davam edir və sonra yox olur.Yerdə hər il orta hesabla 15000-ə qədər siklon yaranır.Siklonların hərəkət sürəti 30–40 km/saat və ya 700–900 km/sutka təşkil edir.Tropikdəkənar siklonlar tək-tək deyil adətən dalbadal hərəkət edir.Siklonda atmosfer təzyiqi alçaq olduğundan hava asanlıqla yuxarı qalxır,bulud əmələ gətirir,yayıldığı ərazilərdə küləkli,rütubətli və yağmurlu hava müşahidə edilir. Tropik sahələrin siklonları kiçik ölçüdə olsalar da,çox böyük dağıdıcı qüvvəyə malik olur və onlar okeanlarda ilin yay aylarında tropik hava kütləsinin ekvatordan ən çox uzaqlara irəlilədiyi zamanlarda baş verir.Tropik siklonlar əsasən 5-20° şm.və cən.enlikləri arasında yaranaraq şimal yarıkürəsində şimal-qərb,cənub yarımkürəsində isə cənub-qərb istiqmətində hərəkət edirlər.Tropik siklonların diametri cəmi 100–300 km olur.Barik qradiyentin xeyli böyük olması ilə əlaqədar küləyin sürəti 70–75 m/saniyəyə çatır ki,bu da siklonun keçdiyi ərazilərdə dəhşətli dağıntılara səbəb olur.Tropik siklonlar göy guruldaması,ildırım çaxması və gur leysan yağışların yağması ilə fərqlənir.Maraqlıdır ki,tropik siklonun mərkəzi hissəsində diametri 20–50 km-ə çatan küləksiz buludsuz hava yaranır ki,həmin sahəyə "fırtına gözü" deyilir.
Tropik siklon suda güclü dalğalanma,quruda böyük dağıntı əmələ gətirir. Tayfun və tornado da tropik siklondur.Tropik siklonlar ildə 70-80 dəfə müşahidə edilir. Tropik siklonlar Filippin adaları və Cənubi Çin dənizində, Benqal körfəzində, Ərəbistan dənizində, Karib dənizində, Böyük Antil adalarında, Hind okeanında - Maskaren adalarında, Sakit okeanda - Yeni Hibrid və Samoa adalarında müşahidə edilir.
Subtropik siklon
Subtropik siklon — həm tropik, həm də ekstropropik siklon xüsusiyyətlərinə malik bir hava sistemi. Hələ XX əsrin ortalarında belə siklonların xüsusiyyətləri və təsnifatı ilə bağlı müxtəlif fikirlər mövcud idi. ABŞ-nin Milli qasırğa mərkəzi onları 1972-ci ildə tanımağa başladı, eyni zamanda subtropik siklonlar Atlantik və Cənub-Şərqi Hindistan Okeanlarındakı tropik siklonların rəsmi siyahılarından ad almağa başladı.
Subtropik siklonun bir az fərqli iki rəsmi tərifi var. Atlantik və Hind okeanında mərkəzə nisbətən yaxın bir mərkəzi konveksiya zonası olmalı və orta troposferdə isti bir nüvəni təşkil etməlidirlər. Şimali Sakit Okeanda bir siklon qərb küləyinin əsas kəmərindən ayrıla bilər və səthdə nisbətən zəif dövriyyəyə malikdir. Subtropik siklonlar ümumiyyətlə geniş bir ərazidə güclü küləklərə sahibdir, maksimum sürət küləkləri tropik siklonlardan mərkəzdən daha uzaqda yerləşir və mərkəzi zona ilə əlaqəli atmosfer cəbhələri yoxdur.
Subtropik siklonlar, tropiklər üçün tipik olmayan soyuq bir nüvəyə sahib olan ekstraktropiklərdən yaranır, buna görə də temperatur onları saxlamaq üçün kifayətdir, tropik siklonlara nisbətən təxminən 3 °C, yəni təxminən 23 °C subtropik siklonlar daha çox normal qasırğa mövsümü xaricində meydana gəlir.
Тропические циклоны Раздел ЧаВо на noaa.gov. (ing.)
Субтропический циклон.
Tropik siklon
Tropik siklon (yun. "kiklon" — fırlanan) — güclü, diametri 3000 km-dək və daha böyük olan alçaq təziqli (mərkəzində minimal) atmosfer burulğanıdır.
Şimal yarımkürəsində onlar saat əqrəbinin əksi istiqamətində,Cənub yarımkürəsində isə saat əqrəbi istiqamətində fırlanır.
Siklonun mərkəzində küləkli, rütubətli, buludlu və yağışlı hava xarakterikdir. Siklonlar başlıca olaraq Yer kürəsinin aşağıda ki, bölgələrində baş verir:
Şimali Atlantikada,Şimali Amerikanın şərq sahilləri yaxınlığında və İslandiyada.
Sakit okeanın şimalnda-Asiyanın şərq sahilləri yaxınlığında və Aleut adaları yaxınlığında.
Atlantik okeanının cənub hissəsində. Hadir hallarda, başlıca olaraq qışda.
Hind okeanında müşahidə olunan siklonlar əslində musson mənşəlidir və fərqli təsnifatı aparılır.
Antisiklon yüksək atmosfer təziqi sahəsinə deyilir, maksimum mərkəzdə olur, diametri bir neçə min kilometrə çatır.
Oroqrafiyanın siklon və antisiklonlara təsiri
İlk dəfə dağların təzyiqin lokal dəyişməsinə təsirini Kibel vermişdir. Daha sonra bu sahəd Petrenkonun araşdırmaları olmuşdur.
Oroqrafik siklogenezə tez-tez cəbhə xəttinin dağ yamacında deformasiyasını misal gətirirlər. Dağların siklonların yaranmasına təsiri ilə yanaşı siklogenez üçün əlverişli tarmobarik sahə olmalıdır.
Oroqrafik sikonlar:
Skaqerraks siklonu
Genua siklonu
Karpat siklonu
Qara dəniz siklonu
Oroqrafik siklonlar Orta və Mərkəzi Asiya, Sibir və Uzaq Şərq üçün xarakterikdir. Oroqrafiyanın təsiri ilə siklonlarda seqmentləşmə müşahidə olunur. Burda 2 variant mümkündür:
I variant – siklon yamaca perpendikulyar istiqamətdə hərəkət edir. Küləkdöyən yamacda yeni siklonik mərkəz yaranır. Bu zaman köhnə siklon mərkəz əks yamacda saxlanır. Küləkdöyən yamacda təzyiq qalxır və siklon zamanla dolur.
Bhola siklonu
Bhola siklonu — 13 noyabr 1970-ci ildə Şərqi Pakistanda (indiki Banqladeş) Qanq çayı deltası ətrafında baş vermiş güclü qabarma dalğaları ən yüksək dağıdıcı həddinə çataraq yarım milyona yaxın insan həyatına son qoymuşdu. Sürəti saatda 205 km-ədək yüksələn qasırğanın gücü hələ o vaxtadək Saffir-Simpson şkalası ilə qeydə alınan nəticələr arasında rast gəlinməyən 3-cü dərəcəyə çatmışdı. Tazumiddin bölgəsində yaşayan 167 min insanın 45%-i həlak olmuş, təsərrüfat isə iflic duruma düşmüşdü. Pakistan rəhbərliyi general Yəhya Xanın fəlakət nəticələrinin aradan qaldırılması yönündə tədbirləri ləng aparması həm Şərqi Pakistan rəhbərliyi, həm də beynəlxalq KİV nümayəndələrinin tənqidinə məruz qalmışdı. Tənqidçilərdən biri Micubir Rahmənin belə çıxış etmişdi: "Bizdə o qədər çoxsaylı ordu olduğu halda, ölənləri dəfn etmək ingilis dəniz piyadalarına həvalə olunmuşdu." Azadlıq uğrunda mübarizə aparan Şərqi Pakistan rəhbərliyi bundan istifadə edərək təşəbbüsə yiyələnmiş, növbəti ayda keçirilən parlament seçkilərində aşkar qələbə qazanmışdı. Həmin siyasi mübarizənin davamı olaraq, 1971-ci ildə o zaman Şərqi Pakistan adlandırılan, əslində isə tarixi Hindistan torpaqları olan ərazidə müstəqil Banqladeş dövləti yaradıldı.
Mədəni tədbirlər sahəsində isə o dövrlərin ən məşhur musiqi qrupu sayılan The Beatles qrupunun keçmiş üzvü Corc Harrisonun "Banqladeş üçün konsert" adı altında verdiyi konserti qeyd etmək olar. Konsertdən gələn bütün gəlirlər fəlakətdən zərər çəkənlərə xərclənmişdi.
Sonda qeyd edək ki, məhvedici gücünə görə Bhola siklonu XX əsrin ən dəhşətli təbii fəlakəti kimi tarixə düşmüşdür.
== İstinadlar ==
Paula Ouderm (December 6, 2007).
Siklononan
Tsiklononan (Cyclononane) — tsikloalkanlar sinfinin bir üzvüdür. Kimyəvi formulu — C9H18.
Təbiətdə neftin tərkibində rast gəlinir.
== Fiziki xassələri ==
Rəngsiz mayedir.
Ərimə temperaturu 9,7 -dən 11°С-yədək.
Qaynama temperaturu 170–178,44°С.
== Kimyəvi xassələri ==
20 °С-də tsiklononan xlorid alüminiumun təsirindən propiltsikloheksanla, 50 °С — də trimetiltsikloheksanla izomerləri alınır..
== Konformasiya ==
== Mənbə ==
Бартон Д., Оллис У. Общая органическая химия, — М.: Химия, 1981, с. 74.
Реутов O. А., Курц А. Л., Бутин К. П.. Органическая химия, с.