TARİXŞÜNAS

Azərbaycan tarixşünaslığında bir sıra faktlar milliyətçiliyin təsiri ilə izah edilir. Qafqaz albanları. Albanlar Azərbaycan xalqının əcdadı hesab edilir və onların Azərbaycan etnogenezində xüsusi rol oynaması Azərbaycan tarix dərsliklərində qeyd edilir. Azərbaycan alimlərinə görə müasir Azərbaycan Alban dövlətinin və onun ərazisinin varisidir. Bundan başqa hun və xəzər axınlarından sonra albanların türk gəlinlər alması faktı da irəli sürülür. Buna sübut olaraq, "Alban ölkəsinin tarixi" əsərində alban aristokratiyasının buddistlərlə evliliyə görə qınanması göstərilir. Cavanşir. VII əsrdə Qafqaz Albaniyası sərhədlərini genişləndirən Cavanşir Azərbaycanın qurucu lideri olaraq təqdim edilir. Babək. Ərəb boyunduruğuna qarşı mübarizənin simvolu sayılan Babəkin vətəni müdafiə etməkdəki cəsarəti tarix kitablarında dəfələrlə qeyd edilir.

Erməni tarixşünaslığında revizionist nəzəriyyə Erməni tarixçiləri Ermənistanın 301-ci ildə xristianlığı dövlət dini kimi dünyada birinci olaraq qəbul etmiş ölkə olması barədə mif yaratmışlar və onu inadla təbliğ edirlər, hərçənd elmə çoxdan məlumdur ki, hələ II əsrin axırlarında, yəni ermənilərdən bir əsrdən də çox əvvəl ərəmeydilli Edessa çarlığında (Osroyenada) xristianlıq rəsmi din olmuşdur. 165-ci ildə Edessa çarı Abqar bar Manu (V Abqar və ya VIII Manu) xristianlığı qəbul etmişdir, onu buna inandıran fələstinli missioner Müqəddəs Fadey (Adday) olmuşdur, çar taxt-tacında onun varisi VIII Abqar isə xristianlığı Osroyenanın dövlət dininə çevirmişdir (bəzi mənbələrdə göstərilir ki, bunu xristian poeziyasının təməlini qoymuş IX Abqar etmişdir). Alman tarixçi və ilahiyyatçısı Adolf fon Harnak 1905-ci ildə yazırdı: "… şübhə yoxdur ki, hələ 190-cı ilə qədər xristianlıq bütün Edessada və ona bitişik vilayətlərdə fəal yayılmışdı və (201-ci ildən az sonra, bəlkə də daha əvvəl) çar sarayı kilsəni (yəni xristianlığı) qəbul etmişdir". İrfan Şahid VIII Abqarın Ön Şərqdə xristianlığı qəbul etmiş dövlətin birinci hökmdarı olmasını yazırdı. Maraqlıdır ki, Ermənistanın 301-ci ildə xristian dinini qəbul etməsi faktı erməni tarixçilərinin özlərinin arasında da mübahisəyə səbəb olur. Sirarpi Ter-Nersesyan yazır: "Ənənəyə görə bu hadisənin tarixi 301-ci il hesab edilirdi, lakin son araşdırmalara görə bu, 314-cü ildən tez olmamışdır". Bəs bütün bu faktlardan sonra ermənilər dünyada necə ilk xristian milləti olur? Maraqlıdır ki, uydurmaları ilə tarixi faktları təkzib edən ermənilər Edessa dövləti tərəfindən xristianlığın birinci olaraq qəbul edilməsinin əhəmiyyətini azaltmağa çalışaraq aşkar təhriflərə yol verirlər: bəzi irəvanlı tarixçilər iddia edirlər ki, Osroyena tərəfindən xristianlığın dövlət dini kimi qəbul edilməsi, necə deyərlər, "sayılmır", çünki guya həmin dövrdə Osroyena müstəqil, hələ (bəlkə də) öz dövlətçiliyi olmamışdır. Onlar bu uydurmaları təsdiqləmək üçün Osroyenanın Ermənistanın tərkibində göstərildiyi xəritə nəşr edirlər, lakin bir məsələ barədə susurlar ki, Osroyena bundan xeyli əvvəl və qısa müddətə Tiqran tərəfindən fəth edilmiş, xristianlıq qəbul edilən vaxtda isə Osroyena artıq çoxdan müstəqil idi. Həmin tarixçilər bu cür təhriflərdən əlavə, Osroyena tərəfindən xristianlığın birinci qəbul edilməsinin əhəmiyyətini hər vasitə ilə azaltmağa çalışırlar.

Tarixşünaslıq— tarix elminin tarixini öyrənən elm. "Tarixşünaslıq" termini müasir tarix elmində müxtəlif cür şərh olunur. Onu müəyyən edilmiş problemlər haqqında yazılmış ədəbiyyat siyahısı, tarixi təfəkkürün inkişaf mərhələlərini əks etdirən məktəb və istiqamətlərin, konsepsiyaların təhlili, tarixin inkişaf mərhələlərini öyrənən elm və s. kimi izah edirlər. Tarixşünaslığın əsas məqsədi obyektiv reallığın hadisə, təzahür və proseslərinin öyrənilməsinə yönəlmiş münasibətləri, tarixi dərketmə təfəkkürünün təkamül mərhələlərini, obyektiv reallığın tədqiqi səviyyəsi və öyrənilməsi zəruri olan aspektlərinin müəyyənləşdirilməsidir. Tarixi tədqiqatın tarixşünaslıq baxımından təhlilinin iki aspekti mövcuddur: 1) tarixçi özündən əvvəl həyata keçirilmiş tədqiqat işlərini təhlil edir, onların çatışmayan, mənfi cəhətlərini müəyyənləşdirir; 2) tarixşünaslıq təhlili tarixçiyə əvvəlki tədqiqatçıların istitfadə etmədiyi və ya edə bilmədikləri mənbələrin tədqiqata cəlb olunmasına, yəni tədqiqatın mənbə bazasının genişləndirilməsi və zənginləşdirilməsinə şərait yaradır.

Azərbaycan tarixşünaslığı — yerli və xarici mənbələr vasitəsilə Azərbaycanın və ya azərbaycanlıların tarixinin qeydə alınması, həmçinin Azərbaycan ədəbiyyatında tarixi əsərlərin yazılması və Azərbaycan milli tarixşünaslığının inkişafı. Tarixçi Moisey Kalankatlı "Alban ölkəsinin tarixi" əsərində Azərbaycanda mövcud olmuş Qafqaz Albaniyası haqqında, buraya hücum etmiş hunlar və xəzər türkləri haqqında məlumat verir. Xəzərlərin və hunların həyatı, mənəviyyatı və inancları, xüsusilə xristianlığı qəbul etmələri təsvir edilir. Rus şərqşünas Nikolay Aleksandroviç Karaulov "Kitab əl-buldan"ın Qafqaza, Ərməniyyəyə və Azərbaycana aid hissələrini rus dilinə tərcümə etdi və bu tərcümə "Qafqazın yerlərinin və tayfalarının təsviri üçün materiallar toplusu" məcmuəsinin 1903-cü ildə işıq üzü görən buraxılışında nəşr edildi. "Tarixi-Yaqubi"dən Qafqaz və Azərbaycanla bağlı hissələr Panteleymon Juze tərəfindən rus dilinə tərcümə edilərək 1927-ci ildə Bakıda nəşr edilsə də "Kitab əl–buldan"da olan məlumatlar tərcümə edilməmişdi. "Kitab əl–buldan"da Qafqaza aid hissələr 2008-ci ildə tarix üzrə fəlsəfə doktoru Elmira Əlizadə tərəfindən azərbaycan dilinə tərcümə edildi. Münəccimbaşı Əhməd Dədənin ərəbcə yazdığı "Cami əl-düval" əsərinin əhəmiyyəti hal-hazırda itmiş olan müxtəlif mənbələrdən (xüsusilə bir çox kiçik müsəlman sülalələri haqqında) məlumatların bu əsərdə qorunub-saxlanılmasıdır. Buna misal Münəccimbaşının itirilmiş "Tarix Bab əl-əbvab" ("Dərbəndin tarixi") əsərindən istifadə etməsidir. "Tarix Bab əl-əbvab"da Cənubi Qafqazın şərqi, Arran və Adərbayqanın sülalələri haqqında çox məlumat var idi. Elxani dövrü alimi Fəzlullah Rəşidəddinin "Cəmi ət-Təvarix" əsəri səlcuqların tarixindən, türk və monqol tarixindən, mədəniyyətindən, türk boylarının mənşəyindən bəhs edir, həmçinin Oğuznamə, Oğuz xanın əfsanəsi bu əsərdə mövcuddur.