Abbasilər: Redaktələr arasındakı fərq
Redaktənin izahı yoxdur |
Redaktənin izahı yoxdur |
||
| (12 istifadəçi tərəfindən edilmiş 38 dəyişiklik göstərilmir) | |||
| Sətir 1: | Sətir 1: | ||
{{vikiləşdirmək}} |
|||
{{qaralama-az}} |
|||
{{Sülalə |
{{Sülalə |
||
|Soyadı = Abbasilər <br> {{lang-ar|العبّاسيّون}} |
|Soyadı = Abbasilər <br> {{lang-ar|العبّاسيّون}} |
||
|Gerb = |
|Gerb = |
||
|Ölkə = [[Abbasilər |
|Ölkə = [[Abbasilər xilafəti]] <br>[[Məmlük dövləti]] |
||
|Əcdadı = [[Bəni Haşim]] |
|Əcdadı = [[Bəni Haşim]] |
||
|Titullar = ''Bağdad Xəlifi'' <br>''Qəhirə Xəlifi'' <br |
|Titullar = ''Bağdad Xəlifi'' <br>''Qəhirə Xəlifi'' <br>''[[Əmir əl-Möminin]]'' |
||
|Banisi = [[Səffah|Əbül-Abbas əs-Saffah]] |
|Banisi = [[Səffah|Əbül-Abbas əs-Saffah]] |
||
|Sonuncu hökmdar = [[III Mütəvəkkül]] |
|Sonuncu hökmdar = [[III Mütəvəkkül]] |
||
|Hazırki rəhbər = |
|Hazırki rəhbər = |
||
|Əsası qoyulan il = |
|Əsası qoyulan il = 750 |
||
|Soyun kəsilməsi = |
|Soyun kəsilməsi = 1543 |
||
|Milliyyəti = [[Ərəb]] |
|Milliyyəti = [[Ərəb]] |
||
|Kiçik xətlər = |
|Kiçik xətlər = |
||
| Sətir 18: | Sətir 16: | ||
}} |
}} |
||
'''Abbasilər''' (132/749–656/1258) — [[Ərəb xilafəti|Xilafəti]] 5 əsr idarə etmiş qüreyşdən olan ərəb sülaləsi. |
|||
'''Abbasilər''' ({{lang-ar|العبّاسيّون}}) — [[Əməvilər sülaləsi]]ndən sonra [[Ərəb xilafəti]]ndə hakimiyyətə gələn sülalə. |
|||
== Xilafətə gəlmələri == |
|||
[[Məhəmməd peyğəmbər]]in əmisi Abbas bin Əbdülmütəllibin soyundan gələn Abbasilər, Əməvilərə qarşı qiyam qaldıraraq [[750]]-ci ildə iqtidarı ələ keçirdilər və [[1258]]-ci ilə qədər [[İslam]] dünyasının böyük hissəsinə rəhbərlik etdilər. |
|||
Onların soyu [[Məhəmməd]] peyğəmbərin əmisi [[Abbas ibn Əbdülmüttəlib]]ə qədər yüksəlir. [[Əməvilər xilafəti]] əllərinə keçirdikdən sonra, ilk vaxtlarda Abbasilər onlara qarşı müxalif olmamış, lakin sonralar [[Əməvilər]]ə qarşı üsyana qoşulmuş, hətta bu üsyana başçılıq belə etmişdirlər. Abbasilərin hakimiyyətə gəlmə tarixi [[Abdullah ibn Zübeyr]]in zamanından başlamışdır. O dövrlərdə [[Muxtar Səqəfi]] adlı bir şəxs iraqlıları [[Hüseyn ibn Əli]]ni şəhid edənlərdən qisas almağa və Məhəmməd ibn Hənəfiyyənin imam kimi tanınmasına (bax: [[Qeysanilər]]) çağırışlar etmişdir. Onun səylərinin nəticəsində Taifdə [[Məhəmməd ibn Hənəfiyyə]]nin imamlığını tanıyan bir qrup ortaya çıxmışdır. Onlar onun vəfatından sonra öz başçıları kimi oğlu Abdullahı tanımışdırlar. O, daha çox Əbu Həşim adı ilə tanınırdı. Əbu Həşim Əməvilərə qarşı üsyana qalxmışdır. Sonra o, Abbasın soyundan olan qohumu Məhəmməd ibn Əli ibn Abdullahın yanına gedərək, Məhəmməd peyğəmbərin soyunun hakimiyyətdə olmasının və Əməvilərin devrilməsinin vacibliyini qeyd etmişdir. Məhəmməd ibn Əli ibn Abdullah da onun bu çağırışını dəstəkləmiş, hicrətin 100-cü ilindən başlayaraq Əməvilərə qarşı yönələn təbliğata qoşulmuşdur. |
|||
Əbu Həşimin ölümündən sonra, onun ''xəlifə'' Süleyman ibn Əbdül-Məlik tərəfindən zəhərləndiyi haqqında şayiələr yayılmışdır. Ölümündən öncə o, öz yerinə Məhəmməd ibn Əlini təyin etmişdir. |
|||
İlk Abbasi xəlifəsi [[Səffah|Əbul-Abbas əs-Səffah]] ([[750]]-[[754]]) idi. [[754]]-ci ildə qardaşı [[Mənsur]] (754-775) onun yerinə keçdi. Bu iki xəlifə dövründə orduda [[Türk]] və [[İran]] mənşəlilər əhəmiyyətli vəzifələr üstələndilər. Mənsur, [[762]]-ci ildə paytaxtı [[Şam]]dan [[Bağdad]]a daşıdı. Mənsurdan sonra sıra ilə [[Mehdi (xəlifə)|Mehdi]] (775-785) və Hadi (785-786) xəlifə oldular. Abbasi Dövləti Mənsurun nəvəsi [[Harun ər-Rəşid]] ([[786]]-[[809]]) dövründə ən geniş sərhədlərinə çatdı. Harun Rəşid, Min bir Gecə Nağıllarına mövzu olan görkəmli səltənətini Bərməki ailəsinə borclu idi. Bu ailədən Yəhya Bərməki və iki oğlu, vəzir olaraq Abbasi Dövlətini 17 il boyunca həqiqətən idarə etdilər. |
|||
Harun Rəşidin oğulları Əmin (809-813), Məmun (813-833) və [[Mötəsim]] (833-842) atalarının siyasətlərini davam etdirdilər. Anası Harun Rəşidin Türk əslli bir nökəri olan Mötəsim Türklərdən xüsusi bir əsgəri güc qurmuşdur, Türk ünsürləri rəhbərlikdə əhəmiyyətli vəzifələrə gətirmişdir. Daha sonra bu əsgəri gücün Bağdaddakı varlığı bəzi narahatlıqlara səbəb olduğundan Samirrə adıyla yeni bir şəhər qurduraraq dövlət mərkəzini oraya daşıdı. [[838]]-ci ildə Mötəsim [[Anadolu]]ya Bizans üzərinə bir səfər təşkil etmiş, ordusunun bir qolu [[Bizans]] imperatoru Theofilos və ordusunu "Anzin Döyüşü" adı verilən bir vuruşmada böyük məğlubiyyətə uğratmış, Bizansın ikinci böyük şəhəri Amoriomu əhatə edib əlinə keçirmiş və Abbasi orduları [[İznik]] şəhərinin yaxınlarına qədər irəliləmişdir. |
|||
Uzun müddət Abbasi dəvəti gizli həyata keçirilmişdir. Əməvilərə qarşı həlledici üsyanları Abbasilərin Kufədəki tərəfdarları təşkil etmişdirlər. Onların mərkəzi Xorasanda yerləşirdi. Hicrətin 124-cü ilində, Məhəmməd ibn Əlinin ölümündən sonra, onun oğlu İbrahim üsyançıların rəhbəri olmuşdur. 129-cu ildə o, keçmiş qul [[Əbu Müslim əl-Xorasani|Əbu Müslüm]] adlı bir şəxsə Əməvilərə qarşı açıq silahlı üsyana çıxmaq əmrini vermişdir. O da, tərəfdarları ilə birlikdə Herat şəhərini ələ keçirmişdirlər. |
|||
Yerinə keçən oğulu Vasiqin ([[842]]-847) dövründə Türk əmrləri əsgəri işlərin yanında yönetsel mövzularda daha təsirli oldular. Vasiqin ölümündən sonra Abbasi Dövləti parçalanma müddətinə girdi. Abbasi torpaqları üzərində Tahirilər, [[Samanilər]], [[Qaraxanlılar]], Fatimilər, Tolunoğulları və Həmdənilər kimi müstəqil dövlətlər quruldu. |
|||
Hadisələrin bu istiqamətdə inkişaf etdiyini görən Əməvilər İbrahimi həbs etmişdirlər. O, zindanda öldürülmüş, başqa rəvayətlərə görə isə öz əcəli ilə vəfat etmişdir. Ondan sonra Əməvilərə qarşı üsyana Abdullah ibn Məhəmməd [[Əbül-Abbas əs-Saffah|Əs-Səffah]] başçılıq etmişdir. Əbu Müslüm və onun tərəfdarları irəliləyərək 130-cu ildə Mərvi ələ keçitmişdirlər. Əməvilər bu hücumların qarşısını ala bilməmiş və hakimiyyətdən uzaqlaşmağa məcbur olmuşdurlar. Onların sonuncu xəlifəsi Mərvan hakimiyyəti itirdiklərini görüb, Misirə qaçmış və 132-ci ildə orada öldürülmüşdür. |
|||
İranda hökm sürən [[Buveyhilər sülaləsi|Buveyhilər]], [[945]]-ci ildə Bağdada suveren oldular. Bundan sonra Abbasi xəlifələri Büveyhilerin icazəsiylə başda qala bildilər. Xəlifə Qaimin (1031-1075) çağırışı üzərinə [[Böyük Səlcuq Dövləti]] Hökmdarı Toğrul, 1031-ci ildə Büveyhileri Bağdaddan çıxardı və Abbasilərə yenidən möhtərəmlik qazandırdı. |
|||
== Əli soyu ilə münasibətlər == |
|||
Nə var ki Abbasilər köhnə əsgəri güclərinə çata bilmədilər və Mustazhir dövründəki [[səlib yürüşləri]] qarşı müvəffəqiyyətli ola bilmədilər. Böyük Səlcuqlu Dövlətinin parçalanmasıyla birlikdə Abbasilər yenidən gücünü itirdi. [[Çingiz Xan]]ın nəvəsi Hulagunun rəhbərliyindəki İlhanlılar 1258-ci ildə Bağdadı yandırıb yıxdılar, Xəlifə Mustasımı və tutduqları xanədan üzvlərini öldürdülər. Beləcə 508 illik Abbasi Dövləti sona çatdı. İlhanlı hökmdarı Hulagu Xan Bağdadda içlərində on minlərlə əlyazması olan kitabxanaları yandırıb yıxdırmışdır. Geri qalan kitabları da Dəclə çayına atdırmışdır. Əsərlərin mürəkkəbi suya qarışmış və Dəclə çayı günlərlə bulanıq axmışdır. |
|||
Bu hadisələrin sonunda Abbasilər Xilafəti ələ keçirmişdir. Onların ilk xəlifəsi Abdullahh ibn Məhəmməd əs-Səffah olmuşdur. Abbasilərin hakimiyyətə gəlməsindən sonra onların ''[[Əli|Əli ibn Əbu Talibin]]'' varisləri ilə ixtilafları yaranmışdır. Çünki, onlar birbaşa Məhəmməd peyğəmbərin soyundan idilər. Buna görə də, Əli soyunun tərəfdarları onları xəlifə kimi görmək istəyirdilər. Əvvəl, Abbasilər Əli soyunun tərəfdarlarını təqib etmiş, sonralar isə bəzi xəlifələr onları özlərinə yaxınlaşdırmışlar. |
|||
== Dövrləşmə == |
|||
Xəlifə Zahirin oğulu Əhməd [[Misir]]ə qaçdı və orada Memluk Sultanı Baybarsın qoruması altında Mustansır adıyla xəlifə elan edildi (1261). Misir Abbasi xəlifəliyi, siyasi və əsgəri səlahiyyətdən məhrum, tək dini nüfuzu olan bir təşkilat idi. Osmanlı Padşahı [[Yavuz Sultan Səlim]] 1517-ci ildə Misir torpaqlarına girərək, xəlifənin səlahiyyətləri ilə Müqəddəs Əmanətləri götürdü və Misir Abbasi xəlifəliyinə son verdi. |
|||
Abbasilər dövründə Xilafətdə fars mədəniyyətinin təsirləri də güçlənmişdir. Abbasilər hakimiyyətini dörd dövrə ayırmaq mümkündür: yüksəliş; tənəzzül; [[Buveyhilər sülaləsi|Büveyhililərin]] təsiri altına düşmə (132/750–247/861); və [[Səlcuqlular]]ın (467/1075–560/1194) təsiri altına düşməsi dövrləri. Beləliklə, ilk olaraq Abbasilərin yüksəlişi tənəzzüllə nəticələnmişdir. Tənəzzül dövründə onlar türk əsilli ordu başçalarının təsiri altına düşmüşdürlər. Elə o dövrlərdən, Xilafətin parçalanması prosesi başlamışdır. Bundan sonra Abbasilərin hakimiyyəti formal xarakter daşıyırdı. Həqiqətdə isə onlar öncə iranlı Büveyhilərin, daha sonra isə türk Səlcuqluların təsiri altına düşmüşlər. |
|||
== Sonu == |
|||
Abbasilərdə dövlət təşkilatlanması, "Divan" adı verilən və dəyişik sahələrdə vəzifələr boynuna götürən rəsmi qurullara söykən/dözürdü. maliyyəsinin ana gəlir qaynağı isə torpaq vergisi idi. Xalqdan toplanan zəkat da əhəmiyyətli bir gəlir qaynağı idi. Vergi gəlirlərinin böyük hissəsi orduya və mütərəqqilik işlərinə ayrıldı. Xəlifə [[Ömər]]in dövründə qurulan divanı inkişaf etdirdilər. [[Divan]]ı, dövlət rəhbərliyində ən təsirli təşkilat halına gətirdilər. Dövlət və məmləkət problemləri, əvvəl divanda görüşülərək divanın təklif etdiyi həlləri tətbiq edərdilər. |
|||
Səlcuq imperiyası dağıldıqdan sonra Abbasilər daha 60 il hakimiyyətdə qalmışdırlar. Onların xilafətdə hakimiyyətinə monqollar son qoymuşdur. Bundan sonra Abbasilər sülaləsinin nümayəndələrini [[Məmlüklər|məmlükilər]] Misirə dəvət etmiş, onların xəlifəliyini formal olaraq tanımışlar. Hicri X (miladi XVI) əsrdə isə Osmanlı Sultanı [[I Səlim]] Misirdə məmlükilərin hakimiyyətinə son qoymuşdur. O, Misirə gələrək sonuncu Abbasi xəlifəsi hesab edilən III Mütəvəkkildən xəlifəliyi almışdır. Bundan sonra [[Osmanlı sultanlarının siyahısı|Osmanlı sultanları]] bütün müsəlmanların xəlifəsi olmuşdurlar. Bu hadisədən sonra Abbasilər dövrü bitmişdir. |
|||
== Mənbə == |
|||
{{Sülalə-qaralama}} |
|||
* A. Əlizadə, E. Səmədov. [http://www.ebooks.az/view/hy4sVNRf.pdf İslam ensiklopedik lüğəti (tarix, fəlsəfə və hüquq)]. Bakı: AMEA Fəlsəfə və Hüquq institutu nəşri, 3 saylı Bakı Mətbəəsi ASC, 2016, s. 5–6. [[International Standard Book Number|ISBN]] <bdi>5-89968-070-9</bdi>. |
|||
{{Ərəb xəlifələri}} |
{{Ərəb xəlifələri}} |
||
[[Kateqoriya: |
[[Kateqoriya:Abbasilər| ]] |
||
[[Kateqoriya:Abbasilər]] |
|||
[[Kateqoriya:Sülalələr]] |
|||
[[Kateqoriya:Müsəlman sülalələr]] |
|||
[[Kateqoriya:Ərəb Xilafəti]] |
|||
Səhifəsinin 17:53, 22 avqust 2023 tarixinə olan son versiyası
| Abbasilər | |
|---|---|
| Ölkə | |
| Hissəsidir | Bəni Haşim |
| Banisi | Əbül-Abbas əs-Saffah |
| Sonuncu hökmdar | III Mütəvəkkül |
| Əsası qoyulub | 750 |
| Soyun kəsilməsi | 1543 |
| Milliyyət | Ərəb |
| Titullar | |
|
Bağdad Xəlifi Qəhirə Xəlifi Əmir əl-Möminin |
|
Abbasilər (132/749–656/1258) — Xilafəti 5 əsr idarə etmiş qüreyşdən olan ərəb sülaləsi.
Xilafətə gəlmələri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Onların soyu Məhəmməd peyğəmbərin əmisi Abbas ibn Əbdülmüttəlibə qədər yüksəlir. Əməvilər xilafəti əllərinə keçirdikdən sonra, ilk vaxtlarda Abbasilər onlara qarşı müxalif olmamış, lakin sonralar Əməvilərə qarşı üsyana qoşulmuş, hətta bu üsyana başçılıq belə etmişdirlər. Abbasilərin hakimiyyətə gəlmə tarixi Abdullah ibn Zübeyrin zamanından başlamışdır. O dövrlərdə Muxtar Səqəfi adlı bir şəxs iraqlıları Hüseyn ibn Əlini şəhid edənlərdən qisas almağa və Məhəmməd ibn Hənəfiyyənin imam kimi tanınmasına (bax: Qeysanilər) çağırışlar etmişdir. Onun səylərinin nəticəsində Taifdə Məhəmməd ibn Hənəfiyyənin imamlığını tanıyan bir qrup ortaya çıxmışdır. Onlar onun vəfatından sonra öz başçıları kimi oğlu Abdullahı tanımışdırlar. O, daha çox Əbu Həşim adı ilə tanınırdı. Əbu Həşim Əməvilərə qarşı üsyana qalxmışdır. Sonra o, Abbasın soyundan olan qohumu Məhəmməd ibn Əli ibn Abdullahın yanına gedərək, Məhəmməd peyğəmbərin soyunun hakimiyyətdə olmasının və Əməvilərin devrilməsinin vacibliyini qeyd etmişdir. Məhəmməd ibn Əli ibn Abdullah da onun bu çağırışını dəstəkləmiş, hicrətin 100-cü ilindən başlayaraq Əməvilərə qarşı yönələn təbliğata qoşulmuşdur.
Əbu Həşimin ölümündən sonra, onun xəlifə Süleyman ibn Əbdül-Məlik tərəfindən zəhərləndiyi haqqında şayiələr yayılmışdır. Ölümündən öncə o, öz yerinə Məhəmməd ibn Əlini təyin etmişdir.
Uzun müddət Abbasi dəvəti gizli həyata keçirilmişdir. Əməvilərə qarşı həlledici üsyanları Abbasilərin Kufədəki tərəfdarları təşkil etmişdirlər. Onların mərkəzi Xorasanda yerləşirdi. Hicrətin 124-cü ilində, Məhəmməd ibn Əlinin ölümündən sonra, onun oğlu İbrahim üsyançıların rəhbəri olmuşdur. 129-cu ildə o, keçmiş qul Əbu Müslüm adlı bir şəxsə Əməvilərə qarşı açıq silahlı üsyana çıxmaq əmrini vermişdir. O da, tərəfdarları ilə birlikdə Herat şəhərini ələ keçirmişdirlər.
Hadisələrin bu istiqamətdə inkişaf etdiyini görən Əməvilər İbrahimi həbs etmişdirlər. O, zindanda öldürülmüş, başqa rəvayətlərə görə isə öz əcəli ilə vəfat etmişdir. Ondan sonra Əməvilərə qarşı üsyana Abdullah ibn Məhəmməd Əs-Səffah başçılıq etmişdir. Əbu Müslüm və onun tərəfdarları irəliləyərək 130-cu ildə Mərvi ələ keçitmişdirlər. Əməvilər bu hücumların qarşısını ala bilməmiş və hakimiyyətdən uzaqlaşmağa məcbur olmuşdurlar. Onların sonuncu xəlifəsi Mərvan hakimiyyəti itirdiklərini görüb, Misirə qaçmış və 132-ci ildə orada öldürülmüşdür.
Əli soyu ilə münasibətlər[redaktə | mənbəni redaktə et]
Bu hadisələrin sonunda Abbasilər Xilafəti ələ keçirmişdir. Onların ilk xəlifəsi Abdullahh ibn Məhəmməd əs-Səffah olmuşdur. Abbasilərin hakimiyyətə gəlməsindən sonra onların Əli ibn Əbu Talibin varisləri ilə ixtilafları yaranmışdır. Çünki, onlar birbaşa Məhəmməd peyğəmbərin soyundan idilər. Buna görə də, Əli soyunun tərəfdarları onları xəlifə kimi görmək istəyirdilər. Əvvəl, Abbasilər Əli soyunun tərəfdarlarını təqib etmiş, sonralar isə bəzi xəlifələr onları özlərinə yaxınlaşdırmışlar.
Dövrləşmə[redaktə | mənbəni redaktə et]
Abbasilər dövründə Xilafətdə fars mədəniyyətinin təsirləri də güçlənmişdir. Abbasilər hakimiyyətini dörd dövrə ayırmaq mümkündür: yüksəliş; tənəzzül; Büveyhililərin təsiri altına düşmə (132/750–247/861); və Səlcuqluların (467/1075–560/1194) təsiri altına düşməsi dövrləri. Beləliklə, ilk olaraq Abbasilərin yüksəlişi tənəzzüllə nəticələnmişdir. Tənəzzül dövründə onlar türk əsilli ordu başçalarının təsiri altına düşmüşdürlər. Elə o dövrlərdən, Xilafətin parçalanması prosesi başlamışdır. Bundan sonra Abbasilərin hakimiyyəti formal xarakter daşıyırdı. Həqiqətdə isə onlar öncə iranlı Büveyhilərin, daha sonra isə türk Səlcuqluların təsiri altına düşmüşlər.
Sonu[redaktə | mənbəni redaktə et]
Səlcuq imperiyası dağıldıqdan sonra Abbasilər daha 60 il hakimiyyətdə qalmışdırlar. Onların xilafətdə hakimiyyətinə monqollar son qoymuşdur. Bundan sonra Abbasilər sülaləsinin nümayəndələrini məmlükilər Misirə dəvət etmiş, onların xəlifəliyini formal olaraq tanımışlar. Hicri X (miladi XVI) əsrdə isə Osmanlı Sultanı I Səlim Misirdə məmlükilərin hakimiyyətinə son qoymuşdur. O, Misirə gələrək sonuncu Abbasi xəlifəsi hesab edilən III Mütəvəkkildən xəlifəliyi almışdır. Bundan sonra Osmanlı sultanları bütün müsəlmanların xəlifəsi olmuşdurlar. Bu hadisədən sonra Abbasilər dövrü bitmişdir.
Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]
- A. Əlizadə, E. Səmədov. İslam ensiklopedik lüğəti (tarix, fəlsəfə və hüquq). Bakı: AMEA Fəlsəfə və Hüquq institutu nəşri, 3 saylı Bakı Mətbəəsi ASC, 2016, s. 5–6. ISBN 5-89968-070-9.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||
