O olmasın, bu olsun (operetta)

"O olmasın, bu olsun" (azərb-kiril. О олмасын, бу олсун, az.-əski. او اولماسین بو اولسون‎), həmçinin "Məşədi İbad" (azərb-kiril. Мәшәди Ибад, az.-əski. مشه‌دی ایباد‎; əsərin baş qəhrəmanının adından) — Azərbaycan bəstəkarı Üzeyir bəy Hacıbəyov tərəfindən 1910-cu ildə yazılmış dörd pərdəli (məclis) musiqili komediya (operetta).^[1] Bu, Hacıbəyovun operetta janrında yazdığı ikinci əsəridir.

O olmasın, bu olsun
azərb-kiril. О олмасын, бу олсун az.-əski. او اولماسین بو اولسون‎
Operettanın Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrında müasir səhnələşdirməsinin rəsmi afişası
Bəstəkar	Üzeyir Hacıbəyov
Librettoçu	Üzeyir Hacıbəyov (Füzulinin qəzəlləri)
Dili	Azərbaycan dili
Janr	komediya
Yaradılma tarixi	1910
İlk səhnələşdirmə	25 aprel 1911
Personajlar	Rüstəm bəy Gülnaz Sərvər Sənəm Məşədi İbad Həsənqulu bəy Rza bəy Həsən bəy Əsgər Hambal Məşədi Qəzənfər Usta Məhərrəm Kərbəlayi Nəsir hamamçılar qoçular alverçilər
Premyera	8 may (25 aprel) 1911 Mayılov qardaşları teatrı, Bakı
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Əsərdə müflisləşən və mənəviyyatca düşkünləşən zadəganlığın xəsisliyi, pulu gücünə fanatik inamı ilə seçilən varlı tacir zümrəsi ilə ittifaqa girmək cəhdi təsvir olunmuşdur. İnsanın mənəvi azadlığı və ləyaqəti uğrunda mübarizə aparan, pulun hökmranlığı və sosial-məişət qayda-qanunları ilə barışmayan yeni nəslin nümayəndələri köhnə cəmiyyətə qarşı qoyulmuşdur. Buradakı mənfi qəhrəmanlar arasında puluna görə yüksək təbəqələrin hörmət bəslədiyi Məşədi İbad əsas obrazdır.^[2]

Əsərdə musiqi mühüm dramaturji rol oynayıb, hadisələrin gedişatına fəal yardım göstərir, qəhrəmanların xarakteristikasını dərinləşdirir. Məşədi İbad obrazının musiqi partiyası ənənəvi xalq mahnı-rəqs havalarına əsaslanan orijinal parodiya üzərində qurulmuşdur. "Uzundərə" lirik xalq rəqsinin bir qədər dəyişdirilən melodiyasından istifadə olunmuş və Məşədi İbadın ilkin xarakteristikasını verən "Mən nə qədər qoca olsam da" mahnısı bu yöndəmsiz, çirkin tacirin ifasında ifrat mübaliğəli səslənir. Əsərin sonuncu səhnəsində təkrarlanan bu mahnı Məşədi İbadın mənəvi məğlubiyyətini göstərir. Qalan mənfi obrazlar kütləvi musiqi surəti — səhnədə cərəyan edən hadisələrə təbii surətdə qoşulan xor parçaları ilə səciyyələndirilir. Üzeyir Hacıbəyov bu əsərdə ilk dəfə olaraq, lirik obrazların fərdi aləmini əks etdirən mahnı-ariya xarakterli melodiyalar yaratmışdır. Müsbət obrazlar, həm də Füzulinin qəzəllərindən istifadə olunan duetlərdə səcciyələndirilir.^[2]

"O olmasın, bu olsun" musiqili komediyası zəngin səhnə həyatına malik bir əsərdir. Operetta bir neçə dəfə redaktə olunaraq səhnələşdirilmişdir. Musiqili komediya ilk dəfə 25 aprel 1911-ci ildə Mayılov qardaşları teatrında (indiki Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet teatrında) səhnəyə qoyulmuşdur. Əsər, həmçinin, bir çox dillərə tərcümə olunaraq, müxtəlif teatrların səhnəsində Cənubi Qafqaz şəhərlərində, Türkiyədə, Bolqarıstanda, Yəməndə və başqa yerlərdə tamaşaya qoyulmuşdur. Musiqili komediya əsasında 1956-cı ildə "Azərbaycanfilm" kinostudiyası tərəfindən eyniadlı film çəkilmişdir.^[2][3]

Əsərin baş qəhrəmanlarından olan Sərvər və Gülnazın dərin, səmimi hisslərini açıqlayan zərif, xəyalpərəst musiqi partiyaları "Arşın mal alan" operettasının və "Koroğlu" operasının ariya üslubuna yol açmışdır. Hacıbəyov bu musiqili komediyasında ilk dəfə olaraq, qəhrəmanlarının əhvali-ruhiyyəsini deyil, xarakterini təcəssüm etdirmək yolu ilə gedərək, musiqi obrazlarının fərdiləşdirilməsinə nail olmuşdur. Komediyanın ayrı-ayrı parçaları geniş şöhrət qazanmış və müxtəqil əsərlər kimi ifa olunur.^[2] "O olmasın, bu olsun" və Hacıbəyovun yazdığı üçüncü operettası olan "Arşın mal alan" Azərbaycan Respublikasının milli klassikləri hesab edilir.^[4]

"O olmasın, bu olsun" 1910-cu ildə Üzeyir bəy Hacıbəyov tərəfindən yazılmışdır. Bu, bəstəkarın musiqili komediya janrında yazdığı ikinci əsəridir. İlkin olaraq, əsər üç pərdəli idi. Hamam səhnəsi 1915-ci ilə yazılmış və əsərə əlavə edilmişdir. Beləliklə, əsər dörd pərdəli olmuşdur. Hacıbəyov əsərin musiqisini bəstələyərkən Azərbaycan xalq musiqisindən — muğamdan, sözlərini yazarkən isə orta əsr Azərbaycan şairi Füzulinin qəzəllərindən istifadə etmişdir. Əsərin adı ilk dəfə "Kaspi" qəzetinin 7 aprel 1911-ci il tarixli buraxılışında sadalanmışdır. Qəzetdə yazılmışdır ki, əsərin "musiqisi xalq mahnılarından, eləcə də bir neçə orijinal nömrədən ibarətdir".^[5]

"O olmasın, bu olsun" musiqili komediyasının premyerası 25 aprel 1911-ci il tarixində, Bakı şəhərində yerləşən Mayılov qardaşları teatrında (indiki Mirzə Fətəli Axundov adına Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrı) gerçəkləşmişdir. Teatr tamaşasının aktyor heyəti bunlardan ibarət idi: Məşədi İbad — Mirzəağa Əli oğlu Əliyev, Sərvər — Hüseynqulu Məlik oğlu Sarabski, Rüstəm bəyin qızı Gülnaz — Əhməd Bəşir oğlu Ağdamski, Həsən bəy — Məmməd Hənəfi Həsən oğlu Terequlov. Teatr tamaşasının dirijoru musiqili komediyanın müəllifi Üzeyir Hacıbəyovun özü idi. Komediyanın librettosu ilk dəfə 1912-ci ildə Bakı şəhərində, Orucov Qardaşları Mətbəə Nəşriyyatında çap olunmuşdur.

"O olmasın, bu olsun" musiqili komediyası 1912-ci ildə Şuşa şəhərində həkim və pedaqoq olan Azad bəy Abbas oğlu Əmirovun təşkilatçılığıyla səhnələşdirilmişdir. Əmirov həmçinin, əsərin baş qəhrəmanı olan Məşədi İbad rolunu canlandırmışdır. Hacıbəyov öz memuarında qeyd edir ki, Əmirov rolunu mükəmməlcəsinə canlandırırdı.^[6]

Növbəti illərdə, tamaşada çoxlu aktyorlar və müğənnilər rol almışdır. Onlar arasında Əlihüseyn Əbdülrəhim oğlu Qafarlı (Məşədi İbad), Lüftəli Əmir oğlu Abdullayev (hambal), Nəsibə Cahangir qızı Zeynalova (Sənəm), Lütfiyar Müslüm oğlu İmanov (Sərvər, Rza bəy), Hacıbaba Ağarza oğlu Bağırov (Məşədi İbad) və başqaları var. Musiqili komediyanın bir neçə səhnələşdirilmiş versiyaları var. Əsər müxtəlif dillərə tərcümə edilmişdir. Operetta Rusiyanın, Türkiyənin, Yəmənin, İranın^[7] və başqa ölkələrin müxtəlif şəhərlərində səhnələşdirilmişir. Nümunə olaraq, musiqili komediya 1966-cı ildə Bolqarıstanda türk ölkələri teatr festivalı zamanı səhnələşdirilmişdir.^[8][9]

"O olmasın, bu olsun" musiqili komediyası 2010-cu ildə İran İslam Respublikasının paytaxtı Tehran şəhərində keçirilən LVIII Fəcr Beynəlxalq Festivalında Azərbaycan Dövlət Akademik Musiqili Komediya Teatrının aktyorlarının aktyor işi və Azərbaycan Respublikasının xalq artisti Cənnət Əlibəyovna Səlimovanın dirijorluğu ilə iki gün səhnələşdirilmişdir.^[10][11]

Musiqili komediya iki dəfə ekranlaşdırılmışdır.^[2]

• Əsərin baş rollarının ilk ifaçıları
• 
  Azad Əmirov — Məşədi İbad
• 
  Hüseynqulu Sarabski — Sərvər
• 
  Əhməd Ağdamski — Gülnaz

• Rüstəm bəy — 45 yaşında, borclu düşmüş bir bəy — bariton.
• Gülnaz — 15 yaşında, Rüstəm bəyin qızı ki, Sərvərə aşiqdir — soprano.
• Sərvər — 25 yaşında bir studentdir ki, Gülnaza aşiqdir — tenor.
• Sənəm — 30 yaşında, qulluqçu, dul arvad — metso-soprano.
• Məşədi İbad — 50 yaşında dövlətli bir tacirdir ki, Gülnazı almaq istəyir.
• Həsənqulu bəy — 40 yaşlı milliyətçi.
• Rüstəm bəyin aşnaları.
  • Həsənqulu bəy — 40 yaşında, millətpərəst — bariton..
  • Rza bəy — 40 yaşında, qəzetçi — tenor.
  • Həsən bəy — 40 yaşında, intelligent — tenor.
• Əsgər bəy — 30 yaşında, qoçu — bas.
• Hambal — qulluqçu.
• Məşədi Qəzənfər — hamamçı.
• Usta Məhərrəm — dəllək.
• Kərbəlai Nəsir — bazar əhli.
• Hamam xidmətçiləri
• Qoçular
• və s.

Birinci pərdə Rüstəm bəyin evində vaqe olur. Yaxşı döşənmiş bir otaqdır. İçində stol, kürsü və kreslolar dəxi vardır. Pərdə qalxdıqda bütün iştirak edənlər cərkə ilə durub "Nə sözdür kim, deyir məxluq" xorunu oxuyurlar. Pərdə enir. Hamı dağılır. Sərvər ilə Gülnaz qalırlar. Tarda "Segah" çalınır, pərdə qalxır. Sərvər Gülnaza Füzulinin qəzəlini oxuyur. O, daha sonra Gülnaza bildirir ki, onun atası onu qoca tacir Məşədi İbadla evləndirmək istəyir. Daha sonra evə gələn Rüstəm bəy qızına bu xəbəri çatdırır. Öz atasının sözündən çıxmamağa vadar edilən Gülnaz, bunu qəbul edir.

Məşədi İbad gəlir, "Mən nə qədər, nə qədər qoca olsam da" mahnısını oxuyur. Daha sonra Rüstəm bəy Məşədi İbadla "Gəl, xanım, gəl yanıma" duetini oxumağa başlayır. Musiqi çalınır, ikisi də oynayır. Axırda, o, qızı Gülnazın qiymətini deyir və Məşədi İbad ona pulu ödəyir. Daha sonra Gülnaz ilə Sənəm daxil olur. Onlar və Məşədi İbad arasındakı söhbət hazırcavab frazalar və yumoristik situasiyalarla müşayiət olunur. Onların üçü də "Hüsn bağında gəzəsən" mahnısını oxuyur. Qızlar otağı tərk edir. Rüstəm bəy daxil olur və Məşədi İbaddan xahiş edir ki, qalsın, çünki tezliklə qonaqlar gələcək və evdə şadyanalıq təşkil olunacaq. Qapı açılır. Həsənqulu bəy, Rza, Əsgər, Həsən və xor daxil olurlar. Sonra səhnənin ortasında üç-üç, durub, guya söhbət edir kimi "Deyirlər ki, toy olacaq" mahnısını oxuyurlar, Məşədi İbadı təbrik edirlər. Bu əsnada nökərlər daxil olub, stol qururlar və üzərinə butulka, stakan və "zakuska" düzürlər. Sonra Məşədi İbaddan başqa hamı masada oturur və yemək yeməyə başlayır. İçkili Qoçu Əsgər Məşədi İbadın sağlığına badə qaldırır və tost edir. Bu əsnada Qoçu Əsgər və Həsən bəy Məşədi İbadı ələ salır. Həsən bəy Məşədi İbada meymun deyir. Məşədi İbad qəzəblənir və hamı dalaşır. Bu əsnada onlar "A gedə, ayıbdır sizə bu rəftar, rəftar" mahnısını oxuyurlar. Birinci pərdə sona çatır.

İkinci pərdə Rustəm bəyin həyəti ilə küçədə vaqe olur. Rustəm bəyin həyəti hasar ilə məhsurdur. Pərdə qalxdıqda həyətdə Sərvər ilə Gülnaz görunür. Pərdədən qabaq musiqi çalınır. Sonra tarda "Şahnaz" çalınır. Pərdə qalxır. Gülnaz ilə Sərvər "Çün bahar oldu açıldı, gül açıldı hər yanda" mahnısını oxuyurlar. Bu əsnada Məşədi İbad, əlində bir yaylıq alma və armud küçədən gəlib, hasarın yanında dayanır. O, hasardan tullanıb Gülnazın yanına adaxbazlığa getmək istəyir, amma bunu edə bilmir. O, bir hambal çağırır, onun belinə minir və Gülnazı Sərvərlə birlikdə görür. Gülnaz evə qaçır. Sərvər Məşədi İbada deyir ki, o da adaxbazlığa gəlib. Məşədi İbad qəzəblənir və kədərlə "Rast" muğamını oxuyur. Qəzəbli Məşədi İbad gedir ki, qoçuları çağırsın. Gülnaz ilə Sərvər çıxıb oxuyurlar "Çox şükür sənə, ey xuda! Olmadıq biz əğyarə fəda" təsnifini oxuyurlar. Bu əsnada Qoçu Əsgər və başqa adamlar gəlib, Məşədi İbadla birlikdə hasarın dalında dayanıb hasarın deşiklərindən baxırlar. baxırlar. Məşədi İbad Əsgərə 2.000 rubl vəd edir ki, Sərvəri öldürsün. Məşədi İbad, Əsgər, onun adamları, Sərvər və Gülnaz "Ey, kimsən orda, aç qapını!" mahnısını oxuyur. Sərvər qapını açır və qırağa çıxır. Qoçu Əsgər və adamları tapançalarını çıxarır. Sərvər fit çalır, qorodovoy çağırır. Qoçular o vaxt qorxub qaçırlar. Hambal ilə Məşədi İbad dəxi qaçırlar. Sərvər gulür. Bu əsnada qızının bədbəxt talehini düşünən Rüstəm bəy küçədə vaqe olur, həyətə girmək istəyir. Bu zaman Sərvər dəxi həyətdən çıxır. Bunlar bir-birini görüb, bir qədər təəccub ilə baxışırlar. O, öyrənir ki, Sərvər ilə Gülnaz bir-birlərinə aşiqdirlər. Sərvər Rüstəm bəylə danışır ki, qızını Məşədi İbada verməsin və ona öz planını pıçıldayır. Musiqi çalınır, oynayırlar və sonra gedirlər. Məşədi İbad pərişan və pəjmürdə bir hal ilə küçədə vaqe olur, hambal da dalınca. O, kədərli bir şəkildə mahnı oxuyur. Küçə adamları hamısı buraya yığılırlar. Millətpərəst Həsənqulu bəy gəlir. Həsənqulu bəy "qızın iki adaxlısının olması" xəbərini eşidib və Məşədi İbaddan 500 rubl alır ki, bu məsələni həll etsin. Rza bəy də hər şeydən xəbərdar olur. Rza vaqe olub Həsənqulu bəyə baş əyir və Məşədi İbadın yanına gedir. O da Məşədi İbaddan pul götürür və vəd edir ki, Rüstəm bəyi qəzetdə bədnam edəcək. Bu əsnada Həsən bəy gəlir və Məşədi İbada deyir ki, onu məhkəməyə verəcək, çünki Məşədi İbad onu təhqir edib, lakin Məşədi İbad Həsən bəyə pul verir, Həsən bəy isə ərizəsini geri çəkir. Bundan sonra hamı Rüstəm bəyin evinə gedir və onu ciddi söhbətə çağırır. Onlar "Böylə olmaz ki" mahnısını oxuyub deyirlər ki, Rüstəm bəyin Gülnazı Məşədi İbada verməsinə baxmayaraq, o, niyə özgəsiylə adaxlıdır. Məşədi İbad Rüstəm bəyə bildirir ki, o, Gülnazı başqa bir oğlanla görüb. Rüstəm bəy cavab olaraq deyir ki, həmin oğlan Gülnazın dayısıdır və o, sadəcə Məşədi İbadla lotuluq edib. Onların hamısı gülür və Rüstəm bəyən əfv diləyirlər. Məşədi İbad Rüstəm bəyə tərəf yaxınlaşır və ondan xahiş edir ki, toy bu günlərdə olsun. Məşədi İbad və digərləri hamama gedirlər. İkinci pərdə sona çatır.

Üçüncü pərdə tağlı bir hamamın soyunub-geyinən yerində vaqe olur. Hamamçı Məşədi Qəzənfər sarı kürkə bürünüb, bayır qapının solunda öz yerində əyləşibdir. Ondan bir az sağ tərəfdə dəllək usta Məhərrəm Kərbəlayı Nəsirin başını qırxır. Bir az o yanda zurnaçılar oturubdurlar. Bir kənarda bir neçə nəfər camadar əllərində qırmızı fitə, balaqları çırmala dayanıbdırlar. Hamamçı Məşədi Qəzənfər öz hamamını tərifləyir. Hamı birlikdə "Hamamın içində, içində də çölündə" mahnısını oxuyur. Bəy olan Məşədi İbad təntənəli şəkildə hamama daxil olur. Hamı çimir. Çimdikdən sonra Həsən bəy və Həsənqulu bəy boş şeylərə görə şikayət edirlər, ancaq əslində hamamın pulunu ödəməkdən qaçınırlar. Rza bəy də mübahisəyə qoşulur və hamam suyunu bozbaşla müqayisə edir. Məşədi İbad puldan danışmağa başladığı an Qoçu Əsgər də aradan çıxır. Hamamda sadəcə Məşədi İbad və hambal qalır. Məşədi İbad hambala deyir ki, hamam pulunu özünün ödəyəcəyini hamıya desin. Bunu öyrəndikdən sonra hamı qayıdır. Bu zaman hamı birlikdə hamamı tərk edir. Məşədi Qəzənfər disput iştirakçılarından şikayət edir və öz hamamını tərifləyir. Hamı yenidən "Hamamın içində, içində də çölündə" mahnısını ifa edir. Üçüncü pərdə sona çatır.

Dördüncü pərdə Məşədi İbadın evində vaqe olur. Böyük zalda toy məclisidir. Qoçu Əsgər "Padşah" olub, yuxarı başda əyləşibdir. Səhnədə olanlar — Həsənqulu bəy, Rza bəy, Əsgər və qonaqlar. Pərdə qalxır. Oyunçu qız ləzginka oynayır. Bəəd çıxıb gedir. Tarda "Roza" havası çalınır, Həsənqulu bəy rəqs edir. O biri otaqdan Məşədi İbadı gətirirlər."Mirzəyi" havası çalınır. Qoçu Əsgər Məşədi İbada deyir ki, rəqs etsin. Daha sonra o, tək qalır. O, bir monoloqda deyir ki, Gülnazı evdə qapalı saxlayacaq və əgər çaşsa, onu döyəcək. Məşədi İbad qaçır o biri otağa. Gəlini gətirirlər. Sənəm dəxi gəlin ilə içəri girir. Hamı çıxır, tək gəlin qalır. Məşədi İbad "Mən nə qədər qoca olsam da, dəyərəm min cavana" mahnısını oxuyur. Məşədi İbad gəlinin çarşabını çıxardır, lakin çarşabın içindən gəlin əvəzinə Sərvər çıxıb, əlindəki saxta siqareti tapança kimi Məşədi İbada tərəf uzadır. Sərvər Məşədi İbadı məcbur edir ki, bir vərəqə Gülnazla evlənməkdən imtina etdiyini və onun yerinə Sənəmlə evlənmək istədiyini yazsın. Sərvər vərəqi götürüb cəld aradan qaçır. Məşədi İbad yardım çağırır. Camaat hamısı dolur içəri, səs-küy düşür. Məşədi İbad qonaqlara baş verənləri danışır. Həsənqulu bəy, Rza bəy və Qoçu Əsgər Məşədi İbada deyirlər ki, pul qarşılında iş görəcəklər, lakin Məşədi İbad bunu rədd edir. O, Sənəmlə evlənmək istədiyini bildirir. Buna cavab olaraq, hamı deyir: "Ha!.. Bu başqa məsələdir. Nə eləmək: o olmasın, bu olsun, heç pis deyildir". Sənəm və Məşədi İbad birlikdə "Gedin, gedin, qazıya deyin, qoy kəbini kəssin" xorunu oxuyurlar. Bu əsnada səhnənin dal pərdəsi qalxır, Sərvər ilə Gülnaz hündürdə dayanıb görünürlər. Tar çalınır. Sərvər ilə Gülnaz evlənir. Onlar "Yetdim vüsalına yarın, çəkdim əzabını, Aşiqsə vəsl yolunda verər, əlbəttə, canını" mahnısını oxuyur. Dördüncü pərdə sona çatır.

"O olmasın, bu olsun" musiqili komediyası bolşevik inqilabından əvvəlki Azərbaycan teatr incəsənətinin ən ürəkli və prinsipial əsərlərindən biridir. Əsər ifşaedici təsir gücünə görə Mirzə Fətəli Axundov və Cəlil Məmmədquluzadənin satirik komediyaları ilə bir sıraya qoyulur. Üzeyir Hacıbəyov yazdığı operettasında XIX əsrin sonları və XX əsrin əvvəllərindəki Azərbaycan reallıqlarının sosial-məişət ziddiyyətləri üzə çıxarır. Musiqişünas Elmira Abbasovanın qeyd etdiyi kimi, o, dövrün tipik nümayəndələrindən obrazlar yarada bilmişdir.^[12]

Üzeyir Hacıbəyov bu musiqili komediyada dövrün ailə-məişət mövhumatlarını lağa qoyur. Burada bir qız atasının tələblərinə razı gələrək yaşlı bir kişiylə evlənməli olur, ərinin istəyi ilə qapalı qalmağa vadar edilir və əgər narazılıq etsə döyülür. Əsər məhz qadın hüquqlarını müdafiə edir. Qərbdən olan tənqidçi Meytu O'Braynın fikirlərinə görə, bu, Hacıbəyovun yazdığı operettasının əsas mövzusudur.^[13] Buna görə də əsərin baş qəhrəmanları Gülnaz və Sərvərdir. Onlar bu cür mövhumatlara inanmayan və var-dövlətə ehtirası olmayan yeni nəslin insanları hesab olunur. Hacıbəyovun operalarındakı baş qəhrəmanlardan fərqli olaraq, onlar fəal və kəsərli insanlar kimi səciyyələndirilir, çünki onlar talehlərinə qarşı olan laqeyd münasibətdən razı qalmırlar. Onlar başa düşürlər ki, onları zəncirləyən təzyiq yolu artıq zəifləyib. Bunu qulluqçu Sənəm başa düşür, çünki o, Rüstəm bəylə olan mübahisəyə qoşulur və gənc Gülnazı müdafiə edir.^[3]

Operettadakı nəcib tacir təbəqəsi təsviri əlahiddə parlaq nümayiş edilib. Əsərdə göstərilir ki, zadəganlar (bəylər) son günlərini yaşayır, cəmiyyətdəki nüfuzlarını itirir, müxtəlif üsullarla tacirlərlə və dükançılarla ilə qohumluq əlaqəsi qurmağa çalışırdılar. Tək qızını qoca müstəbid Məşədi İbada "satmaq" qərarına gələn Rüstəm bəy ədəbsizliyi, veylliyi və qaçınılmaz ölümə qarşı olan qorxunu səciyyələndirir. Bunlar Rüstəm bəyin ən yaxın aşnalarına da aid edilə bilər. Onlar:

Rza bəy — qəzetçi. O, qəzetlərdə mətbuatın səhifələrində böhtanlardan ibarət yazılar yazır və bunun qarşılığında pul alır. Rza bəy danışarkən Azərbaycan dilini və Osmanlı türkcəsini qarışdırdığından onu anlamaq çətin olur.

Həsənqulu bəy — millətpərəst. Bakı Musiqi Akademiyasının professoru Cəmilə Həsənovaya görə, o, şəxsi mənfəət naminə ətrafındakı insanların maraqlarına laqeydlik göstərir.^[3]

Həsən bəy — intelligent. O, bəzən içki düşkünü, boşboğaz və davakar kimi səciyyələndirilir. O, qərbyönümlü bir azərbaycanlıdır ki, danışarkən Azərbaycan, rus və fransız dillərini qarışdırır. Həsən bəy həmişə mübahisələrə müdaxilə edir ki, özünün ağıllı olduğunu göstərsin.

Bura Əsgər bəyi də əlavə etmək olar. Qoçu Əsgər — yerli qoçuların başçısı. O, özünü student Sərvərin önündə lotu kimi göstərsə də, qorodovoylardan qorxub qaçır.

Musiqili komediyanın ədəbi mətni ahəngdar və apaşkar üslubuyla fərqlənir. Əsər mahir və hikmətli ifadələrlə zəngindir. Musiqişünas Elmira Abbasova qeyd edir ki, Hacıbəyov dövrün cəmiyyətinin müxtəlif sahələrinin tipik nümayəndələrini üçün səciyyəvi olan sərrast və bədii ümumiliklə nitq səsləndirdi. Operettada istifadə edilən ədəbi anlatma üslubu parodik və satirik obrazları təsvir edən əhəmiyyətli amillərindən biridir.^[12]

Musiqili komediyada əks etdirilən və bolşevik inqilabından əvvəlki Azərbaycana aid olan sosial-məişət mövzu, lağa qoyulan müftəxor həyat tərzi sürən zənginlər və cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrindən olan şəxslər digər Şərq ölkələrinin, o cümlədən Tacikistan və Özbəkistandan olan tamaşaçılara də tanış idi. Buna görə də operetta onlar arasında yüksək canlılıqla qarşılamışdı.^[14]

Əsərdə musiqi mühüm dramaturji rol oynayıb, hadisələrin gedişatına fəal yardım göstərir, qəhrəmanların xarakteristikasını dərinləşdirir. Musiqişünas Elmira Abbasovanın qeyd etdiyinə görə, bütün musiqi nömrələri səhnədə baş verən hadisələrin təbii ünsürü kimi personajların səciyyələndirilməsində böyük əhəmiyyət kəsb edir. Burada bir-birindən fərqli iki obraz-intonasiya dairəsi özünü göstərir ki, bu da əsərin ziddiyyətli məzmununu qabarıq üzə çıxarır. "O olmasın, bu olsun" musiqili komediyasında obrazların musiqi vasitəsilə səciyyələndirilməsi, onların musiqi surətlərinin yaradılması, bir sıra dialoqların musiqiyə salınması, xorlardan, rəqslərdən istifadə olunması, dramatik və lirik səhnələrdə musiqinin geniş yer tutması mühüm xüsusiyyətlərdir.^[3]

Obrazlar arasında, ilk növbədə, Məşədi İbadın musiqi surətini qeyd etmək lazımdır. Özündən razı tacirin məşhur "Mən nə qədər qoca olsam da" misrası ilə başlanan mahnısında çirkin və qoca Məşədi İbad lovğalanaraq yüz cavana bərabər olduğunu bəyan edir. Hacıbəyov burada "Uzundərə" xalq rəqsinin melodiyasından istifadə etmişdir.^[3] Musiqişünas Elmira Abbasovanın qeyd etdiyi kimi, rəqsin təsirli melodiyasının Məşədi İbadın dilində səslənməsi karikaturanı xatırladır. Həyasızcasına dərin insani hisslərdən, məhəbbətdən danışan Məşədi İbadın hərəkətləri, mahnısı evlənəcəyi cavan qızın qəlbində yalnız nifrət oyandırır.^[12] İnanılır ki, Hacıbəyov xalq mahnısına heç bir xüsusi dəyişiklik etməyib. Dəyişiklərin əksəriyyəti qüvvətli, zərif və ritmik "şəkillər" idi. O, zərif, cazibədar bir melodiya ilə Məşədi İbadın xarici görünüşünün uyğunsuzluğunun parodiyasını əldə etmişdir. Bəstəkar səhnədəki hadisələrin kulminasiya nöqtəsinə bu misranı əlavə edərək və onun mənasını dərinləşdirir. Məşədi İbadın bu mahnısı gəlinin çarşabını açanda partiyada səslənir.

Bu bədbəxt adaxlı oğlan parodiyalı surəti və ardınca gələn parçalar onun nümayiş edilən xarakteri vasitəsilə qəbul edilirlər. Məşədi İbad ilə Rüstəm bəyin duetində "Darçını" lirik rəqsinin melodiyası məzhəkəli dialoq mahnısı şəklinə salınır. Bu melodiya müasir ənənəvi folklorda "Məşədi İbad" olaraq tanınır.^[15] Məşədi İbad ilə Rüstəm bəyin başqa bir duetinin melodiyası təşəxxüslü və marş xarakterlidir. Bu, özündənrazı taciri təsvir edir.

Məşədi İbadın partiyası Gülnaz və Sənəm ilə birlikdə olan triosunda fərqli bir rəngə malikdir. Musiqişünas Elmira Abbasova qeyd edir ki, buradakı musiqi kədərli bir lirik xarakter alır, çünki bəy adaxlısı üzərində mənəvi üstünlüyə sahib olduğuna inanır. Məşədi İbadın "Böylə olmaz ki" xorundakı solosunda, Sərvər ilə Gülnazın eşqindən xəbərdar olduğundan, onun səsində qəzəb və acıq hissi eşidilir. Abbasovanın fikirlərinə görə, Hacıbəyovun yazdığı əvvəlki əsəri olan "Ər və arvad" operettasından fərqli olaraq, bu musili komediyanın musiqisi qəhrəmanın hərtərəfli surətini təsvir edir.^[12]

Musiqili komediyanın geridə qalan mənfi obrazları kütləvi musiqi surəti — xor fraqmentləri ilə səciyyələndirilir. Elmira Abbasova ehtimal edir ki, Hacıbəyov onların hər birini ayırmağa çalışmır və onun məqsədi bir tərəfdən Məşədi İbadın satirik imicini vurğulayan, digər tərəfdən isə hərəkətə çeviklik və məqsədyönlülük verən janr-rəng zəmin yaratmaqdır. Bu xor parçaları səhnədəki hadisələrə təbii şəkildə qoşulurlar.^[12]

Elmira Abbasovanın seçdiyi və hadisələrin inkişafında "ağırlığın mərkəzi" adlandırığı xorlar arasında, onun qeyd etdiyi kimi, Məşədi İbadın aşnalarının Rüstəm bəyin evinə, Sərvər ilə Gülnaza basqın səhnələri var. Bu səbatlı, bayramsayağı və təmtəraqlı marş-xorun musiqisinin bədii məzmunu ümumi səhnənin necə həqiqi və qrotesk olduğunu vurğulayır, lakin bu iki aktyor qrupunu toqquşması səhnənin intonasiyalı məzmununa təsir göstərmir. Qoçu Əsgər, onun hirsli, döyüşkən köməkçiləri ilə Sərvər və Gülnazın partiyası bir-birlərinin daha lirik olan xor parçaları ilə müşayiət olunan təbii davamı, eləcə də obrazların bir-birlərinə cavabıdır. Üzeyir Hacıbəyov bu səhnənin musiqisindən musiqili komediyanın giriş hissəsində də istifadə etmişdir. O, dinləyicini, Elmira Abbasovanın qeyd etdiyi kimi, coşqun və acı gülüş ilə dolu bir dünyaya aparır.^[12]

Elmira Abbasova qeyd edir ki, "Deyirlər ki, toy olacaq" və "Hamamın içində, içində də çölündə" xor parçalarında tez-tez başısoyuq nəşə eşidilir. Bu isə o dövrün zadəganlarının mənasız mövcudiyyətini vurğulayır. Rüstəm bəyin qonaqlığındakı dava-dalaş səhnəsinn diqqətəlayiq bədii yenilikçi musiqisi təsviri xarakteri və mənzərəli səs-küyü, qışqırığı, qarışıqlığı və ümumi sürətli tempinə görə qeyd edilir.^[12]

"O olmasın, bu olsun" musiqili komediyasında müstəqil lirik obrazlar aləmi — mahnı-ariozo formasına yaxınlaşan melodik kantilena meydana gəlir. Sərvər və Gülnaz sözlərində Füzulinin qəzəllərindən istifadə olunan duet parçalarında səciyyələndirilir. Onların duetlərindəki yumşaq və melodik musiqi özgə duyğu və əhvali-ruhiyyə dairəsini ifadə edir.^[3]

"O olmasın, bu olsun" musiqili komediyasının müstəqil musiqisi səhnədəki hadisələr ilə yaxından qarşılıqlı əlaqəyə girir, inkişafında məntiqi ardıcıllıq var. Onun mövzulu əlaqələri ona bütövlük və bitkinlik verir. Üzeyir Hacıbəyov bu musiqili komediyada ilk dəfə olaraq, lirik obrazların fərdi aləmini aydın şəkildə əks etdirə bilmiş, onların əhval-ruhhiyələrini yox, xarakteristikalarını təcəssüm etmişdir. Hacıbəyovun ilk musiqili komediyası olan "Ər və arvad" operettasında olmayan yaradıcı vəzifələrin əhəmiyyəti tutuşdurulan iki intonasiyalı-bədii sfera ilə vurğulanır. Elmira Abbasovaya görə, bəstəkarın melodik bacarığı burada geniş surətdə aşkar edilir. "O olmasın, bu olsun" musiqili komediyasının parçaları geniş populyarlıq əldə etmişdir. Onlar müstəqil pyeslər kimi ifa olunur və kütləvi musiqi məişətində olduqca möhkəmləndirilmişdir.^[12]

Üzeyir Hacıbəyovun "O olmasın, bu olsun" musiqili komediyası ilk dəfə 1919-cu il tarixində^[16] Aleksandr Alekseyeviç Xanjonkov tərəfindən 1917-ci ildə təsis edilmiş "Yalta" kinostudiyasında ekranlaşdırılmışdır. Filmin rejissorluğunu Vaqram Papazyan və Sezar Lakka etmişdir.^[17] Filmin çəkilişlərinə 1918-ci ildə start verilmişdir. Buna baxmayaraq, film müvəffəqiyyət əldə edə bilməmiş və unudulmuşdur.^[18]

İkinci "O olmasın, bu olsun" filmi 1953-cü ildə ekranlaşdırılmışdır. Baş qəhrəmanın adını alan "Məşədi İbad" filmi Azərbaycan əsilli İran rejissoru olan Səməd Sabahi tərəfindən çəkilmişdir.^[19]

Üçüncü "O olmasın, bu olsun" filmi 1956-cı ildə "Bakı" kinostudiyası tərəfindən çəkilmişdir. Filmin rejissorluğunu Hüseyn Seyidzadə, ssenaristliyini isə Sabit Rəhman etmişdir. Filmdə Əliağa Ağayev (Məşədi İbad), Arif Mirzəquliyev (Sərvər), Tamara Gözəlova (Gülnaz), Ağasadıq Gəraybəyli (Rüstəm bəy), Barat Şəkinskaya (Sənəm), İsmayıl Əfəndiyev (Həsənqulu bəy), Mustafa Mərdanov (Həsən bəy), İsmayıl Osmanlı (Rza bəy), Möhsün Sənani (Qoçu Əsgər), Lütfəli Abdullayev (Balaoğlan) və Əhməd Əhmədov (Hambal) kimi aktyorlar rol almışdır.^[17]

Filmdə hadisələr Bakı şəhərində, XX əsrin əvvəllərində cərəyan edir. Demək olar ki, bütün var-dövlətini qumara uduzan və müflisləşən bəy qızını 50 yaşında olan tacir Məşədi İbada ərə vermək istəyir, lakin bəyin qızı gənc, kasıb bir studentə aşiqdir. Buna baxmayaraq, dövrün mentalitetinə uyğun olaraq, o, atasının qərarına qarşı çıxmır. Bu problem student və onun dostları tərəfindən həll olunur. Beləliklə, nəticədə, Məşədi İbad bəyin qulluqçusu ilə evlənir.

Teatr və kino aktyotlarına əlavə olaraq, Azərbaycanın görkəmli musiqiçiləri də filmdə rol alıblar. Rüstəm bəyin evində keçirilən şadyanalıqda xanəndə triosu endash Xan Şuşinski (dəf), Tələt Bakıxanov (kamança) və Bəhram Mansurov (tar) "Segah" muğamını ifa edirlər. Gülnazın toyuna hazırlıq səhnəsində Azərbaycan SSR-in xalq artisti (1959-cu ildən) Əminə Dilbazi "Qıtqılıda" mahnısına rəqs edir.

Filmin premyerası 27 yanvar 1958-ci ildə SSRİ-nin respublikalarından olan RSFSR-nin paytaxtı Moskva şəhərində keçirilmişdir. Bu, Üzeyir Hacıbəyovun operettaları əsasında çəkilmiş üçüncü sovet filmi olmuşdur. Bundan əvvəl "Arşın mal alan" operettasının iki versiyası SSRİ-də ekranlaşdırılmışdır. Əlavə olaraq, 1937-ci ildə ABŞ-də ermənilər tərəfindən "Arşın mal alan" filminin erməni dilində adaptasiya çəkilmişdir. "O olmasın, bu olsun" filmi böyük müvəffəqiyyət və auditoriya əldə etmişdir.^[12] Film 1958-ci ildə Daşkənd şəhərində keçirilən Asiya və Afrika ölkələri beynəlxalq kinofestivalında çox təqdir edilmişdir. Film SSRİ-dən xaricdə də uğur qazanmışdır. Xariclə mədəni əlaqələr üzrə ümumittifaq cəmiyyətin sədri Aleksandr Davıdov Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqının sədri və filmin rejissoru Hüseyn Seyidzadəyə göndərdiyi məktubda yazmışdır: "O olmasın, bu olsun filmi İran, İraq, Yuqoslaviya, Yaponiya, Avstriya, ABŞ, İsveçrə və Macarıstan daxil olmaqla 40 ölkədə satışa çıxarılmışdır". Film sonralar daha 10 ölkədə satışa çıxarılmışdır.^[18]

2005-ci ildə "Planet Parni iz Baku" kinostudiyası "Məşədi İbad 94" kinokomediyasını çəkmişdir. Kinofilm operettanın məzmunu əsasında çəkilmişdir, eyni mövzudan bəhs edir, ancaq hadisələr 1994-cü ildə cərəyan edir.

Mütəxəssislərin fikrinə görə, Üzeyir Hacıbəyov bu musiqili komediya əsərində XX əvvəllərində, Azərbaycan cəmiyyətində geniş yayılmış köhnə əqidə və baxışları, əxlaq normalarını, cəhaləti tənqid və ifşa etmək, xalqı ayıltmaq və mübarizəyə səsləmək üçün qəhqəhə və satiradan istifadə edir. Hacıbəyov belə bir orijinal yolu məhz dövrünün qabaqcıl ideyalarını xalqa daha rahat çatdırmaq üçün seçmişdir.^[3]

İnanılır ki, musiqili komediyanın obrazları dövrün Azərbaycan cəmiyyətindəki mövhumatları əks etdirir. Qeyd olunduğu kimi, müxtəlif növ insanların psixologiyası əsərdə mükəmməl surətdə təsvir edilib. Operetta Azərbaycan, eləcə də başqa ölkələrdə hələ də aktualdır.^[3] Nümunə olaraq, mövzu sadəcə Azərbaycan auditoriyasına yox, Tacikistan və Özbəkistan kimi digər şərq ölkələrinin auditoriyalarına da nümayiş etdirilmişdir.^[14]

"O olmasın, bu olsun" musiqili komediyası indiki dövrdə Azərbaycan auditoriyası tərəfindən ən sevimli komediyalardan biri hesab olunur. Bakı Musiqi Akademiyasının professoru Cəmilə Həsənova qeyd edir ki, azərbaycanlıların böyük bir əksəriyyəti bu əsəri teatrda və ya ekranda izləyib. Əsərdəki ifadələrin, eləcə də mahnıların çoxu azərbaycanlıların əksəriyyətinə tanışdır və aforizmlər kimi istifadə olunur. Operettanın baş qəhrəmanı Məşədi İbadın adı ilə əlaqədar və Azərbaycan xalqı tərəfindən istifadə edilən ifadələrə aiddir — "Məşədi İbad kimi qocalığında yorğalıq edir", "Heç hənanın yeridirmi?", "Nə Məşədi İbad kimi özündən çıxırsan?", "Məşədi İbadlıq eləmə" və başqaları.^[3]

• Üzeyir Hacıbəyov Ensiklopediyası (az.). Bakı: «Şərq-Qərb». 2007. 264. 2019-07-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-07-20.
• "Мусульманская оперетта: произведение У.Гаджибекова. О постановке оперетты «О олмасын, бу олсун» труппой общества «Ниджат»". «Каспий» (rus). 1913.
• Petrova, K. "О гастрольных спектаклях Азербайджанского театра музыкальной комедии в Москве, в том числе и о комедии «Не та, так эта»". «Музыкальная жизнь» (rus) (14). 1965: 7–8.
• "«Мешади Ибад» в Болгарии. О предстоящем фестивале турецких театров Болгарии и показе муз. комедии У. Гаджибекова". «Вышка» (rus). 1966.
• "«Мешади Ибад» в Болгарии. О показе муз.комедии Гаджибекова в Болгарии во время фестиваля турецких театров страны" (rus). 1966.
• Əbdülhəmid qızı Abbasova, Elmira. Узеир Гаджибеков: путь жизни и творчества (rus). Bakı: Азербайджанское государственное издательство. 1975. səh. 142.
• «Мешади Ибад» в Бомбее. Две недели гастролей Бакинского театра (rus). «Баку». 1980.
• "«Встреча с Мешади Ибадом»". «Бакинский рабочий» (rus). 1985.
• "Памяти гениального композитора". «Бакинский рабочий» (rus). 1998.
• Театр музыкальной комедии в новом здании первый спектакль-произведение У.Гаджибекова «Не та , так эта» (rus). 1998.
• Mirzoyeva, S. "И снова на сцене «Мешади Ибад»". «Бакинский рабочий» (rus). 1998.
• Xəlilova, R. "Дань памяти". «Вышка» (rus). 1998.
• İssari, Məhəmməd Əli. Cinema in Iran, 1900–1979 (ingilis). Scarecrow Press. 1989. 446. ISBN 0-8108-2142-7.
• O'Brayn, Metyu. Uzeir Hajibeyov and his role in the developement of musical life in Azerbaijan. // Soviet music and society under Lenin and Stalin: the baton and sickle (ingilis). Routledge. Edited by Neil Edmunds. 2004. səh. 214.

• Sənan oğlu Ağabəyov, Seyran. O olmasın, bu olsun (az.). Bakı: Kitab Klubu. 2005. 202.
• Abdulla oğlu Qasımov, Qubad. Узеир Гаджибеков «Избранные произведения» (rus). «Elm» nəşriyyatı. 1985. səh. 293.
• "«Не та, так эта»" (rus). Электронная энциклопедия Узеира Гаджибекова. August 15, 2011 tarixində arxivləşdirilib.
• İsmayıl qızı Həsənova, Cəmilə. "Музыкальная комедия «Не та, так эта» Узеира Гаджибекова". meshadi.musigi-dunya.az (rus). «Musiqi Dünyası». August 15, 2011 tarixində arxivləşdirilib.

Opera portalı   Azərbaycan portalı