Liviya vətəndaş müharibəsi
Liviya vətəndaş müharibəsi — 1969-cu ildən hakimiyyətdə olan Müəmmər Qəddafi və Ərəb Liqası, Avropa Birliyi, NATO və digər beynəlxalq təşkilatlar və dövlətlər tərfindən dəstəklənən Liviya Milli Keçid Şurası arasında baş vermiş hərbi münaqişə.
| Liviya vətəndaş müharibəsi | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ərəb ölkələrində etiraz dalğası | |||||||||
 Qəddafi əleyhdarlarının 1 martadək nəzarət etdiyi ərazi. (Zolaqlı xətlərlə: BMT müdaxiləsindən öncə itirilmiş ərazi))
Mart və avqust arasında döyüç gedən bölgələr.
Üsyançıların avqust hücumunda ölkənin qərbində ələ keçirdiyi bölgələr.
Üsyançıların oktyabrın 1-dək ələ keçirdiyi bölgələr.
Qədddafinin son müdafiə mövqeləri.
 Döyüşlər. | |||||||||
| Tarix | 15 fevral 2011 – 23 oktyabr 2011 | ||||||||
| Yeri | Liviya | ||||||||
| Səbəbi | Müəmmər Qəzzafinin 42 illik hökmdarlığı | ||||||||
| Nəticəsi |
Müəmmər Qəddafi rejimin devrilməsi • Liviya Milli Azadlıq Ordusunun ölkəyə nəzarəti ələ keçirməsi. • Müəmmər Qəddafinin üsyançılar tərəfindən öldürülməsi. • Hakimiyyətin Liviya Milli Keçid Şurasının əlinə keçməsi. |
||||||||
| Münaqişə tərəfləri | |||||||||
|
|||||||||
| Komandan(lar) | |||||||||
| Tərəflərin qüvvəsi | |||||||||
|
|||||||||
| İtkilər | |||||||||
|
|||||||||
|
|
|||||||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||||||||
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Tarixi
[redaktə | mənbəni redaktə et]Münaqişə 2011-ci ilin fevral ayında вaş vermiş çıxışlar nəticəsində başladı. Bu çıxışlar Tunis və Misirdə yerli hakimiyyətlərin devrilməsilə nəticələnən tədbirlər səbəbilə başladı və qısa müddət ərzində vətəndaş müharibəsinə çevrildi. Qəddafinin əleyhdarları ölkənin şərqindəki bir sıra şəhərləri ələ keçirərək, Liviya qoşunları o cümlədədn də Afrikanın digər ölkələri, Çad Qvineya, Nigeriya, Kot-d'İvuardan olan muzdlularla amansız çarpışmalara girişdilər.[49]}}[50] Martın 5-də üsyançılar Liviya Milli Keçid Şurasının yaradıldığını və onun ölkədə legitim olan yeganə hakimiyyət mənbəyi olduğunu elan etdilər.
Beynəlxalq ictimaiyyət bir neçə ölkəni çıxmaq şərti ilə Qəddafi və ona sadiq qoşunların hərəkətlərini tənqid etmişdi. Beynəlxalq Cinayətlərə dair Məhkəmənin rəyinə əsasən, Qəddafi bəşəriyyətə qarşı cinayət törətməkdə ittiham edilə bilərdi. 2011-ci ilin fevralın 26-da BMT Təhlükəsizlik Şurası Qəddafi və ona sadiq insanlara qarşı olan 1970 saylı qətnamə qəbul etdi. Daha sonra martın 18-də qəbul edilmiş 1973 saylı qətnamə ilə Liviya üzərində uçuşsuz bölgə yaradılır və silahsız xalqın müdafiəsi üçün "beynəlxalq işqal güclərinin hansısa formada istınilən Liviya ərazisində mövcudluğu" istisna olmaqla, istənilən addıma yol verdirdi. Bundan sonra, Qəddafi qüvvələrinin nəzarət etdiyi obyektlər bombalamalara məruz qalmışdı.
Beynəlxalq qüvvələrin işə qarışması müharibənin gedişini dəyişdirdi. Avqustun sonu üsyançılar paytaxt Tripolini, oktyabrın 23-ü isə hökumətin son istinadgahı olan Sirt şəhərini ələ keçirdi.
Qəddafiyə ünvanlanmış müraciəti 213 professor, vəkil, həkim, mühəndis, sabiq diplomat və hərbçi imzalayıb. Onlar prezidenti "hakimiyyətdən imtinaya və hakimiyyətin dinc yolla keçidini təmin etməyə" çağırıb. Qeyd edək ki, Liviyada fevralın 17-nə kütləvi etiraz aksiyası təyin olunub. Qəddafiyə müraciət edən ziyalılar ondan bu aksiyaya maneə yaradılmamasını da istəyib: "Qəddafi və onun ailə üzvləri hakimiyyəti xalqın təmsilçilərinə güzəştə getməli, ölkədə liberalizmə, plüralizmə yönəlmiş hərəkata mane olmamalıdır. Tunis və Misirdə baş verənlərin təsirilə bu proses digər ölkələrdə də başlayıb".[51]
Benqazi şəhərində küçələrə çıxan minlərlə insan Liviya Ərəb Cəmahiriyyəsinin lideri, polkovnik Müəmmər Qəzzafinin istefasını tələb edirlər. Bundan başqa, onlar həbsdə olan siyasi məhbusların azad edilməsini istəyirlər. Liviya dövlət televiziyası səhər saatlarından bəri Qəzzafinin dəstəkləyənlərin mitinq və yürüşlərindən görüntülər nümayiş etdirir.
Liviya lideri Müəmmər Əl-Qəzzafi Misir prezidenti Hüsni Mübarək devrilməzdən bir həftə əvvəl xalqa müraciət edərək bildirmişdi ki, "qanuni hakimiyyətə qarşı etiraz aksiyalarına dözmək niyyətində deyil".
"Əl Qəmaa əl Ərəbi" bildirir ki, Benqazi küçələrindəki minlərlə liviyalı dağılmaq fikrində deyillər. Hüquq müdafiəçisi Əbu Səlimin azad edilməsini tələb edən nümayişçilərlə polis arasında toqquşma olub. Polis nümayişçilərə qarşı gözyaşardıcı qaz tətbiq edəndən sonra aksiya iştirakçıları onları daşa basıb.[52]
Əl-Bayda şəhərində keçirilən nümayişdə yüzlərlə adam iştirak edib və bir neçə polis məntəqəsi yandırılıb. Əz-Zintan şəhərində də etiraz aksiyası keçirilib. Burada da bəzi polis məntəqələri yandırılıb. Liviya lideri Müəmmər Qəddafinin istefasını tələb edən nümayişçilər şəhərin mərkəzində çadırlar qurublar.[53]
Benqazi və Əl-Bayda şəhərində polis kütləyə qarşı odlu silahdan istifadə edib. Benqazidə şiddətli qarşıdurmanın baş verdiyi bildirilir. Qəzəblənmiş kütlə şəhər administrasiyası və polis binalarını daşa tutub.
Hökumət əleyhinə aksiyalarla yanaşı, Tripoli, Benqazi və Liviya lideri Müəmmər Qəddafinin doğulduğu Sirt şəhərində hakimiyyətə dəstək xarakterli aksiyalar da keçirilib.[54]
Müxalifətçilər Liviyanın şərqindəki Əl-Bayda şəhərini ələ keçiriblər. Şəhər polisi də onlara qoşulub. Bu barədə Liviyanın "Solideriti" hüquq-müdafiə qrupunun nümayəndəsi Cuma əl-Omami məlumat verib. Beləliklə, artıq Liviyanın 4 şəhərini etiraz dalğası bürüyüb. Bir neçə günlük etiraz aksiyaları zamanı həlak olanların sayı 24-ə çatıb.
Hökumət cavab tədbiri olaraq dövlət məmurlarının maaşlarını 2 dəfə artırıb və həbsdə olan 110 islamçını azad edib.[55]
Liviyanın ikinci ən böyük şəhəri olan Benqazidə vəziyyət nəzarətdən çıxır. APA bu barədə "Əl-Cəzirə" telekanalına istinadən məlumat verir. Hazırda üsyan etmiş əhali polis məntəqələrini ələ keçirərək yandırır. Bəzi yerlərdə silahsız kütlə tankların yolunu kəsərək hərbçiləri öz tərəfinə keçməyə məcbur edib. Şəhərdə soyğun və talan başlayıb.
24 dekabr 1951 — 7 noyabr 1969
Bir qədər öncə ölkənin şərqindəki Əl-Bayda şəhəri nümayişçilərin əlinə keçib. Hazırda şəhər təhlükəsizlik qüvvələri tərəfindən mühasirəyə alınıb. Nümayişçilər onlara hücum edən iki polis nəfərini tutaraq asıblar.
Liviya polis nümayişçiləri dağıtmaq üçün odlu silahdan istifadə edir. Nəticədə 41 nəfər həlak olub.[56]
Səhər saatlarından etibarən Liviya ərazisində İnternet şəbəkəsinə çıxış bağlanıb. APA-nın məlumatına görə, bu barədə internet trafikini izləmə qurumu olan Arbor Networks açıqlama yayıb. Qurumu bildirib ki, səhər saatlarından etibarən Liviya ərazisində internetə daxil olma trafiki sürətlə azalmaqdadır. Hazırda Liviya hökumətinin rəsmi saytına giriş mümkün deyil. Xatırladaq ki, fevralından 17-dən başlayaraq Liviyada kütləvi aksiyalar keçirilir. Aksiya iştirakçıları 1969-cu ildən ölkəni idarə edən Müəmmər Qəddafinin istefasını tələb edirlər [57]
Liviya silahlı qüvvələrinin elit briqadası ölkənin ikinci ən böyük şəhəri olan Benqaziya qumbaraatanlardan istifadə edərək daxıl olub. APA-nın vz.ru saytına istinadən verdiyi xəbərə görə, şahidlərin sözlərinə görə, ordu şəhəri raket atəşinə tutub. Bildirilir ki, ordu ilə toqquşmalarda azı 40 nəfər həlak olub.[58]
Qətərin "Al Jazeera" telekanalının birbaşa efirində Liviyanın Çindəki səfiri Hüseyn Sadiq əl-Müsrəti bildirib. Onun sözlərinə görə, Qəddafinin oğlanları arasında atışma olub. Səfir birbaşa efirdə istefa verdiyini də açıqlayıb.
Qeyd edək ki, Liviyada etiraz aksiyaları 1 həftədir davam edir. Aksiyaçılar 42 ildir, Liviyaya rəhbərlik edən Qəddafinin istefasını tələbə edilər. Hökumət qüvvələri ilə baş verən toqquşmalarda 233 nəfərin həlak olduğu bildirilir.[59]
Liviya dövlət televiziyası ilə çıxış edən prezident Müəmməd Qəddafinin oğlu bəyan edib ki, dövlət başçısı ölkədədir və ordu onu tam müdafiə edir.
APA-nın məlumatına görə, Liviya liderinin oğlu bildirib ki, ordu Qəddafini müdafiə etmək üçün son gülləyədək döyüşəcək: "Mən vətəndaş müharibəsindən ehtiyatlanıram, bu müharibə neft səltənətini məhv edə bilər. Bəziləri Benqazidə hökumət yaratmaq, digərləri isə Əl-Baydada islam əmirliyi təsis etmək istəyir. Hər kəsin öz çevriliş planı var".
Ölkədə etiraz aksiyaları davam edir. Tripolinin mərkəzində yerləşən Yaşıl meydanda polislə nümayişçilər arasında toqquşmalar davam edir. Mənbələr şəhərdən aramsız atəş səsləri gəldiyini bildirir. Benqazidə təhlükəsizlik qüvvələrinin aksiya iştirakçılarına atəş açması nəticəsində ölənlərin sayı 233 nəfərə çatıb.[60]
Liviyanın Benqazi şəhərində kütləvi etiraz aksiyası keçirən vətəndaşlarla polisin toqquşması nəticəsində 200 nəfər həlak olub, 800 nəfər yaralanıb.
Şəhər xəstəxanasının həkimlərinin dediklərinə görə, binada yaralılar üçün yer qalmasa da, adamları gətirməyə davam edirlər. Onların tam əksəriyyətinin vəziyyəti çox ağırdır. Liviya lideri Müəmmər Əl-Qəzzafinin əmri ilə şəhərə yeridilmiş hərbçilər nümayişçiləri zirehli avtomobillərlə əzir, pulemyotlardan atəşə tutur, helikopterlərdən açılan atəşlərlə vururlar. Nümayişçilərə snayperlər də atəş açır.
Liviyanın JANA dövlət informasiya agentlyii ölkədəki "stabilliyi pozmaq üçün gəlmiş onlarla əcnəbi cəsuslardan ibarət şəbəkənin zərərsizləşdirildiyi" barədə məlumat yayıb. Ölkədə müxtəlif ərəb ölkələrindən olan onlarla şəxs tutulub.Tutulanlar arasında Türkiyə vətəndaşları da var.[61]
Liviyanın uzun müddətdir hakimiyyətdə olan lideri Müəmmar Qəddafinin hökuməti vaxtilə onu devirmək cəhdində günahlandırılan qrupun 110-dək döyüşçüsünü həbsdən azad etməklə ölkədə baş qaldırmış narazılığı yatırmağa çalışıb. Vaxtilə "Əl-Qaidə" qruplaşması ilə əlaqələrdə şübhəli bilinən Liviya İslam Döyüşçü Qrupunun cəmi 30 nəfəri həbsdə qalıb. Liviya liderinin oğlu Seyf əl-İslam Qəddafinin irəli sürdüyü bu təşəbbüs sülh planının bir hissəsidir.
Hökumət, həmçinin dövlət sektorunda çalışan işçilərin əmək haqqlarının 100 faizədək artırılmasını təklif edib. Anti-hökumət fəalları isə "Facebook" və "Twitter" sosial şəbəkələri ilə xalqı bu gün Müəmmar Qəddafinin istefası, Konstitusiyanın yaradılması, əsaslı siyasi və iqtisadi islahatların keçirilməsi tələbləri ilə nümayişlərə çağırıb.[62] Liviya paytaxtında minlərlə etirazçı ilə hökumət qüvvələri arasında toqquşmalar baş verir, şəhərdə ilk dəfə atəş səsləri eşidilib.
Milli.Az xəbər portalı BBC-yə istinadən bildirir ki, bu barədə "Əl Cəzirə" telekanalı xəbər verir.
Reuter agentliyi isə Tripoli mərkəzindəki, otel işçilərinin birinə istinadən yazır ki, paytaxtın Yaşıl Meydanına yaxın ərazidə polis toplaşan kütləni dağıtmağa çalışaraq, göz yaşardıcı qazdan istifadə edir. "Human Rights Watch" təşkilatı zorakılıq nəticəsində ölənlərin sayının 230-dan artıq olduğunu bildirib.
Bu məlumatları dövlət televizyası ilə çıxış edən Liviya liderinin oğlu Səif Qəzzafi təkzib edib. O xarici medianı şişirtmələrdə təqsirləndirib. Səif Qəzzafi nümayişçilərə qarşı buraxılan səhvlərlə yanaşı müxalifəti ölkəni parçalamaqda ittiham edib.
Avropa İttifaqı Liviyanı təxirə salmadan etirazçılara qarşı zorakılığa son qoymağa çağırıb.
İttifaqın Xarici siyasət üzrə baş rəsmisi deyib ki, iqtidarla nümayişçilər arasında geniş əsaslı dialoq yaradılmalıdır. "Avropa İttifaqı Liviyada baş verənlər və nümayişçilər arasında ölüm hallarının yüksək olduğu barədə xəbərlərdən olduqca narahatdır ", – deyib Catherine Ashton.
27 ölkə adından danışan xanım Ashton deyib ki, Liviya vətəndaşlarının məlumat almaq haqqına hörmətlə yanaşaraq, "internet və mobil telefon şəbəkələrinə tətbiq edilən məhdudiyyətləri" ləğv etməlidir.
Avropa İttifaqı Liviyada baş verən hadisələr və nümayişçilər arasında ölüm hallarının yüksək olduğu barədə xəbərlərdən olduqca narahatdır.
Tripolidə "Allahu Əkbər" qışqıran nümayişçilər Müəmmər Qəzzafinin posterlərini daşa basıblar. Paytaxt Tripoli yaxınlığındakı Əz Zaviya şəhərində etirazçılar Müəmmər Qəzzafi administrasiyasına məxsus qonaq evinə od vurublar.
Dövlət televiziyası ilə Əl-Bayda şəhərindəki, talançılıq səhnələri nümayiş etdirilirb. Tobruk şəhərində minlərlə adam küçələrə çıxaraq hökumət əleyhinə şüarlar qışqırıb. Bir müddət sükut saxlayan dövlət televiziyası olayların işqılandırılmasına başlayıb.
TV Kanalı əsasən çıxışlar nəticəsində vurulan ziyanının miqyasından bəhs edib: "Şəxsi evlərlə yanaşı bir çox xəstəxana, bank, məhkəmə, polis və digər idarələrin binalarına od vurulub", – deyilir xəbərdə.
Bununla bərabər Böyük Respublika TV Kanalında ötən Çərşənbə Axşamından bəri Liviya şəhərlərinin vandalizmə məruz qaldığı qeyd olunub. Hökumət baş verənləri təxribat kimi dəyərləndirirək, bildirir ki, qarışıqlıqda Liviyanın sabitliyini pozmaqda maraqlı olan xarici qüvvələrin əli var.[63]
Milli.Az xəbər portalının "Əl-Ərəbiyyə" telekanalına istinadən verdiyi məlumata görə, o, Venesuelaya qaçıb. Xatırladaq ki, Liviyanı bir neçə gündür hökumət əleyhinə aksiyalar bürüyüb. Hökumət qüvvələrilə müxalifət tərəfdarları arasında baş vermiş toqquşmalarda ölənlərin sayı durmadan artır. "Human Rights Watch" təşkilatının məlumatına görə, ölənlərin sayı 233 nəfərə çatıb. Müxalifət liderlərindən olan Muhamed Şallyuf Qəddafiyə və onun "quldur dəstəsinə" qarşı məhkəmə başlanmasının vacibliyini bəyan edib.[64]
Liviya Dövlət Televiziyası aksiyaçıların nəzarətinə keçdi, bir neçə hökumət binası yandırılıb Liviyanın paytaxtı Tripolidə aksiyaçılar nəzarəti ələ keçirməkdədirlər. Lent.az-ın "Associated Press" agentliyinə istinadən verdiyi məlumata görə, artıq Liviya Dövlət Televiziyasının binası ələ keçirilib. Ölkə rəhbəri Müəmmər Qəzzafi rejiminə son qoyulmasını tələb edən aksiyaçılar bir neçə hökumət binasını da yandırıblar.[65]
Liviyanın paytaxtı Tripolidə hökumət binası yanır. Yanğınsöndürənlər yanğını söndürməyə çalışırlar. Yanğının səbəbləri barədə məlumat verilmir.[66]
Fevralın 21-də Liviyanın ikinci böyük şəhəri Benqazidə polis etirazçıların tərəfinə keçib. "Media forum" saytı "Əl-Cəzirə" telekanalına istinadla xəbər verir ki, indi Benqazi nümayişçilərin nəzarətindədir.
Fevralın 15-dən Liviyada xalq hərəkatı başlayıb. Nümayişçilər 1969-cu ildən hakimiyyətdə olan dövlət başçısı Müəmmər Qəzzafinin istefasını tələb edirlər. İndiyə qədər təkcə Benqazidə nümayişçilərlə təhlükəsizlik qüvvələri arasında qarşıdurmalarda 300 nəfərin həlak olduğu bildirilir.
Fevralın 21-də hökumətin təhlükəsizlik qüvvələri paytaxt Tripolini tərk edib. Rejim əleyhdarları Liviya hökumətinin binasını yandırıb. Paytaxtın beynəlxalq hava limanı müxalifətçilərin əlinə keçib. Şəhərdəki 21 fevral toqquşmalarında 65 nəfər həlak olub.[67]
Liviya Hərbi Hava Qüvvələri hökumətin nəzarətindən çıxmış Benqazi şəhərində nümayişçilərə raket zərbələri endirib. BBC xəbər verir ki, aviasiya zərbələri şəxsi heyəti nümayişçilərin tərəfinə keçmiş hərbi bazaya endirilib. Nəticədə ölənlərin olub-olmadığı açıqlanmır.
"İTAR-TASS" xəbər verir ki, bu saatlarda nümayişçilər Tripoli Beynəlxalq aeroportunu da ələ keçirib. Nəticədə Liviyadakı türkləri Türkiyəyə aparmaq üçün Tripoliyə gələn təyyarə paytaxta eniş edə bilməyib. Hava limanının binası tamamilə nümayişçilərin nəzarətindədir.
Liviyanın Çindəki səfiri Sadiq əl Müsrəti ölkə başçısı Qəzzafinin siyasətinə etiraz əlaməti olaraq istefa verib.
"Reuters" bildirir ki, Liviya şəhərlərinin tam əksəriyyəti müxalifətçilərin əlindədir.
Müxalifətçilər artıq silahlanıblar. Onlar polis və hərbçilərlə atışaraq paytaxt Tripolinin 4 məhəlləsini ələ keçiriblər.
Hakimiyyət dairələri isə etiraz aksiyalarına çıxan və müxalifətçilərə dəstək verənlərə qarşı çox sərt cəzalar tətbiq edir. Belə ki, müxalifətçilərə atəş açmaqdan imtina edən və aksiya iştirakçılarının tərəfinə keçən 150 əsgər tutulub. Onları güllələnmə gözləyir.
Müəmmər Qəzzafinin Benqazi şəhərindəki sarayını ələ keçirmək istəyən müxalifətçilərə prezidentə sadiq qalmış hərbçildər tank və toplardan atəş açıblar. Benqazidə nümayişçilərlə döyüşən polis və hərbçilərə Qəzzafinin oğulları Həmislə Səadi başçılıq edir. Onların Afrikanın müxtəlif ölkələrindən, xüsusilə də Çad və Zambiyadan muzdlu hərbçiləri köməyə çağırdıqları bildirilir.
"Əl Ərəbiyyə" bildirir ki, paytaxt Tripolinin cənubunda məskunlaşmış əl vərfalla tayfasının şeyxi Əkrəm əl Vərfalli də Qəzzafiyə qarşı çıxdığını bəyan edib.
Milli.Az xəbər portalı "Əl Cəzirə"yə istinadən bildirir ki, Liviyada əsl xaosdur. Paytaxt Tripolidə küçə döyüşləri gedir, ən azı 200 nəfər həlak olub. Hökumət və dövlət televiziyasının binasına hücum edilib.
Küçələrdəki yüz minlərlə nümayişçinin qarşısını ordu hissələri kəsib.
Liviya Ərəb Cəmahiriyyəsinin lideri Muəmmər Qəzzafinin harada olduğu dəqiq bəlli deyil. "Əl Ərəbiyyə" bildirir ki, müxalifətlə danışıqları onun oğlu, Seyf ül İslam Qəzzafi aparır. O, vətəndaşlara yeni liberal qanunlar və Konstitusiyaya dəyişikliklər vəd edib.
Tripoli küçələrindəki toqquşmalarda Cənubi Koreya vətəndaşları da yaralanıblar. Seyf ül İslam Qəzzafi bu gün dövlət televiziyası ilə çıxış edərək bildirib ki, ölkədə baş verən hadisələr Liviyanı bir neçə dövlətə parçalamaq istəyən qüvvələrin səylərinin nəticəsidir. "Baş verən hadisələrdə nümayişçilər və ordu səhvlər etdi. Polis, ordu, qəzəblənmiş insanlar və mövqelərini müdafiə edən əsgərlər yanlışlıqlara yol verdilər. Təbii ki, vətəndaşların narazılıq üçün əsasları vardı", – oğul Qəzzafi deyib.
Onun dediyinə görə, atası, ölkəni 41 ildən bəri idarə edən Müəmmər Qəzzafi diktator və müstəbid deyil: "Atamla Tunis və ya Misirin sabiq prezidentlərini müqayisə etmək olmaz".
Hakimiyyət daixilində isə ciddi çaxnaşma başlanıb. Liviyanın Ərəb Dövlətləri Liqası və Hindistandakı səfirləri Əbdülmunim əl Huni və Əli əs Əssaui Müəmmər Qəzzafinin yürütdüyü siyasətə etiraz əlaməti olaraq istefa verilblər. Ölkənin ən nüfuzlu tayfalarından olan əz Zauriyyə bəyan edib ki, Müəmmər Qəzzafi istefa verməsə, Qərb ölkələrinə neft satışını dayandıracaq.
Tayfanın başçısı, şeyx Fərah əz Zaur "Əl Ərəbiyyə"yə bildirib: "Qəzzafi artıq qardaşımız deyil. O, ölkəni tərk etməlidir".
Milli.Az xəbər portalının Rusiya KİV-nə istinadən verdiyi məlumata görə, prezident Müəmmər Qəzzafinin istefasını tələb edən kütlə ordu hissələrilə döyüşür. Xüsusilə paytaxt Tripoli küçələri əsl döyüş meydanına çevrilib. Hər tərəfdə qan ləkələri görmək mümkündür. Mobil rabitə, internet kəsilib. Ölən və yaralananlarla bağlı ziddiyyətli məlumatlar var. Bəzi mənbələr nəhəng şəhərlərdən olan Benqazidə 200-dən artıq insanın həlak olduğunu bildirir. Deyilənə görə, artıq orada ordu nümayişçilərin tərəfinə keçib.
Qəzzafinin harada olduğu dəqiq bilinmir. Bəzi məlumatlara görə, o, Venesuelaya qaçıb. Son məlumatlara görə, ölənlər arasında prezidentin bacısı oğlu da var.[68]
Bu gecə Liviya rəhbəri Müəmmər Qəzzafi Liviya Dövlət Televiziyasının efirində peyda olub. 20 saniyə davam edən çıxışı zamanı Müəmmər Qəzzafi paytaxt Tripolini tərk etməsi barədə yayılan xəbərləri təkzib edib. O deyib ki, bu gün Yaşıl Meydanda yağış yağmasına baxmayaraq gənclər qarşısında çıxış etməsindən məmnun qalıb: "Mən hamının nəzərinə çatdırmaq istəyirəm ki, Tripolidəyəm. Venesuelaya getməmişəm. Bu itlərə – telekanallara inanmayın. Hələlik". Daha sonra Müəmmər Qəzzafi avtomobilin arxa oturacağına əyləşib. Milli paltarda olan Liviya prezidentinin əlində çətir olub.
Bu arada Liviya ordusunda hərbçilərin bir hissəsinin Müəmmər Qəzzafi əleyhdarlarının tərəfinə keçdiyi barədə xəbərlər yayılıb. Ümumdünya Müsəlman ittifaqının rəhbəri Şeyx Yusif əl-Kardavi də Liviya ordusunu öz xalqına qarşı silah çəkən Müəmmər Qəzzafiyə tabe olmamağa, onu fiziki cəhətdən məhv etməyə çağırıb. Eyni zamanda Liviyanın xarici ölkələrdəki səfirlərinə də Müəmmər Qəzzafi rejimini müdafiə etməməyə səsləyib. Bu gecə Misirin Tripolidəki səfirliyində avtomobil partladılıb. Şahidlərin sözlərinə görə, avtomobildə olan səfirlik əməkdaşları xilas ola bilməyiblər.[69]
Dünya İslam Alimləri Birliyinin sədri, məşhur imam şeyx Yusif əl Qərdavi Liviya ordusunun hərbçilərinə müraciət edib. "Liviyada hər əsgəri, hər insanı əlinə kiçicik imkan düşən kimi tətiyi çəkərək Müəmmər Qəzzafini öldürməyə çağırıram", – Qərdavi deyib. O, Liviyadakı məscidlərin bütün imamlarından da müxalifətçiləri dəstəkləməyi istəyib.
"Əl Cəzirə" bildirir ki, Liviya Silahlı Qüvvələrinin 6 generalı müxalifətçilərin tərəfinə keçiblər. Onlar bütün hərbçiləri nümayişçilərə atəş açmamağa, xalqı dəstəkləməyə çağırıblar.
Bu arada "Africa Online"nin yaydığı məlumatda vurğulanır ki, Nigeriya və Qvineyada yayılan vərəqələrdə muzdlu hərbçilərə gündə 2 min dolların müqabilində Liviyaya yollanaraq Müəmmər Qəzzafi rejimini müdafiə etmək təklif edilir.
Liviyanın lideri polkovnik Müəmmər Qəzzafi isə xalqa müraciətində bildirib ki, heç yerə geğtməyib və ölkədədir. "Liviyadan çıxaraq Venesuelaya getməyim barədə quduz itlərin dediklərinə inanmayın", – maşında oturan, əlində çətir tutmuş Qəzzafi 22 saniyəlik müraciətində deyib.
Qəzzafiyə sadiq hərbi hissələrin təyyarə və helikopterləri Tripolinin müxalifətçilərin nəzarət etdi yi məhəllələrinə raket-bomba zərbələri endirirlər. BMT-nin baş katibi Pan Gi Mun Liviya lideri Müəmmar Qəzzafini dinc insanların bombardman edilməsini dayandırmağa çağırsa da, Tripoli bu gün 20 dəqiqə ərzində bombalanıb. Son məlumatlara görə, Liviyada həlak olanların sayı 470-ə, yaralıların sayı 820-ə çatıb.
Müxalifətçilərin Qəzzafinin sarayını ələ almaq cəhdləri uğurla başa çatmayıb. Hərbçilər 60 nümayişçini güllələyiblər. Liviya Xalqlar Sarayının (ölkə parlamenti) binasındakı yanğın da söndürülüb.
"Əs Şərq əl Əvsət" bildirir ki, hazırda Liviya ərazisinin əksər hissəsinə hakimiyyət faktiki olaraq nəzarət etmir. Ölkənin şərqindəki Benqazi, Misrat, Sirt, Tarxun, Tobruk, qərbində isə Zuvara və Əz Zaviya şəhərləri müxalifətin əlindədir. Şərqdə, Kirenaika bölgəsində hökumətə sadiq yalnız 2 briqada qalıb ki, onlara Müəmmər Qəzzafinin oğulları Həmis və Səadi başçılıq edirlər.
Etiraz nümayişlərini əl züvəyyə və əl vəfalla tayfaları dəstəkləyib. Arxaik Liviya cəmiyyətində isə bu, ordunun əksər hissəsinin xalqın tərəfinə keçməsinə yetər.[70]
Liviya Ərəb Cəmahiriyyəsinin lideri Müəmmər Qəddafi az öncə dövlət televiziyası ilə xalqa müraciət edib. O, bildirib ki, ölkədəki yerli idarəetmə orqanlarının səlahiyyətləri artırılacaq, dövlət büdcəsindən xərcləmələrə nəzarət gücləndirildəcək. "Liviyada baş verənlər "Əl Qaidə" kimi terror təşkilatları və Qərbin idarə etdiyi bəzi dəstələrin işləridir. Şəhərlərimizi xarabazara, xalqımızı zəlil insanlara, dövlətimizi isə parçalanmış ölkəyə çevirmək istəyən bu adamların məqsədləri xain, çirkin və murdardır. Bu murdar köpəklər, əlləri qana batmış cəlladlar bilməlidir ki, Liviya xalqı müstəqilliyi və stabilliyi uğrunda verdiyi qurbanları unutmayacaq. Şəhidlərin qanı yerdə qalmayacaq", – Qəddafi deyib. Dağıdılmış iqamətgahından danışan Qəddafi daha sonra bildirib ki, istefa vermək niyyətində deyil. "Mən Liviya inqilabının lideriyəm. İnqilab lideri isə prezident deyil ki, istefa versin. Hazırda Qərbin media vasitələri ölkəmizin dünyadakı imicini korlamağa çalışırlar. Lakin bu insanlar və qüvvələr bilməlidir ki, xaricdən təzyiqlərə boyun əyən, geri çəkilən deyiləm. Amerikaya və Böyuk Britaniyaya müqavimət göstərən biz liviyalılar təslim olmayacağıq", – Qəddafi söyləyib.Qəddafi daha sonra deyib: "Liviya inqilab istəmir. Muzdlu köpəklərin idarə etdiyi insanlar Liviyaya yox, İblisə xidmət edirlər. Mən ölkəni tərk edən deyiləm və burada şəhid kimi dünyamı dəyişəcəyəm". Son məlumata görə, toqquşmalar nəticəsində ölənlərin sayı 700 nəfəri ötüb. "Əl-Cəzirə" telekanalının məlumatına görə, minlərlə yaralı var. Bəzi mənbələr 1400-dək insanın itkin düşdüyünü bildirir.[71]
Liviyanın paytaxtı Tripolidə təhlükəsizlik qüvvələri ilə toqquşmalar zamanı ölənlərin sayı 800 nəfərə çatıb. Bu barədə Haaqa tribunalının adı çəkilməyən üzvü bildirib. Qeyd edək ki, bundan əvvəl "əl-Ərəbiyyə" ölkədə 600 nəfərin öldürüldüyünü xəbər verirdi. "Human Rights Watch" isə fevralın 21-nə kimi 360 nəfərin öldürüldüyünü qeyd edirdi.[72]
Liviya prezidenti Müəmmər Qəddafi ölkənin neft kəmərlərinin partladılmasına hazırlıqla bağlı əmr verib. Bu barədə "Time" jurnalı Liviya hökumətinə yaxın mənbəyə istinadən məlumat yayıb. Neft kəmərlərinin və neft emalı zavodlarının partladılması Müəmmər Qəddafinin aksiya iştirakçılarına "Ya mən, ya xaos!" xarakterli mesajı olacaq. Neft kəmərləri və neft emalı zavodlarının partladılmasından sonra Müəmmər Qəddafi həbsxanalardakı radikal islamçı terrorçuları da azadlığa buraxmaq və bununla da ölkənin xaosa sürüklənməsini sürətləndirmək niyyətindədir. "Time" yazıb ki, hazırda Liviya prezidenti özünü kütləvi informasiya vasitələri və Qərb siyasətçiləri tərəfindən satılmış hesab edir. Jurnala məlumat verən mənbə onu da bildirib ki, hazırda Müəmmər Qəddafi öz tayfasına və ordunun 5 minlik personalına güvənir.[73]
Liviyada Müəmmər Qəddafi əleyhdarları Tobruk şəhərinə nəzarəti tam ələ keçiriblər. Şəhərdə Müəmmər Qəddafinin şərəfinə qoyulmuş heykəl götürülüb. Şəhərdəki hərbi qarnizon da aksiyaçılar tərəfə keçib. Qarnizonun rəisi, general Soliman Mahmud əl-Obeyli deyib ki, Müəmmər Qəddafi xalqın etimadını itirib və Benqazi şəhərində hakimiyyətin dinc kütləyə atəş açılması barədə əmr verdiyini eşidəndən sonra xalqın tərəfinə keçib. General bildirib ki, Müəmmər Qəddafinin yaxın bir neçə gündə hakimiyyəti itirəcəyinə əmindir.[74]
Liviya lideri Müəmmər Qəddafinin tərəfdarları paytaxt Tripolinin Yaşıl meydanına toplaşmağa başlayıblar. İnsanlar qaval çalaraq şəhər küçələrində avtomobillərlə gəzir, yaşıl bayraq yelləyir, Müəmmər Qəddafinin portretlərini gəzdirir, "Xalqın iqtidarı, ya da ölüm!" şüarı səsləndirirlər. Tripolidə mağazaların çoxu bağlıdır, ancaq çörək mağazaları və yanacaqdoldurma məntəqələrinin önündə böyük növbələr var. Bu arada Liviyanın qərbindəki Misurata şəhərinə nəzarətin Müəmmər Qəddafi əleyhdarlarının əlinə keçdiyi barədə xəbər gəlib. Bu, hökumət əleyhdarlarının ölkənin qərbində ələ keçirdikləri ilk şəhərdir. Liviyanın şərqində isə ordunun böyük hissəsi Müəmmər Qəddafi əleyhdarlarının tərəfinə keçib.[75]
Hazırda Liviyanın bütün dəniz və hava limanları açıqdır, ölkədə həyat tədricən normala dönür". Liviya lideri Müəmmər Qəzzafinin böyük oğlu Seyf ül-İslam belə bəyan edib. "Həyat əvvəlki axarına qayıdır, bütün dəniz və hava limanları, məktəblər açıqdır. Bu milli mübarizədə bütün liviyalılar birləşməlidirlər", deyə o dövlət televiziyası ilə çıxışında bildirib [76]
"Əl-Kaidə" beynəlxalq terror şəbəkəsi Liviyanın şərqindəki Derna şəhərinin ərazisində islam əmirliyi elan edib. Bu barədə Liviya XİN başçısının müavini Xalid Kaim məlumat verib. ""Əl-Kaidə" şəbəkəsi Dernada əmirlik elan edərək keçmiş Quantanamo məhbusu Əbdülkərim əl-Həsədini əmir təyin edib", deyə Kaim Tripolidə Avropa Birliyi ölkələrinin səfirləri ilə görüşdə bildirib.[77][78]
Liviya prezidenti Müəmmər Qəddafiyə sadiq ordu bölmələri Zavaya şəhərinə hücum çəkib. Paytaxt Tripolidən 30 kilometr qərbdə yerləşən bu şəhərdə qiyamçılar məsciddə gizlənməyə çalışıblar. Müəmmər Qəddafinin şəxsi köməkçisi şəhərə gəlib və bildirib ki, silahlı şəxslər məsciddən çıxmasa, öldürüləcək. Daha sonra ordu bölmələri məscidə raket zərbəsi endirib. Məscid dağılıb.[79][80]
Liviya lideri Müəmmar Qəddafi yenidən xalqa müraciət edib. Amma onun budəfəki müraciət telefon vasitəsilə baş tutub. Belə ki, Qəddafinin xalqa müraciət ediləcəyi haqda xəbər yayılan kimi Zaviyə şəhərində toqquşmalar baş verib. Hadisə nəticəsində ən azı 10 nəfər həlak olub. Çıxışı zamanı telefonla xalqa səslənən Qəddafi bunları deyib: "Liviya hər kəsin qibtə etdiyi, örnək aldığı bir ölkədir. Baş verən bütün hadisələrin kökündə "Əl-Qaidə"nin əli var. Elə ABŞ-də həmin insanlarla əlbirdir. Ölkəmiz bu insanlardan təmizlənməlidir". Qəddafi ötən çıxışda olduğu kimi bu dəfə də nümayişçiləri narkotik maddə qəbul etməkdə ittiham edib. Onun sözlərinə görə, küçələrə çıxıb etiraz edən bu insanlar ancaq narkotik maddənin təsiri altında belə addımı ata bilər. O həmçinin Ben Ladenlə birləşənlərə də xəbərdarlıq edib. Qəddafi ölkənin çətin vəziyyətdə olduğunu, bütün məktəb və bankların bağlandığını etiraf edib. O, liviyalılara səslənərək onları evlərinə geri dönməyə çağırıb: "Sizcə, Bin Laden ölənləri geri qaytara biləcək? 1000 nəfərin öldüyü Zaviyə bütün qəbilələrin paytaxtı hesab edilir. Bu üsyan davam etdikcə isə biz daha da zalım olacağıq". [81]
Liviyada Müəmmər Qəddafiyə sadiq hərbi qüvvələrin açdığı atəş nəticəsində qətlə yetirilən aksiya iştirakçılarının cəsədləri təyyarələrə yüklənərək, boş səhralara atılır. Liviyanın BMT-dəki nümayəndəliyinin rəhbərinin müavini İbrahim Dabbasçi söyləyib. Şahidlər Müəmmər Qəddafinin muzdlu əsgərlərinin aksiyaçıların başından və sinəsindən nişan aldıqlarını və yalnız öldürmək məqsədilə atəş açdıqlarını söyləyirlər. Fransanın insan hüquqları üzrə səfiri Fransua Zimer isə bildirib ki, Müəmmər Qəddafi insanlıq əleyhinə cinayətə yol verir və fevralın 15-dən indiyə qədər öldürülənlərin sayı 2 min nəfərə çatıb.[82][83][84]
İranın "PressTV" telekanalı Liviya prezidenti Müəmmər Qəddafinin oğlu Saif əl-Arabın müxalifətçilərə qoşulub xəbərini yayıb. Müəmmər Qəddafi oğlu Saif əl-Araba güc strukturlarının loyallığını təmin etməyi və onların müxalifət tərəfinə keçməsinə yol verilməməsini tapşırıb. Ancaq o, fevralın 24-də Benqazidə aksiya iştirakçılarına qoşulub. "PressTV" telekanalı qeyd edib ki, Saif əl-Arabi atasının hakimiyyəti itirəcəyi halda özünü öldürmək, yaxud Cənubi Amerikaya qaçmaq variantı üzərində düşündüyünə işarə edib. Müəmmər Qəddafinin oğlunun müxalifət tərəfinə keçməsi barədə digər mənbələrdən məlumat daxil olmayıb.[85][86][87]
Liviya lideri Müəmmər Qəddafinin muzdlu silahlıları paytaxt Tripoli şəhərində nümayişçilərə atəş açıblar. Hadisə Cümə xütbəsindən sonra baş verib. Olayın şahidləri ölənlərin olduğunu bildiriblər. "Reuters" azı 5 nəfərin öldüyü haqda xəbər yayıb. Sakinlər deyiblər ki, təkcə etiraz aksiyalarına qatılanlara deyil, küçəyə çıxan hər kəsə atəş açılır.[88][89]
Bu arada Müəmmər Qəzzafinin şəxsi tibb bacısı, Ukrayna vətəndaşı Qalina Kolotnitskaya onu tərk edərək yük təyyarəsi ilə Kiyevə qaçıb. Jurnalistlər Liviyada spirtli içkilərin qadağan olunmasına baxmayaraq gəmi bortuna sərxoş gəldiyini və pilotları "ata"nın ( Qəzzafini ölkədə qeyri=rəsmi belə adlandığı bildirilir) cəzalandırıldıracağını bildirib. Onu zorla sakitləşdirə biliblər. İndi qadının təyyarə reysləri üçün arzulonmaz şəxs elen edilməsi məsələsinə baxılır.[90]
Üsyançıların qüvvələri Tripoliyə yaxınlaşırlar. Liviyada qanlı toqquşmalar davam edir. Ölkənin şərq hissəsinə nəzarəti tamamilə ələ keçirən üsyançılar paytaxt Tripoliyə yaxınlaşırlar. Bu gün paytaxt mərkəzini zirehli texnika ilə əhatəyə alan hərbçilər nümayişçilərə atəş açmağa başlayıblar. Paytaxta yaxın şəhər və kəndlərin artıq hökumət əleyhdarlarının əlinə keçdiyi bildirilir. Hökumətə bağlı əsgər və polislər də mövqe dəyişdirməyə davam edirlər. Ən son olaraq, Acdabiya şəhərində xidmətdə olan hərbçilərin və polislərin müxalifət sıralarına keçməsi xəbəri gəlib. Bölgədə nüfuzu olan tayfa liderlərinin bir hissəsinin də Qəddafiyə qarşı üsyana qalxdığı bildirilir.[91]
Nümayişçilər paytaxt Tripoli uğrunda döyüşə başlayıb. Kütlə silahla dolu arsenalı ələ keçirib. Nəticədə silahlanmış nümayişçilər ordu ilə əsl müharibəyə başlayıb. Hazırda paytaxtda güllələr "yağış kimi yağır". Prezident Müəmmar Qəzzafini müdafiə edən qüvvələr nümayişçiləri güllələyir. Hələlik ölənlər və yaralanlar haqda məlumat verilmir. Tripoli aeroportu əcnəbilərlə doludur. Onlar ölkəni tərk etməyə çalışsalar da, hələ ki buna nail ola bilmir.[92]
prezident Müammər Qəddafi paytaxt Tripolidə müqaviməti davam etdirir. Atışmaların davam etdiyi Mısrata şəhərində nümayişçilərin bir hərbi təyyarəni yerə endirdiyi və pilotları girov götürdüyü açıqlanıb. Benqazinin bir həftə öncə nümayişçilərin əlinə keçməsindən bəri isə şəhərdə bir çox iş yeri bağlıdır. Şəhərdə qida problemi yaşandığı, qiymətlərin iki dəfə artdığı, nümayişçilərin ən çox 2-3 həftə müqavimət göstərə biləcəyi, sonra qıtlıq başlayacağı bildirilir.
Bununla yanaşı, Müəmmər Qəddafini devirmək istəyən nümayişçilər arasında da ziddiyyətlər yaşanır. Benqazidə keçmiş ədliyyə nazirinin müvəqqəti hökumət qurduğunu açıqlamasından sonra bir qrup başqa nümayişçi Milli Liviya Şurasının yaradıldığını elan edib. Hər iki tərəf də nümayişçilərin onları təmsil etdiyini bildirir.
Nümayişçilərin əlində olan Zaviyə şəhərində isə hər an Müəmmər Qəddafi tərəfdarlarının əks hücuma keçməsi təhlükəsi yaşanır. Tripolinin 50 kilometrliyində yerləşən şəhər Müəmmər Qəddafiyə bağlı iki min nəfərlik polis və muzdlu tərəfindən mühasirədə saxlanır.
Son məlumatlara görə, Tripolinin bir hissəsi isə nümayişçilərin əlindədir. Bu səmtlərə hökumət qüvvələrinin girməsini əngəlləmək üçün yollarda barrikadalar qurulur. Müəmmər Qəddafi isə öz nəzarətində olan səmtlərdə xalqa pul paylayır. Ailə başına 400 dolları almaq üçün xalq bankların qarşısında növbədə dayanır.[93]
Liviya güc strukturlarının əməkdaşları paytaxt Tripolidə hökumət əleyhinə nümayiş keçirən şəxslərə atəş açıblar. Bu barədə Liviyanın "Qureyna" qəzeti məlumat verir. "Nümayişçilər Cümə bazar meydanına yaxınlaşdıqda mülki geyimdə olan Qəzzafinin adamları onları yaxınlaşaraq atəş açıblar. Nəticədə nümayişçilərin bir qrupu həlak olub və yaralanıb", deyə qəzet bildirir [94]
Paytaxt Tripoli yaxınlığındakı 2 şəhər uğrunda döyüş müxalifətçilərin qələbəsi ilə bitib. Beləliklə, Əz-Zaviyə və Misrat şəhərlərinə nəzarət tamamilə nümayişçilərin əlinə keçib. Əz-Zaviyə sakinlərindən biri "Associated Press"ə bildirib ki, ötən gecə hava qaraldıqdan sonra Qəzzafinin qüvvələri şəhərə iki istiqamətdən hücum edib. Lakin nümayişçilər tankları qumbaraatanlardan atəşə tutmaqla hücumları dəf edib. Məğlubiyyətilə barışan ordu tam geri çəkilib. Bununla yanaşı, şəhər ətrafında Qəzzafini dəstəkləyən çoxlu sayda hərbçi və muzdlular toplaşıb. Odur ki, yerli sakinlər hər an qanlı döyüşlərin başlaya biləcəyini söyləyir.[95]
ABŞ Hərbi Dəniz Qüvvələri dünyanın ən uzun aviadaşıyıcısı olan "USS Enterprise"si Liviya sahillərinə göndərib. Aviadaşıyıcı Liviyadakı vətəndaş müharibəsi ilə əlaqədar, Somali quldurları ilə mübarizə tapşırığından geri çağırılıb. Penntaqon fevralın 28-də Şimali Afrika sahillərində Hərbi Hava və Hərbi Dəniz qüvvələrinin yenidən qruplaşdırılacağını bildirib. ABŞ və Böyük Britaniya liderləri isə Liviyada müxalifəti qorumaq üçün hərbi gücə əl atacaqlarını istisna etməyiblər. Məsələn, Britaniyanın baş naziri Devid Kemeron Müəmmər Qəddafinin nümayişçilərə qarşı təyyarə və vertolyotlardan istifadə etdiyi təqdirdə, onun özünə qarşı da hava zərbələrindən istifadə olunacağını bəyan edib.[96][97][98]
2 mart günü Liviyanın paytaxtı Tripolidə güclü partlayış baş verib [99]
Liviya lideri Müəmmər Qəddafiyə sadiq hərbi qüvvələr ölkənin şərqində qiyamçıların nəzarət etdiyi bir neçə şəhərə hücuma keçib. Hökumət qüvvələri artıq Benqazidən 200 kilometr qərbdə, Aralıq dənizi sahilində yerləşən Marsa-əl-Breq şəhərində nəzarəti təmin ediblər. Şahidlərin bildirdiklərinə görə, küçə döyüşlərində ən azı 14 nəfər ölüb. Marsa-əl-Breq Liviyanın neft ixracı sahəsində vacib liman şəhəridir və şəhərin yaxınlığında beynəlxalq aeroport yerləşir. Şəhərdə böyük neft emalı, eyni zamanda maye qaz zavodu var.
"Əl-Cəzirə" telekanalı isə Müəmmər Qəddafiyə sadiq qüvvələrin hazırda Acdabiya şəhərinə havadan zərbə endirdiyi barədə məlumat yayıb. Bu şəhərdə qiyamçılar hərbi baza və silah anbarını ələ keçiriblər. Qeyd edək ki, dünən Müəmmər Qəddafiyə sadiq hərbi qüvvələrin strateji əhəmiyyətə malik olan və paytaxt Tripolidən 50 kilometr qərbdə yerləşən Zaviy a şəhərini geri almaq cəhdlərinin nəticə verməyib. Ümumilikdə, Qəddafinin artıq 4 şəhərə nəzarəti bərpa etdiyi bildirilir.[100]
Qəzzafini dəstəkləyən ordu hissələri müxalifətin nəzarətində olan bir sıra bölgələrə hücuma keçib. "RBK" xəbər verir ki, Tripolidən 800 kilometr şərqdə yerləşən Breqa limanı artıq prezident tərəfdarlarının nəzarətinə qayıdıb. Məlumata görə, limana nəzarəti ələ almaq üçün keçirilən əməliyyatda nümayişçilərə yenidən hava zərbələri endirilib.
Liviya ordusunun Quru Qoşunlarının komandanı müxalifətin tərəfinə keçib. "RBK" xəbər verir ki, o, 40 ildən artıqdır ölkəyə rəhbərlik edən Qəzzafiyə qarşı üsyana qalxmış xalqı dəstəklədiyini bəyan edib. "Yeganə hədəfimiz Liviyanı bu rejimdən xilas etməkdir. İnsanlar özləri özlərinə hökumət seçə bilməlidir", – deyə komandan Abdel Cəlil istefa qərarını açıqlayarkən bildirib.
Pakistan mətbuatı isə ABŞ, Britaniya və Fransanın xüsusi təyinatlılarını Liviyaya yeritdiyinə dair məlumat yayıb. Deyilənə görə, bu 3 ölkənin xüsusi təyinatlıları artıq Liviyanın şərq rayonlarındadır. Onların ABŞ və Fransanın hərbi gəmilərilə, daha sonra isə qayıqlarla Liviya ərazisinə gətirildiyi bildirilir. "Onların sayı yüzlərlədir. Məqsəd müxalifətin yaratdığı silahlı qüvvələrə təlim keçməkdir", – deyə məlumatda qeyd olunur.
"Sky News" bu saatlarla Tripolidə bir neçə güclü partlayışın baş verdiyinə dair məlumat yayıb. Partlayışlar nəticəsində ölən və ya yaralananların olub-olmadığı açıqlanmır. Partlayışların şəhərin müxtəlif hissələrində baş verdiyi və onların terror aktı olduğu bildirilir. Partlayışlar prezident Müəmmar Qəzzafinin yüzlərlə tərəfdarının toplaşdığı yerlərdə törədilib.
Tripolinin bir neçə kilometrliyində isə müxalifət tərəfdarları ilə ordu arasında şiddətli döyüşlər davam edir. Bu gün səhərdən indiyədək döyüşdə ən azı 5 müxalifət tərəfdarının öldüyü bildirilir.
Tripolidə bu günlərdə yaradılmış "Tripolinin qiyamçı gəncləri" təşkilatı yaxın vaxtlarda prezident Müəmmar Qəzzafiyə qarşı silahlı qiyama başlamağa hazırlaşır. Paytaxt sakinləri adından bəyanat verən qurum sabiq ədliyyə naziri Mustafa Abdel Calilin rəhbərliyilə yaradılmış müvəqqəti hökuməti dəstəklədiklərini açıqlayıb. Ölkənin böyük bir hissəsinə nəzarəti itirmiş Qəzzafi isə hələ ki Tripolini nəzarətdə saxlaya bilir. Bu gecə də paytaxt ətrafında nümayişçilərlə Qəzzafi tərəfdarları arasında toqquşlmalar olub. Müxalifətin yeni hökumət qurduğu Benqazi şəhərinin isə hər an aviasiya tərəfindən bombardman edilməsi təhlükəsi var. Bunu önləmək üçün şəhərdə Ali Hərbi Şura yaradılıb. Onun 15 üzvü var. Elə bu gecə Liviyanın daha 2 qərb şəhəri – Uceylan və Cumeyldə Liviyanın Qəzzafi hakimiyyətindən əvvəlki bayrağı qaldırılıb. Bu, şəhərlərin müxalifəti dəstəklədiyinin göstəricisidir.[101]
Liviya lideri Müəmmər Qəddafi NATO və ABŞ-ni hədələyib. Lent.az-ın "Reuters" agentliyinə istinadən verdiyi məlumata görə, Müəmmər Qəddafi NATO və ABŞ Liviyaya müdaxilə edərsə, onları "İkinci Vyetnam" gözlədiyini bildirib.
Liviya lideri qeyd edib ki, milyonlarla tərəfdarına silah paylamağa hazırdır: "Biz 1 milyon, 2 milyon, 3 milyon insana silah paylayacağıq və "ikinci Vyetnam" başlayacaq. Bu, bizim üçün vacib deyil. Bundan sonra biz hamıya tüpürəcəyik".
Haaqadakı Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi bu gün Liviyada insanlıq əleyhinə cinayətlə bağlı daxil olan faktların rəsmi araşdırılmasına başladığını elan edib. Məhkəmənin prokuroru Luis Moren-Okamp deyib ki, gələn ilk informasiyaların öyrənilməsindən sonra belə qərar verilib.
Liviya İnsan Hüquqlarının Müdafiə Liqasının təmsilçisi Əli Zeidan isə deyib ki, Liviyada qiyam zamanı ölənlərin sayı 6 minə çata bilər. Onun sözlərinə görə, təkcə paytaxt Tripolidə ölənlərin sayı 3 minə çatıb.
"Əl-Cəzirə" telekanalı isə Müəmmər Qəddafiyə sadiq qüvvələrin artıq Liviyanın şimal-qərbindəki Qasr-Qarian və Sabrat şəhərlərində nəzarəti ələ keçirdiyi barədə məlumat yayıb. Hazırda ölkənin şərqində olan və bir neçə xarici neft şirkətinin mənzil-qərargahının yerləşdiyi Marsa-Breqa şəhəri uğrunda döyüşlər gedir.[102] Liviyada müxalifətçilər könüllü birliklərə silah təlimi keçir. Benqazi şəhərində toplaşan gənclərə silahdan necə istifadə edilməsi öyrədilir. Onlar Tripolini ələ keçirmək hazırlaşırlar.[103]
Liviya Hərbi Hava Qüvvələrinin müxalifətçilərin nəzarətində olan Breqa şəhərini yenidən bombardman etməyə başladığı məlum olub. Qeyd edək ki, bu liman şəhəri artıq bir neçə gündür nümayişçilərin nəzarətindədir və Qəzzafini dəstəkləyən qüvvələr onu geri qaytarmaq üçün əlindən gələni edir. Qəzzafinin oğlu Saif əl-İslam şəhərə aviasiya zərbələrinin endirildiyini təsdiqləyib. Bununla yanaşı o, iddia edib ki, bombardmanda məqsəd "insanları öldürmək yox, qorxutmaqdır". Şəhər sakinləri hələ dünən həyata keçirilmiş bombardmanın 12 nəfərin həyatına son qoyduğunu bildirir.[104]
Liviya ordusu ölkənin qərbində nümayişçilərə qarşı genişmiqyaslı əməliyyatlara başlayıb. Nümayişçilərin nəzarətində olan şəhərləri geri qaytarmağa çalışan ordu onlara qarşı "son dərəcə amansız davranır". Nümayişçlər gülləbaran edilir, ordu bu zaman qumbaraatanlardan da istifadə edir. Xüsusilə paytaxt Tripoli yaxınlığındakı Əz-Zaviyə şəhəri uğrunda qanlı döyüşlər gedir. Artıq ən azı 10 nümayişçi həlak olub. Əməliyyatda 2 minədək əsgər və muzdlu döyüşçü, həmçinin 80-dək tank iştirak edir. Nümayişçilər isə "son damla qanlarınadək" vuruşacaqlarını bildirir.
Nümayişçilər Qəzzafi tərəfdarlarının nəzarətində olan daha 2 şəhəri ələ keçirməyə hazırlaşır. İsrail radiosunun şahidlərə istinadən verdiyi məlumata görə, bir sıra şəhərlərə nəzarət edən nümayişçilər hazırda Ras-Lanuf və Sirt şəhərləri uğrunda döyüşə hazırlaşır. Tripolinin 50 kilometrliyində yerləşən Əz-Haviyə şəhərinə nəzarət edən müxalifətçilər isə istənilən hücuma hazır olduqlarını, şəhəri hökumət qüvvələrinə verməyəcəklərini bildirir. Şəhər yaxınlığında hökumət qüvvələrinə məxsus zirehli maşınların, tankların, hərbi qüvvələrin toplandığı bildirilir.[105]
Martın 4-də Liviyanın paytaxtı Tripolinin Tacura məhəlləsində yüzlərlə insan bir araya gələrək Liviya prezidenti Müəmmar Qəddafinin istefasını tələb edib. Etirazçılar "Qəddafi Allahın düşmənidir!", "Xalq hakimiyyətin devrilməsini istəyir!" kimi şüarlar səsləndirib.[106][107] Liviya lideri Müəmmər Qəddafinin qoşunları tankların dəstəyi ilə üsyançıların işğal etdiyi əz-Zəviyə şəhərinə girib. Şəhərə 15 tank və döyüş maşını girib, küçə döyüşləri gedir. Şahidlər bildirirlər ki, Qəddafinin qoşunları üsyançıların mövqelərini yararaq şəhərə daxil olsalar da, hələlik əsas obyektlərə üsyançılar nəzarət edirlər. Onlar Tripolidən 60 kilometr aralıda yerləşən bu şəhəri paytaxta hücum üçün platsdarm kimi istifadə etməyi planlaşdırırlarmış. Döyüşlərdə 50-yə kimi adam ölüb.[108] z-Zaviyə şəhəri uğrunda döyüş gedir. "Əl-Ərəbiyyə" telekanalının məlumatına görə, şəhərə daxil olmuş tanklar yaşayış evlərini bombalayır. "Burada baş verənlər heç İraqda da görünməyib. Qəzzafinin tərəfdarları bütün növ artilleriyadan istifadə edir: tanklar, zirehli maşınlar… Bu, total soyqırımdır", – deyə şahidlərdən biri bildirir. Ordu və prezident Müəmmar Qəzzafini dəstəkləyən muzdlu döyüşçülərlə nümayişçilər arasında toqquşmalar isə davam edir. Son olaraq aviasiya günlərdir müxalifətin nəzarətində olan Benqaziyə daha bir neçə zərbə endirib. Nəticədə ən azı 17 nəfər həlak olub. Paytaxt Tripolidə küçələrə çıxan kütlə Qəzzafinin istefasını tələb edir. Liviyanın vacib neft ixracı limanı olan Ras-Lanuf şəhərinin isə gah hökumət qüvvələrinin, gah da müxalifət tərəfdarlarının nəzarətinə keçidiyinə dair xəbərlər yayılır.[109]. Səhər saatlarından Liviya ordusu ilə əl-Zaviyə şəhəri uğrunda döyüşən nümayişçilər qələbə qazanıb. "Sky News" xəbər verir ki, tankların, pulemyotların istifadəsi ilə gedən döyüşlərin sonunda orrdu geri çəkilməli olub və şəhəri tərk edib. 2 nəfərin həlak olduğu rəsmən təsdiqlənib. "Ordu insanları güllələyirdi. Nümayişçilərin başına, sinəsinə atəş açılırdı. Onlar bizi qorxutmur, qətlə yetirir", – deyə şahidlərdən biri bildirir. O, toqquşmada ən azı 100 nəfərin öldüyünü, 500-dək yaralının olduğunu söyləyib.[110] . Liviyada hökumət qoşunları Aralıq dənizi sahilində yerləşən iki iri şəhəri – Əz-Zəviyə və Misuratanı ələ keçiriblər. Hər iki şəhər fevralın sonlarında üsyançıların əlinə keçib. Fevralın 15-dən başlayaraq Liviya şəhərlərində dövlət başçısı Müəmmər Qəddafinin istefası tələbilə etiraz aksiyaları davam edir. Beynəlxalq təşkilatlarının fikrinə görə, hökumət nümayişləri amansızcasına yatırdır, təhlükəsizlik qüvvələri və xarici muzdlu əsgərlərlə toqquşmalarda altı min nəfərəcən insan həlak olub.[111] Martın 6-sı boyunca Liviyada prezident Müəmmar Qəzzafini dəstəkləyən ordu ilə nümayişçilər arasında toqquşmalar davam edib. Hökumət qüvvələri paytaxt Tripolinin 200 kilometrliyində olan Misrat şəhərinə girsə də, bir qədər sonra yenidən şəhəri tərk etməli olub. Nümayişçilərin ciddi müqavimətilə üzləşən ordu şəhərdə duruş gətirə bilməyib. Ras-Lanuf şəhərində isə hökumət qüvvələrinin nümayişçiləri üstələdiyi bildirilir. Ötən gün ərzində bir neçə şəhərə nəzarətin Qəzzafi tərəfdarlarının əlinə keçdiyi qeyd olunur. Döyüşlər hazırda da davam edir. Bu zaman ordu tanklardan, artilleriyadan, hərbi vertolyot və təyyarələrdən fəal şəkildə istifadə edir. Son sutkada yalnız Misratda 20 nəfər həlak olub, 100-dək insan yaralanıb.[112]
Liviya lideri Müəmmər Qəddafiyə sadiq qüvvələr Ras-Lanuf portundan 50 kilometr şimal-qərbdə yerləşən Bin Cavad şəhərini qiyamçılardan geri alıb. LentLiviyanın şərqində bir neçə şəhər uğrunda Liviya ordusu və silahlılar arasında qanlı döyüşlər davam edir. Bu arada qiyamçılar Müəmmər Qəddafiyə sadiq qüvvələrin nəzarət etdiyi Sirt şəhərini ələ keçirmək üçün hücuma başlayıblar. Hücumun qarşısını almaq üçün Liviya liderinin əmri ilə təyyarələr Ras-Lanuf şəhərini atəşə tuturlar. Qiyamçılar paytaxt Tripoliyə doğru hərəkət etməyə çalışırlar.[113] Liviyanın sabiq baş naziri Azus əl-Talhi dövlət televiziyasının efirilə qiyamçılara müraciət edib və onları hökumətlə danışıqlara çağırıb. Sabiq hökumət başçısı qan tökülməsinə son qoyulması üçün bunun vacib olduğunu bildirib. Dövlət televiziyası prezident Müəmmar Qəzzafinin tam nəzarətində olduğundan danışıqlara çağırışın sırf hökumətin istəyi olduğu şübhə doğurmur. Müraciəti edən sabiq baş nazir hazırda Liviyanın BMT-dəki səfiridir.[114]. Liviya lideri Müəmmar Qəzzafinin istefa verməyə razı olduğuna dair məlumat yayılıb. Londonda nəşr olunan ərəbdilli "Asharq Al-Awsat" qəzeti yazıb. Qəzetin iddiasına görə, Qəzzafi müxalifətin Benqazidə qurduğu hökumətə təqdim etdiyi məktubunda istefa verməsi üçün öz şərtlərini irəl sürüb. Başlıca şərt onun və ailəsinin təhlükəsizliyinə təminatın verilməsidir.[115]
Zaviye və Misuratadakı qanlı döyüşlər hələ də davam edir. Bundan başqa Bin Cavad şəhərində baş verən silahlı münaqişə nəticəsində 7 nəfər ölüb, 50 nəfər isə yaralanıb. Bununla yanaşı Liviya hərbi hava qüvvələrinə məxsus təyyarələr Ras Lanuf şəhərini bombalyıb. Hökmət tərəfdarları ilə müxalifət arasında daha bir şiddətli döyüş Qəddafinin doğma şəhəri Sitredə gedir. Qəddafi ordusu ötən gündən bu şəhəri müxalifətçilərdən azad eləməyə çalışır.[116]. Qəzzafinin qüvvələri şərqdəki Ras Lanuf şəhərinə həmlələrini davam etdirirlər. >əhər artilleriya atəşinə tutulur. Xəbərlərdə bölgəyə ağır silahların gətirildiyi bildirilir. Qəzzafipərəst qüvvələr şəhər ətrafındakı yol kəsişmələrindən silahlı müxalifəti sıxışdırib-çıxramağa səy göstərirlər. BBC müxbiri Liviya təayyrəsindən endirilən 4 bomba zərbəsindən birisi ilə evin darmadağın edildiyini xəbər verir. Qərbi Liviyada müxlifətin nəzarəti altında olan Zaviya və Misrata şəhərləri Qəzzafi qüvvələri tərəfindən mühasirəyə alınıb. Bu arada NATO bölgəyə havadan nəzarətini artırır. Alyansa məxsus radar təyyarələri vasitsə ilə hava məkanına 24 saatlıq keşik çəkilir.[117]. Tripolidə ötən gecə tərəfdarları qarşısında çıxış edən Qəzzafi "Liviyanın düşmələrini ölkənin əsarət altına salınmasına çalışmaqda" təqsirləndirib. Qəzzafi əmindir ki, Qərb Liviyanı Böyük Britaniya, Fransa və ya ABŞ-nin müstəmləkəsinə çevirmək istəyir. O, Avropa ölkələrinin artıq "Fars körfəzi və İraqın neft yataqlarına nəzarət etdiyini" söyləyib. Benqazi şəhərində qurulmuş müvəqqəti hökumətin üzvlərini "bir dəstə satqın" adlandıran Liviya prezidenti iddia edib ki, onlar ölkənin böyüklüyünə görə ikinci şəhərini "Böyük Britaniyanın nəzarətinə verməyə çalışır". Qəzzafi xalqın hələ də onu dəstəklədiyini bəyan edib.[118] Liviya lideri Müəmmər Qəddafiyə sadiq qüvvələr çətin döyüşlərdən sonra paytaxt Tripolidən 50 kilometr qərbdə yerləşən Al-Zaviya şəhərini alıb. Liviya Dövlət Televiziyası məlumat yayıb. Məlumatda bildirilir ki, şəhər "əl-Qaidə" terrorçularından tam azad olunub. Qeyd edək ki, Al-Zaviya şəhərinə hücum martın 8-də başlayıb. Hücumda hökumət qüvvələri 50 tankdan istifadə edib. Şahidlər bildiriblər ki, şəhər tamam dağıdılıb.[119]. Liviyanın paytaxt Tripolinin 50 kilometrliyində yerləşən Əl-Zaviyə şəhərində küçələr tamam boşalıb. Səbəb günlərdir vətəndaş müharibəsinin getdiyi şəhərdə hökumətin binaların damına snayperlər yerləşdirməsidir. Onlar evlərini tərk edən hər kəsi dərhal vurur. Şahidlər bildirir ki, küçəyə çıxan insanın nümayişçi, yoxsa adi vətəndaş olmasından asılı olmayaraq, snayperlər onu dərhal öldürür. Odur ki, hazırda şəhərdə "ölü sükut" var. "Əl-Zaviyə donub. İnsanlar ölüləri basdıra bilmir. Heç kim küçəyə çıxmağa cəsarət etmir. Hətta səmada quş belə, uçmur", – deyə şahidlərdən biri bildirir.[120]
Liviya lideri ilə bağlı çaşqınlıq doğuran məlumatlar yayıldı. Yunanıstan Müdafiə Nazirliyi bu gün Liviya lideri Müəmmər Qəddafinin təyyarəsinin Yunanıstanın hava sahəsinə daxil olduğu və Misir istiqamətinə uçduğu barədə məlumat yayıb. Yunanıstan Müdafiə Nazirliyi bildirib ki, "Libyan Airlines" şirkətinə məxsus "Faclon 900" markalı təyyarə Kirit adasının cənub-qərbində hava məkanına daxil olub. "RİA Novosti" isə Yunanıstan Silahlı Qüvvələrinin Baş Qərargahına istinadən yazıb ki, söhbət "Learjet" markalı təyyarədən gedir və təyyarə Malta adası üzərində uçub. Agentlik artıq təyyarənin Qahirəyə endiyini də yazıb. Tripolidən Qahirəyə uçan təyyarənin göyərtəsində kim olduğu barədə məlumat verilmir. "BBC" isə xəbər verir ki, bu, Müəmmər Qəddafiyə məxsus təyyarələrdən biridir.[121][122]
Ras-Lanuf neft limanı başda olmaqla, bir sıra əraziləri nümayişçilərin nəzarətindən geri almış ordu növbəti genişmiqyaslı əməliyyata hazırlaşır. Məqsəd ölkənin şərq hissəsini tamamilə hökumətin nəzarətinə qaytarmaqdır. Liviya lideri Müəmmar Qəzzafinin oğlu Saif əl-İslam ABŞ və NATO-ya müraciət edərək, onları baş verənlərə müdaxilə etməməyə çağırıb. Oğul Qəzzafi bu halda liviyalıların "Amerika və NATO-ya qarşı vuruşacağını" bəyan edib. Qəzzafini dəstəkləyən qüvvələr Ras-Lanufun 40 kilometrliyində yerləşən Sidra şəhərini də ələ keçirib.[123] Liviyanın Qəzzafiyə sadiq qüvvələri ölkənin qərb və şərq bölgələrinin nəzarətini ələ keçirməyə çalışır. Mistara və Ras Lanuf şəhərləri havadan hücumlara məruz qalıb. Hər iki şəhər rəqib döyüşçülərin nəzarəti altındadır. Dünən xarici jurnalistlərə Zaviya şəhərində tur keçirməyə icazə verilmişdi. Şəhərdəki Qəzzafi tərəfdarları şüarlarla ölkə liderinə dəstəklərini bildiriblər.[124]. Müəmmar Qəzzafiyə sadiq qoşunlar üsyançıların nəzarətindəki Breqa şəhərini ələ keçiriblər. Qəzzafinin hərbçiləri qərbdən hücuma keçərək Uqayla şəhəri və Breqadan 12 km aralıda olan Bişer kəndini də tutublar. Üsyançılar maşınlarla Acabiyya şəhərinə doğru geri çəkiiblər. Onlar həmin şəhərdən müxalifətin əsas müqavimət mərkəzləri olan Tobruk və Benqaziyə yollana bilərlər.[125]. Qiyamçılar Breqa şəhərini yenidən ələ keçirdiklərini bəyan edib. Qəzzafini dəstəkləyən qüvvələr şəhəri tərk edib. Məlumata görə, döyüş zamanı hökumət qüvvələrinə məxsus çoxlu sayda zirehli maşın məhv edilib, 20 hərbçi girov götürülüb. Daha 25 hərbçinin öldürüldüyü bildirilir. Hökumət qüvvələri günlərdir nümayişçilərin nəzarətində olan Breqi şəhərini də geri qaytarıb. Beləliklə də son bir neçə sutkada müxalifət daha bir şəhərə nəzarəti əldən verib. Nümayişçilərin nəzərəçarpacaq dərəcədə zəiflədiyi bildirilir. Onların mövqelərinə yerdən və havadan zərbələr endirilir.[126] Qiyamçılar Benqazini yanacaqla təmin edən limana daxil olub, Qəddafiyə sadiq qüvvələr Misurata şəhərini mühasirəyə alıb
Liviyada qiyamçılar prezident Müəmmər Qəddafiyə sadiq qüvvələr üzərində ilk ciddi uğur qazanıblar. Liviya Milli Keçid Şurasının qüvvələri Benqazini yanacaq və enerji ilə təmin edən limana daxil olublar. Qiyamçıların dəstələri uğurlu manevr edərək Müəmmər Qəddafiyə sadiq taboru aldadıb və onu mühasirəyə alıb. 25 hərbçi əsir götürülüb. Müəmmər Qəddafiyə sadiq qüvvələr Marsa-əl-Breqa şəhərindən 20 kilometr kənarlaşdırılıb. Müəmmər Qəddafiyə sadiq qüvvələrin hücuma keçdiyi Misurata şəhərində isə vəziyyət gərgin olaraq qalır. Şəhərdə su və ərzaq məhsulları çatışmır. Bu arada Müəmmər Qəddafi Rusiya, Çin və Hindistan şirkətlərini Liviyanın nefti-qaz sektoruna sərmayə qoymağa dəvət edib. Müəmmər Qəddafi bu təklifi həmin ölkələrin Tripolidəki səfirləri ilə görüş zamanı səsləndirib. Səfirlərlə görüşün Liviyada böhranlı vəziyyətin davam etdiyi dövrdə baş tutması diqqət çəkib.[127]
Şiddətli döyüşlərdən sonra müxalifət tərəfdarları yenidən Marsa əl Breqa limanını ələ keçiriblər. Hökumət qüvvələri geri çəkilməli olub. Qiyamçılar bu zaman ələ keçirdikləri zirehli texnika və silah-sursatdan istifadə etməklə, mövqelərini bir qədər möhkəmlədib. Məlumata görə, döyüş zamanı Qəzzafini dəstəkləyən onlar hərbçi mühasirəyə düşüb və qiyamçılara təslim olub. Nümayişçilər Ras-Lanuf şəhərini yenidən ələ keçirmək üçün hücuma hazırlaşır. Tripolinin 40 kilometrliyində yerləşən Əz-Zaviyə şəhəri uğrunda da şiddətli döyüş gedir.
Müəmmar Qəzzafini dəstəkləyən qüvvələr müxalifəti getdikcə sıxışdırmaqdadır. Bu gün səhər saatlarında hökumət qüvvələri Tunislə sərhəddə yerləşən və bir müddətdir qiyamçıların nəzarətində olan Zuvara şəhərinə girib. Şəhərə zirehli texnika yeridilib. Qəzzafini dəstəkləyən qüvvələrin ölkənin şərqində də nümayişçilərə hücumu davam edir. Onlar Marsa-əl-Breqa şəhərini tam nəzarətə götürüb.[128]
Liviya prezidenti Müəmmər Qəddafiyə sadiq qüvvələr qiyamçıların son dayağı olan Benqazi şəhərinə hücuma başlayıb. LentLiviya Dövlət Televiziyası dünən 1 həftədir ki, döyüşlərin getdiyi Adcabiya şəhərinin hökumət qüvvələrinin nəzarətinə keçdiyi barədə məlumat yayıb. Bu arada Müəmmər Qəddafi Qərbi də hədələyib. O deyib ki, Qərbin neft şirkətlərinə artıq etibar etmirlər: "Onlar bizə qarşı olaylarda iştirak etdilər. Yalnız Almaniya gələcəkdə Liviya ilə neft müqaviləsi bağlaya bilər. Biz əsasən Rusiya, Çin və Hindistanın neft şirkətləri ilə müqavilə bağlayacağıq".[129]
Qiyamçıların son qalası olan Benqaziyə hücumların başladığı bir vaxtda Liviya prezidenti Müəmmər Qəddafi Qərb dövlətlərini açıq hədələyib. LentMüəmmər Qəddafi İtaliyanın "İl Giornale" qəzetinə açıqlamasında deyib ki, Liviyaya hava hücumu təklifi ilə çıxış edən Fransa prezidenti Nikola Sarkozinin psixikasında pozğunluq var. Liviya prezidenti Nikola Sarkozinin söylədiklərini yalnız bir dəlinin söyləyə biləcəyini vurğulayıb. O, İtaliyanın baş naziri Silvio Berluskonin davranışı qarşısında da şoka düşdüyünü dilə gətirib: "Özümü xəyanətə uğramış hiss etdim. Artıq heç bir şəkildə İtaliya və Silvio Berluskoni ilə əlaqəm yoxdur. İtaliyada hökumət dəyişəndən sonra bu ölkə ilə yenidən dialoqa başlaya bilərəm". Benqaziyə hücumun başladığını nəzərə çatdıran Müəmmər Qəddafi bu şəhərdəki silahlıların əl-Qaidə terror təşkilatının lideri Üsamə bin Ladenin tərəfdarı olduğunu vurğulayıb: "Onlar sadəcə hücum etməyi və öldürməyi düşünürlər. Xalq onlardan qorxur və mənim xilas etməyimi istəyir. Üsyançıların heç bir ümidi yoxdur. Ya qaçacaq, ya da təslim olacaqlar. Qiyamçıların qurduğu Şuranın heç bir əhəmiyyəti yoxdur, "əl-Qaidə" onlardan istifadə edir. Bəzi hərbçilər də onlarla birgə idilər və bizə heç bir alternativləri olmadıqlarını açıqladılar. O hərbçilər ya qaçacaq, ya da boğazları kəsiləcəkdi. Ona görə də qiyamçıların yanında yer almaq məcburiyyətində qalıblar. Silahlarını endirərlərsə, onlar əvf ediləcəklər". Liviya lideri onu da deyib ki, əgər Qərb dövlətləri onlara qarşı İraqdakı kimi davranarlarsa, bu gün savaşdıqları "əl-Qaidə" ilə ittifaqa daxil olar və cihad elan edər.[130][131]
Liviya prezidenti Müəmmər Qəddafiyə sadiq qüvvələr paytaxt Tripolidən 200 kilometr şərqdə yerləşən Misrata şəhərinə daxil olub. Ölkənin üçüncü böyük şəhərinin bütün kommunikasiyası sıradan çıxarılıb. Hücum saat 06:00 radələrində şəhərin güclü artilleriya atəşinə tutulmasından sonra başlayıb. Şəhərə tanklarla 3 istiqamətdən hücum olub. Müşahidələr Müəmmər Qəddafiyə sadiq qüvvələrin yaxın günlərdə müxalifətin əsas qalası olan Benqazi şəhərini də ələ keçirməsini qaçılmaz sayırlar.[132]
Liviya lideri Müəmmər Qəddafinin oğlu Seyf əl-İslam ordunun qiyamçıların mərkəzi sayılan Benqazi şəhərinə yaxınlaşdığını söyləyib. Seyf əl-İslam deyib ki, 48 saatdan sonra hər şey sona çatacaq, qiyamçıların işi bitəcək. Liviya səmasında uçuşlara qadağa qoyulması barədə mümkün qərara gəlincə, Seyf əl-İslam qeyd edib ki, bununla bağlı istənilən qərar gecikib, çünki artıq hərbi əməliyyatlar başa çatır. Bu arada Liviyada müxalifət də özünü itirib. Qiyamçıların liderlərindən biri bildirib ki, Qərb köməkdən imtina etməklə onları satdı. Xatırladaq ki, martın 15-də qiyamçılar ciddi məğlubiyyətə uğrayıblar. Onlar yalnız neft mərkəzi sayılan Marsa əl-Breqanı deyil, 100 min əhalisi olan Adcabiya şəhərinə də nəzarəti itiriblər. Qiyamçılar son güllələrinə qədər döyüşəcəklərini bəyan etsələr də, Adcabiyanı almaq üçün Müəmmər Qəddafiyə sadiq qüvvələrə bir neçə saat yetərli olub. Bu şəhərin alınması hökumət qüvvələri üçün Benqazi və Tobruk şəhərlərinə yolu açıb. Hazırda Müəmmər Qəddafiyə sadiq qüvvələr Misrata şəhəri uğrunda döyüşlər aparır. Diqqət çəkən digər məqam odur ki, bu şəhərlərdə xalq kütlələri hökumət qüvvələrini alqışlarla və bayraqlarla qarşılayır.[133][134]
Liviya lideri Müammar Qəzzafiyə bağlı qüvvələrin zirehli birliklərlə hava və dəniz qüvvələrinin dəstəyi ilə bəzi şəhərləri ələ keçirməsi müxalifəti çətin vəziyyətə salıb. Qəzzaafiyə bağlı qüvvələrin Zuvaraya yönəlik hava hücumunda dörd nəfərin öldüyü bildirilir. Təhlükəsizlik qüvvələri irəliləməyə davam edərkən müxalifətin qalası olan Binqazi şəhərində həyəcan siqnalı verilib. Qəzzafiyə bağlı qüvvələr xüsusilə Binqazinin qarşısında önəmli strateji nöqtə olan Əjdəbiyə şəhərini havadan bombardman edir. Əjdəbiyyə təslim olacağı təqdirdə Qəzzafiyə bağlı qüvvələrin Binqaziyə girməsinin an məsələsi olduğu bildirilir. Liviya Milli Şurasının sözçüsü Abdulcəlil Qərbə üz tutaraq "Liviya hava sahəsi uçuşa yasaq bölgə elan edilməzsə və Suriyadan silah gətirdiyi iddia edilən Qəzzafi gəmiləri yoxlamadan keçirilməzsə, Liviyada böyük bir fəlakət yaşanacaq" deyib. İngiltərə xarici işlər naziri Uilyan Hague isə Qəzzafinin ölkəyə nəzarəti ələ keçirməsinin liviyalılar üçün kabus olacağını deyib. Rusiya isə Qəzzafi və ailəsinin bu ölkənin torpaqlarına girməsini qadağan edib.[135]
Liviyada müxalifətin son və əsas qalası olan Benqazidə yaşayan 2 əsas tayfa prezident Müəmmər Qəddafini dəstəkləyir. Liviya Dövlət Televiziyasının yaydığı informasiyada qeyd olunur ki, Tarxulla və Varfalla tayfalarının təmsilçiləri telekanala zəng açaraq Müəmmər Qəddafini dəstəklədiklərini bəyan ediblər. Hökumət qüvvələri isə Benqazi istiqamətində irəliləməkdə davam edir.[136]
hökumət qüvvələri Benqazinin girişinə çatıb. Müxalifət isə "lazımi səviyyədə silahlandıqlarını və şəhərin müdafiəsi üçün ölümə hazır olduqlarını" bəyan edib. Artıq Benqazi aeroportunu bombalayan 2 qırıcı qiyamçılar tərəfindən vurulub. Hər iki pilot həlak olub. Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsi Benqazidəki heyətini oradan çıxarıb. Qurum döyüşlər zamanı əməkdaşlarının həlak olacağından ehtiyatlanır. Gecədən səhərədək Acdabiya şəhəri uğrunda getmiş döyüşlərdə isə ən azı 30 nəfər həlak olub, 100-dək müxalifət tərəfdarı yaralanıb. Liviya aviasiyası Benqazi aeroportunu bombalamağa başlayıb. Qeyd edək ki, aeroport şəhərin 10 kilometrliyində yerləşir. Bundan əvvəl şəhər sakinləri əməliyyata başlanacağı haqda xəbərdar olunub və onlardan şəhəri tərk etmələri istənilib. Lakin müxalifəti dəstəkləyən əhali Benqazidən çıxmaqdan imtina edib. Bunun ardınca aviasiya aeroporta zərbələr endirməyə başlayıb. Liviya lideri Müəmmar Qəzzafi bu gün Misrat şəhərinin qiyamçıların əlindən alınması üçün həlledici döyüşün olacağını bəyan edib. Milli.Az xəbər portalının "RBK"ya istinadən verdiyi məlumata görə, o, ölkənin qərbində nümayişçilərin nəzarətində qalmış yeganə şəhər olan Misratın ələ keçirilməsindən sonra Benqazi uğrunda əməliyyata başlanacağını söyləyib.[137]
Qəzzafi hədəfin rəqiblərin tərksilah edilməsi olduğunu bildirib. "Biz güc tətbiq etsəydik, bütün ölkə ərazisinə nəzarəti bircə günə ələ ala bilərdik", – deyə Qəzzafi qeyd edib: "Məqsədimiz silahlı qruplaşmaları tədricən tərksilah etməkdir".[138]
Liviya lideri Müəmmar Qəzzafini dəstəkləyən ordu müxalifətin nəzarətində olan Benqazini ələ keçirmək üçün əməliyyata başlayıb. Qəzzafini dəstəkləyən qüvvələr Benqaziyə 3 tərəfdən hücuma keçib. Şahidlər bildirir ki, qiyamçılar şəhərdə yaratdıqları müvəqqəti hökumətin binasına gedən yola beton maneələr yığır. Toqquşmalarda artıq 9 nəfərin həlak olduğu bildirilir.Ordu şəhərin qərbinə bitişik qəsəbəyə girib. "Reuters" isə qiyamçıların Benqazi üzərində hökumət qüvvələrinə məxsus 1 hərbi vertolyotu vurduğunu yazır. Benqazinin mərkəzinin artilleriya atəşinə tutulduğu bildirilir.[139]
Liviya lideri Müəmmar Qəzzafinin qüvvələri üsyançıların Tunis sərhədi yaxınlığında tutduğu Zintan şəhərini hücum etməklə ələ keçirməyə çalışırlar. Şəhər ağır silahlardan atəşə tutulub. Ötən günlər ərzində Qəzzaafi rejimi iki dəfə atəşkəs haqqında elan edib, lakin hər dəfə polkovnikə sadiq qoşunlar müvəqqəti barışığı pozublar.[140]
Liviya müxalifəti bildirib ki, onlar ölkənin şərqə yerləşən Marsa el-Breqa şəhərini ələ keçiriblər. Üsyançılar geri çəkilən Liviya lideri Müəmmar Qəddafinin qüvvələrini izləyirlər. İki həftə əvvəl, Qəddafi qoşunları üsyançıların mühüm neft limanı olan Marsa el-Breqadan çıxarmışdılar.[141]
Müəmmər Qəddafinin rəhbərlik etdiyi Liviya hökuməti Afrika Birliyinin ötən gün Efiopiyanın paytaxtı Ədis-Əbəbə şəhərində keçirilən iclasında belə bir təkliflə çıxış edib. İclasa qatılan Liviya heyətinin üzvü, keçmiş baş nazir Abdulati Əl-Übeydi Qəddafi hökumətinin böhranın həlli üçün Afrika Birliyinin təklif etdiyi "yol xəritəsi"ni həyata keçirməyə hazır olduğunu ifadə edib. O, həmçinin Afrika Birliyini demokratik seçkilərin keçirilməsi üçün keçid dövrünün müəyyənləşdirilməsinə yardımçı olmağa çağırıb.[142]
Liviyada üsyançılar Ras-Lanuf limanı və neft terminalını ələ keçirərək Müəmmar Qəzzafiyə sadiq qoşunları oradan vurub çıxarıblar.Üsyançılar uzun sürən döyüşlərdən sonra Əcabiyyə şəhəri və Breqa limanını da alıblar. Onların dediklərinə görə, həmin şəhərlər müxalitfətin tam nəzarətindədir. Qəzzafiyə sadiq qüvvələr Liviya liderinin doğulduğu şəhər olan Sirtə tərəf geri çəkilib.[143]
Liviyadakı müxalifət qüvvələri ölkə lideri Müəmmar Qəzzafinin doğma şəhəri Sirti ələ keçiriblər. Beynəlxalq koalisiya qüvvələri Sirt şəhərinə aviazərbələr endiribdlər. Qəzzafiyə sadiq qoşunların hava hücumundan müdafiə qüvvələri cavab atəşi açmayıblar.[144]
Liviyada üsyançılar Müəmmər Qəzzafiyə sadiq ordunun neftlə zəngin liman şəhəri Ras-Lanufa yaxınlaşdıqca oranı tərk etməli oldublar. Hökumətpərəst qüvvələrin üsyançılara qarşı raket və qumbaralardan istifadə edərək, ağır zərbələr endirdikləri və çox sayda üsyançının maşınlarda ölkənin şərqinə doğru qaçdıqları deyilir. Qəzzafi ordusu tank və artilleriyanın köməyi ilə sürətlə qərbə doğru irəliləyən qiyamçıların hücumunu dayandırmağa nail oldu. Geri çəkilən müxalifət döyüşçüləri müttəfiqlərdən havadan dəstək istəyiblər.
Loyalist qüvvələr həmçinin ölkənin qərbində sonuncu müxalifət dayağı olan Misratanı mühasirədə saxlamaqda davam edirlər. Müxalifətçilər hökumət qüvvələrinin şəhər mərkəzində mülki vətəndaşlara arabir atəş açdıqlarını xəbər verir.[145]
Liviya lideri Müəmmar Qəzzafiyə loyal qüvvələr qiyamçıların nəzarətində olan Misurat şəhərini bombardman edir. şəhər səhər saatlarından başlayaraq artilleriya atəşinə tutulur və bombardman hazırda da davam edir. Lakin ordu şəhərə girə bilmir. Qiyamçılar Misuratın bombalanması nəticəsində 20 dinc sakinin öldüyünü bildirir.[146]
Liviyada dövlət lideri Müəmmar Qəzzafiyə sadiq qoşunlar əks-hücuma keçiblər. Onlar Aralıq dənizinin sahilindəki strateji önəmə malik Ras Lanuf şəhərini və neft terminalını ələ keçirəndən sonra Bin Cavad və Breqa şəhərlərini də üsyançılardan alıblar. Bununla belə, "Reuters" bildirir ki, Ras Lanuf və Breqa şəhərlərində üsyançılarla hökumət qoşunları arasında döyüşlər davam edir. Ölkə müxalifətini birləşdirən Milli Şura isə bəyan edib ki, Müəmmar Qəzzafi hakimiyyətinin "cəmi bir neçə gün ömrü qalıb".[147]
Müvəqqəti hökumətin qurulması
[redaktə | mənbəni redaktə et]Liviyanın "Kurina" qəzetinin internet-versiyasının məlumatına görə Liviyanın keçmiş ədliyyə naziri Mustafa Mohammad Abdel Cəlil Benqazidə alternativ müvəqqəti hökumət qurulmasına başlaması barəsində məlumar verib. Cəlil ədliyyə naziri postundan fevralın 21-də istefa verərək Müəmmar Qəzzafi tərəfindən etiraz iştirakçılarına qəddar reaksiya verməsinə etiraz etmişdi.
Abdel Cəlil xarici köməyə də ümid etdiyini bildirir. Liviyanın ABŞ-dəki səfiri Əli Audcili artıq müvəqqəti hökuməti dəstəklədiyini elan edib. O bir müddət əvvəl Qəzzafi rejimi ilə bütün əlaqələri kəsdiyini elan etmişdi.[148]
Beynəlxalq münasibət
[redaktə | mənbəni redaktə et]İttifaqın Xarici İşlər Nazirləri görüşü ilə bağlı Finlandiyanın baş diplomatı açıqlama verib. Alexander Stubb deyib ki, Liviya olayları İttifaqın ardıcıl siyasətə malik olmadığını nümayiş etdirib: "Dünya boyu və xüsusilə də qərbdə bu olayların yenidən dəyərləndirilməsi baş verir. Biz burada maraqlar və dəyərlər arasında balans müəyyən etməyə çalışırıq. Şimali afrika olayları neft, maliyyə və eyni zamanda qeyri qanuni qaçqınların qəfil axını ilə bağlıdır. Eyni zamanda biz demokratiya, azadlıqlar və insan haqları haqqında danışırıq. Bu mənada olayların geniş dəyərləndirilməsi aparılır" [149]
Fevralın 23-də Liviya iğtişaşları ilə bağlı ilk dəfə şərh verən Obama deyib ki, Liviya hakimiyyəti Müəmmər Qəddafi rejimi əleyhinə etiraz edənlərə qarşı zorakılıq işlədilməsinə görə məsuliyyət daşımalıdır. Barak Obama deyib ki, onlar beynəlxalq qurumlarla birlikdə Liviya böhranına qarşı ümumi cavab yolunu axtarmağı planlaşdırıblar. ABŞ prezidenti göstəriş verib ki, onun milli təhlükəsizlik komandası Liviyada seçkilər üzrə təkliflər hazırlasın. Həmin gün Avropa Birliyinin rəsmiləri də Qəddafi rejiminə mümkün cavab tədbirləri kimi sanksiyalar təklif ediblər.[150]
ABŞ "Liviya ilə diplomatik əlaqələri kəsməyib". Bu barədə dövlət katibinin köməkçisinin müavini Canet Sanderson bəyan edib.[151]
Birləşmiş Ştatlar Liviya lideri Müəmmər Qəddafinin öz xalqının inamını itirdiyini hesab edirlər və Liviya hökumətinə qarşı sanksiyalar paketi hazırlayırlar. Bu barədə Ağ Evin mətbuat katibi Cey Karni bəyan edib. "Belə görünür ki, Qəddafi xalqının etimadını itirib. O vətəndaşlara qarşı zorakılıq tətbiq olunmasına sakit baxır, liviyalıların nəzərində onun hakimiyyətinin qanuniliyi sıfıra enib", deyə Karni bildirib.[152]
ABŞ prezidenti Barak Obama Liviya lideri Müəmmər Qəddafiyə, onun ailə üzvləri və hökumətinə qarşı birtərəfli qaydada maliyyə sanksiyalarının tətbiq olunması barədə fərman imzalayıb. "Mən ABŞ prezidenti Barak Obama hesab edirəm ki, polkovnik Müəmmər Qəddafi, onun hökuməti və ən yaxın silahdaşları silahdan, muzdlu əsgərlərdən və əsassız zorakılıqdan istifadə edərək Liviya xalqına qarşı yolverilməz addımlar atıblar. Mən həmçinin hesab edirəm ki, Qəddafi, onun ailəsinin, hökumətinin üzvləri və ən yaxın silahdaşları Liviyanın dövlət əmlakı qorunmasa, onu ələ keçirə bilərlər", deyə prezidentin əmrində bildirilir. Fərmana əsasən, Qəddafi, onun hökuməti və dörd qohumunun bütün əmlakı və bank hesabları dondurulur, Liviya hökuməti ilə bütün bank əməliyyatlarına qadağa qoyulur. "Bundan əlavə, ABŞ dövlət katibi Liviyaya müdafiə sənayesi mallarının idxalına və bu ölkəyə müdafiə sahəsində xidmət göstərməyə icazə verən bütün mövcud lisenziyaları dondurur", deyə Obamanın əmrində vurğulanır.[153]
ABŞ prezidenti Barak Obama Türkiyənin baş naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğanla telefon söhbətində dinc əhaliyə qarşı silah tətbiq etdiyinə görə Liviya hökumətini məsuliyyətə cəlb etmək istiqamətində birgə addımları müzakirə edib. Bu barədə Ağ Evin mətbuat xidməti məlumat yayıb. Məlumatda bildirilir ki, Obama və Ərdoğan Liviya hökumətinin öz xalqına qarşı zorakılığa əl atması faktını pisləyiblər və belə vəziyyəti dözülməz adlandırıblar. "Onlar Liviyadakı vətəndaşlarının təhlükəsizliyini təmin etmək və Liviya hökumətini məsuliyyətə cəlb etmək üçün ABŞ və Türkiyənin əlində olan imkanları müzakirə ediblər. Söhbətdə həmçinin Liviya xalqına humanitar yardım göstərilməsinin vacibliyi qeyd olunub", deyə məlumatda vurğulanır.[154][155]
BMT baş katibi Pan Gi Mun BMT Təhlükəsizlik Şurasını Liviyada zorakılığına son qoymaq üçün konkret tədbirlər görməyə çağırıb. "Mən sizi geniş tədbirlər spektrini nəzərdən keçirməyə çağırıram", deyə o bildirib. Pan Gi Munun sözlərinə görə, BMT TŞ üzvü olan ölkələrin bəzi təklifləri ticarət sanksiyalarının tətbiqini, ayrı-ayrı şəxslərinin hərəkətinin qadağan olunmasını və onların bank hesablarının dondurulmasını nəzərdə tutur.[156]
BMT Təhlükəsizlik Şurası 26 fevral 2011-ci il tarixində Liviya rəhbərliyinə qarşı sanksiya tətbiqi təklifi barəsində qətnamə edib. Qətnamədə Liviyaya qarşı hərbi embarqonun tətbiqi, ölkə rəhbərlərinin xaricdəki hesablarının dondurulması və onların xaricə səfərlərinə qadağa qoyulması təklif edilir.
Qərarda göstərilir ki, dinc Liviya vətəndaşlarına qarşı hücumlar "bəşəriyyətə qarşı cinayət kimi qiymətləndirilə bilər". Bu hal isə Haaqadakı Beynəlxalq Məhkəmə tərəfindən baxıla bilər.[157]
Avropa Birliyi Liviyada dinc nümayişçilərə qarşı əsassız güc tətbiqinə görə məsuliyyət daşıyan Müəmmar Qəddafi və onun ailə üzvlərinə qarşı sanksiyalar paketini razılaşdırıb. Məlumatı "Frans Press" agentliyi Brüsseldəki diplomatik mənbəyə istinadən yayıb. Məlumata görə, sanksiyalar Liviyaya silah və xüsusi vasitələrin satışına embarqo qoyulmasını, eləcə də Qəddafi klanının nümayəndələrinin Avropa Birliyi ölkələrinə səfərlərinin qadağan edilməsini, onları Avropa ölkələrindəki bank hesablarının dondurulmasını nəzərdə tutur. Hazırda ekspertlər qrupu sanksiya razılaşmasının ayrı-ayrı detalları üzərində işləyir. Almaniya hökumətindəki mənbə bildirib ki, sanksiyaların gələn həftənin əvvəlindən qüvvəyə minəcək. Fevralın 24-də BMT-nin baş katibi Pan Gi Mun bildirmişdi ki, Təhlükəsizlik Şurası Liviyadakı vəziyyətə reaksiya verəcək. O, Liviyaya qarşı beynəlxalq sanksiyaların tətbiqinin mümkünlüyü ilə bağlı suala cavab verməkdən yayınıb.
Qəddafi rejiminə qarşı sərt münasibəti Çexiya da dəstəkləyib. Praqa Liviyadakı zorakılıqları qətiyyətlə pisləyib və bəyan edib ki, Çexiya sanksiyalar məsələsində Avropa Birliyinin qərarlarına əməl edəcək. "Qəddafinin davranışı yolverilməzdir və cəzalandırılmalıdır", – deyə Çexiya baş nazirinin birinci müavini, xarici işlər naziri Karel Şvartsberq bildirib.[158]
ABŞ NATO-dakı tərəfdaşları ilə Liviyada Müəmmar Qəzzafi rejiminin hərbi müdaxilə ilə devrilməsi imkanlarını müzakirə edir. ABŞ-nin hərbi gəmiləri Liviya sahillərinə yaxınlaşmaqdadır. Birləşmiş Ştatların BMT-dəki nümayəndəsi Syuzan Rays Vaşinqtonun Liviya müxalifəti ilə əlaqələr qurduğunu bildirib. ABŞ-nin BMT-dəki səfiri Syuzan Rays bildirib. "Biz problemin həlli üçün bütün mümkün variantları müttəfiqlərimizlə müzakirə edirik", – deyə diplomat qeyd edib. Qəzzafinin ölkəyə rəhbərlik etmək iqtidarında olmadığını bildirən Rays Liviya liderinin reallıqdan uzaq düşdüyünü söyləyib.[159]
Avropa Komissiyasının prezidenti Joze Manuel Barrozu Liviya lideri Müəmmar Qəddafini istefaya çağırıb. Onun sözlərinə görə, Qəddafi həll yolunun bir hissəsi deyil, əksinə problemin bir hissəsidir: "Artıq Qəddafinin getmək vaxtı çatıb". Avropa Komissarı Qəddafini dinc əhaliyə qarşı silah tətbiqini isə tamamilə yolverilməz olduğunu deyib.[160]
ABŞ prezidenti Barak Obama yenidən Liviyadakı vəziyyət haqda danışıb. O, Qəzzafini hakimiyyətdən imtinaya çağırıb. "Zorakılığa son qoyulmalıdır. Müəmmar Qəzzafi legitimliyini itirib və hakimiyyətdən getməlidir", – deyə Ağ Ev sahibi qeyd edib: "Liviya xalqına qarşı zorakılıq edənlər buna görə məsuliyyət daşıyır". Obama Vaşinqtonun diqqətini böhranın humanitar tərəfinə yönəltdiyini deyib. Lakin o, böhranan aradan qaldırılması üçün hərbi müdaxilə variantını da istisna etməyib: "ABŞ humanitar böhranlara dərhal reaksiya vermək üçün bütün imkanlara malik olmalıdır".[104]
Liviyanın Benqazi şəhərində müxalifət tərəfindən formalaşdırılmış Milli Keçid Şurası Paris tərəfindən rəsmən Liviya hökuməti kimi tanınıb. Fransa prezidenti Nikola Sarkozi bəyan edib. Paris Liviya ilə bağlı bu qərarı vermiş ilk ölkədir. Fransa bununla da, faktiki olaraq, rəsmi Tripoli ilə bütün əlaqələri kəsib.[161]. Fransa prezidenti Nikola Sarkozi ilə Böyük Britaniyanın baş naziri Devid Kemeron Avropa Birliyinə üzv olan bütün dövlətləri bu addımı atmağa çağırıblar. Qeyd edək ki, bundan neçə saat əvvəl Fars körfəzi ərəb dövlətlərinin əməkdaşlıq şurası Müəmmar Qəzzafi rejimini legitimliyini itirmiş hakimiyyət kimi tanıyıb. ABŞ-nin Liviya müxalifətinin qurduğu Milli Şuranı hökumət kimi tanımağa hazır olduğunu isə Birləşmiş Ştatların dövlət katibi Hillari Klinton bəyan edib. Eyni mövqeni İtaliyanın xarici işlər naziri Franko Frattini də ortaya qoyub.[162]
Avropa Birliyi (AB) artıq Liviyanın Müəmmar Qəzzafi rejimini tərəfdaşı saymır və qiyamçıları ölkənin yeni hökuməti kimi tanıyır. AB prezidenti Herman van Rompey bəyan edib. "Zorakılıqda günahı olan hər kəs bunun ciddi nəticələrinə hazır olmalıdır", – deyə o, qeyd edib. Rompey bəyan edib ki, AB artıq Liviyada müxalifətin formalaşdırdığı Milli Şuranı özünün qanuni tərəfdaşı sayır: "Rejim azadlıq tələb edən xalqa qarşı çıxıb. Problemin bir adı var: Qəzzafi! O, getməlidir. AB yekdilliklə bu qərarı dəstəkləyir. Biz Liviyanın hazırkı rejiminin getməsi üçün təzyiqləri artırmalıyıq".[163] Ərəb liqası bu gün Qahirədə toplantı keçirib, Liviyadakı durumu nəzərdən keçirib. Qurum Qəzzafi ordusunun rəqib döyüşçülərə havadan hücumuna mane olmaq üçün uçuşlara yasaq zona yaradılması məsələsini müzakirə edib. Liviyanın təmsilçisi yığıncaqdan kənarlaşdırılıb. Dünən Liviyadakı durumla bağlı ABŞ dövlət baçısı Barak Obama bildirib ki, Amerika müttəfiqləri ilə bərabər Liviya lideri Müəmmar Qəzzafini cilovlamağa çalışır. Prezident Qəzzafinin opponentlərinə qarşı hücumlarına cavab vermək üçün bütün variantların nəzərdən keçirildiyini bəyan edib.[164]
BMT-nin İnsan Hüquqları Şurası Liviyada insan hüquqları sahəsində pozuntuların araşdırılması üçün 3 nəfərdən ibarət komissiya təşkil edib. Bunu şuranın prezidenti Siasak Fuangkekeou bəyan edib. Şura bundan əlavə Liviyanın şuradakı üzvlüyünü ləvğ edib. Liviyanın müxalifət qüvvələri Liviya lideri Müəmmər Qəzzafinin insanları işgəncələr, uzunmüddətli cəzalar və digər zorakılıqlara məruz qoyduğunu iddia edir. Bu iddiaların araşdırılması üçün Misirin insan hüquqları eksperti Şərif Bassioni, Çikaqodan professor Asma Xader və kanadalı vəkil Filip Kirş təyin edilib. Komissiya işinə gələn iki həftə ərzində başlamalı, iyun ayında İnsan Hüquqları Şurasına hesabat təqdim etməlidır.[165]
BMT-nin Təhlükəsizlik Şurası Liviya üzərində uçuşsuz zonanın yaradılmasına və Liviya rəhbərliyinə qarşı daha sərt sanksiyalara çağırıb. Şura bunun Ərəb Liqasının belə bir zonanın yaradılması barədə xahişi ilə əlaqədar etdiyini vurğulayıb. Bununla belə, Təhlükəsizlik Şurasının daxilində Liviyaya hərbi müdaxilə məsələsində ciddi fikir ayrılığı qalır. BMT diplomatları deyirlər ki, qətnamə Liviya üzərində bütün uçuşları qadağan etməli və üzv ölkələr Tripolinin qətnamənin tələbini yerinə yetirməsini təmin etməlidirlər. Onlar deyirlər ki, ilk növbədə belə bir zonanın yaradılmasında ərəb ölkələrinin iştirakı məqsəduyğun sayılır. Məhz bu məqamı vurğulamaq üçün əsasən Britaniya və Fransa tərəfindən cizgilənmiş qətnamə layihəsinin tərtibində Livan da iştirak edib. Buna baxmayaraq Liviyaya hərbi müdaxiləyə müxalif olanlar var və bunlar heç də təkcə Rusiya və Çin deyil. Almaniya da bildirir ki, uçuşsuz zona barəsində bir çox suallar açıq qalıb. Amerikalılar isə hələlik öz mövqelərini açıqlamayıblar. Vaxtsa gedir. Alınan son xəbərlərə görə Qəzzafi qüvvələri ilə üsyançılar arasında döyüşlər hazırda üsyançıların son istehkamı olan Benqazi şəhərinin yaxınlığında baş verir.[166]
BMT Təhlükəsizlik Şurası Liviyada qeyri-uçuş zonasının tətbiqini müzakirə etmək üçün bir araya gəlib. Müəmmər Qəzzafiyə sadiq qüvvələr üsyançı istehkamlarına hücumları davam etdirirlər. ABŞ dövlət katibi Hillari Klinton deyib ki, o, günün sonunadək qətnamənin qəbul olunacağını güman edir. Ərəb Liqasının dəstəyi ilə qətnaməni Britaniya, Fransa və Livan təqdim ediblər. Bəzi Qərb dövlətləri qətnamənin tezliklə qəbul edilməsi istiqamətində çalışır və qeyri-uçuş zonasından əlavə üsyançılara yardım göstərmək üçün başqa ölçüləri nəzərdən keçirirlər. Son günlərdə yüngül silahlanmış dağınıq müxalifət qüvvələri təyyarələr, tanklar və ağır texnika ilə silahlanmış Qəzzafi ordusunun qarşısında dəfələrlə geri çəkiliblər.[167]
Beynəlxalq müdaxilə
[redaktə | mənbəni redaktə et]BMT-nin Təhlükəsizlik Şurası Liviya hava məkanında uçuşlara qadağan olunan zonanın yaradılması barədə qərar qəbul edib. BMT Təhlükəsizlik Şurasının qətnaməsində hərbi əməliyyatların mümkünlüyü və Liviya Mərkəzi Bankının və neft şirkətinin hesablarının dondurulması imkanları qeyd olunub. Bu tədbirlər müxalifətin nəzarəti altında olan şəhərin bombardman olmasının və yerli dinc əhalinin qətlə yetirilməsinin qarşının alınmasına yönəlib.Təhlükəsizlik Şurasının 15 üzvündən 10-u qətnamənin lehinə səs verib.[168]
Pilotsuz təyyarələr vasitəsilə həyata keçiriləcək ilk reydlərin yaxın saatlarda başlaması istisna olunmur. Qəzetin mənbəsi bildirir ki, Müəmmar Qəzzafinin tərəfdarları müxalifətin nəzarətində olan Benqazidə əməliyyatlara başlayarsa, Qərb dövlətləri BMT Təhlükəsizlik Şurasının qətnaməsinin icrasına başlaya bilər. Xatırladaq ki, dünən BMT TŞ Liviyaya qarşı hərbi əməliyyatlara başlanmasına icazə verən qətnamə qəbul edib. "Axşam saatlarında Britaniya Hərbi Hava Qüvvələrinin Liviyanı bombalaması mümkündür. İlkin mərhələdə ona Qətər və Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri aviasiyasının da dəstək verməsi gözlənilir", – deyə məlumatda bildirilir.[169]
ABŞ aviasiyası Liviyanın Hava Hücumundan Müdafiə sistemini sıradan çıxarıb. ABŞ Milli Təhlükəsizlik Xidmətinin nümayəndəsi bəyan edib: "Müəmmar Qəzzafinin HHM quvvələri qismən iflic vəziyyətinə salınıb. Amma hələ Liviyanın quru qoşunlarının bunun əvəzində nə edəcəyini söyləmək çətindir". ABŞ-yə məxsus "B-2" qırıcıları Liviyanın əsas aerodromuna 40-dək bomba atıb. Amerika və Britaniyanın gəmiləri və sualtı qayıqları isə Liviyadakı hədəflərə 100-dən artıq zərbə endirib.[170]
Liviya lideri Müzmmar Qəzzafi ölkəsini bombardman edən Qərbə "alov püskürüb". o, Qərbə "uzun-uzadı müharibə" vəd edib. "Biz torpaqlarımızı tərk etməyəcəyik. Biz onları azad edəcəyik", – deyə Qəzzafi bildirib. Əhaliyə silah paylamağa başladıqlarını deyən Qəzzafi deyib: "İşğalçıların məğlubiyyəti qaçılmazdır. Qərb Hitler və Mussolini kimi çökəcək".[171]
Liviya səmasının blokadaya alınması məqsədilə yaradılmış beynəlxalq koalisiya qüvvələrinin birgə əməliyyatı zamanı nəzərdə tutulmuş 22 hədəfdən 20-i vurulub. Liviyanın səmasının blokadaya alınması barədə BMT Təhlükəsizlik Şurasının 1973 saylı qətnaməni qəbul etməsindən sonra ABŞ, Fransa, İtaliya, Kanada və s. ölkələr koalisiya yaradıblar. Fransızlar, amerikalılar və ingilislərin Liviyaya zərbələrinə Səudiyyə Ərəbistanı və Qətər də qoşula biləcəklərini bəyan ediblər. Afrika İttifaqı, Türkiyə, Rusiya, Çin, Hindistan, Ərəb Dövlətləri Liqası bombardmanları qətiyyətlə pisləyib. Liviya lideri Muəmmar Qəzzafiyə sadiq qüvvələr isə Misurata şəhərinə hücumu davam etdirirlər. Üsyançıların əlində olan şəhərin mərkəzində Qəzzafinin tankları peyda olub.
ABŞ Hərbi-Hava Qüvvələrinin 3 "Stealth B-2" bombardmançı təyyarəsi Liviyadakı Əl Məhran aviabazasına 40 bomba atıb. "Gözəgörünməz" adlandırılan həmin təyyarələrin bu günün sonunadək Liviyadakı daha bir bazanı bombalayacaqları gözlənilir.
Fransanın xarici işlər naziri Alen Jüppe bildirib ki, Liviya lideri Müəmmar Qəzzafi dinc əhaliyə hücumlara son qoymayınca, qoşunlarını üsyançılara qarşı mövqelərdən çıxarmayınca bombardmanlar davam etdiriləcək. Kanada, İspaniya və Danimarkanın hərbi təyyarələri Liviyaya qarşı yeni zərbələrdə iştirak etmək üçün Aralıq dənizindəki aviabazalara gətirilir.
Qəzzafi rejimi hərbi bazalar və nəqliyyyat qovşaqlarının yanında mülki əhalini yerləşdirərək "canlı qalxan"lar yaradır. Qəzzafinin komanda məntəqəsinin yerləşdiyi Bab əl Əziziyyə bunkerinin yanında indi yüzlərlə liviyalı var. Liviyanın kütləvi informasiya vasitələri bildirirlər ki, Qəzzafi rejminə qarşı beynəlxalq əməliyyat başlanandan bəri bombardmanlarda ən azı 48 nəfər həlak olub.
Qəzzafi rejiminə qarşı hazırlanmış "Odisseya. Sübh" əməliyyatı ABŞ-nin 1991-ci ildən bəri qatıldığı ən mühüm hərbi əməliyyatların ssenarisi üzrə keçirilir. "Bloomberg" bildirir ki, əməliyyyatın əvvəlində "Tomahawk" qanadlı raketlərindən istifadə edilərək aviasiyaya "yol" açılıb. Liviyadakı 20 hədəfə 110 belə raket buraxılıb. Beynəlxalq koalisiyanın başlıca hədəfi Qəzzafiyə sadiq qoşunların əlində olan və 300 km məsafədəki hədəfləri vura bilən "SA-5" raket sistemləri olub. Bundan başqa, Qərbin təyyarələrinin hədəfləri arasında Liviyanın 50 "SA-6" raket sistemləri, 30 "hava-torpaq" sistemi və 15 radar sistemi var. Bu sistemlər Aralıq dənizi sahillərindədir. Liviyanın Hava Hücumundan Müdafəi Qüvvələrində 5 zenit-raket alayı və 3 zenit-raket briqadası var. Onlar S-200 "Anqara", S-75 "Dvina", "Osa" və "Kvadrat" zenit-raket kompleksləri ilə təchiz olunublar.
"Reuters" bildirir ki, əməliyyatın növbəti mərhələlərində Liviyanın hava səmasında patrul uçuşlarında olan qırıcıların elə səmada yanacaqla təmiantı, pilotsuz təyyarələrlə nəzarət və müşahidənin təminatı, kəşfiyyatçı təyyarələrin uçuşları, radar qurğularının məhv edilməsi nəzərdə tutulub. Bütün bunlar BMT Təhlükəsizlik Şurasının qərarı ilə Liviyanın qapadılmış səmasının patrul nəzarəti üçündür.
Liviyaya qarşı əməliyyatlarda ABŞ, Böyük Britaniya, Kanada, Fransa və İtaliya iştirak edir. Liviyadakı mövqelərə ilk zərbələri Fransa Hərbi-Hava Qüvvələrinin "Miraj" təyyarələri endirib. Bundan başqa, Liviyanın səmasında uçuşsuz zonanın təminatı üçün Siciliyadakı aviabazada Norveç və Danimarkannın hərbi təyyarələri yerləşdirilib.
"Əl Cəzirə" bildirir ki, Müəmmar Qəzzafi isə Tunisə nümayəndə heyəti yollayıb. Qəzzafi, onun ailə üzvləri və ölkə rəhbərliyi hazırda gizli yeraltı bunkerlərdədir. AFP bildirir ki, Liviyaya qarşı hərbi aksiyanı həyata keçirən koalisiya ölkələri bu gün səhər ölkəni hərbi-dəniz blokadasına alıblar. Blokadanın təminatında 20 döyüş gəmisi və sualtı qayıq iştirak edir. Təxminən 2 saatdan sonra həmin gəmilərə Fransanın aviadaşıyıcı gəmisi və 3 freqatı da qatılacaq.[172]
Milli.Az xəbər portalı "Əl Cəzirə"yə istinadən bildirir ki, beynəlxalq koalisiyanın hava zərbələri nəticəsində Liviyanın paytaxtı Tripolidə Muəmmar Qəzzafinin iqamətgahıının ərazisindəki ən iri bina dağıdılıb. Bu bina Qəzzafiyə sadiq qüvvələrin komanda mərkəzi və qərargahı idi. Bina Qəzzafinin fəxri qonaqları qəbul etdiyi çadırdan 50 metr aralıdadır. Üçmərtəbəli binanın yerindən qara tüstülər qalxır. Binanın yanına Muəmmar Qəzzafinin tərəfdarları toplanıblar. Qəzzafinin özünün harada olduğu isə bilinmir.
AFP bildirir ki, ABŞ Silahlı Qüüvvələrinin Birləşmiş Qərargah Rəisləri Komitəsi Qəzzafinin hədəfə alınmadığını bəyan edib. Vise-admiral Bill Qortninin sözlərinə görə, Qəzzafinin iqamətgahı və sarayı "koalisiya qüvvələrinin zərərsizləşdirməyi nəzərdə tutduğu obyektlər arasında deyil".
Dünən axşam və bu gün səhər Tripolinin bombardmanı davam edib. Liviya Hava Hücumundan Müdafiə Qüvvələri şəhər səmasını koalisiya qüvvələrinin təyyarələrindən qorumaq üçün sürəkli atəş açıblar. ABŞ, Britaniya, Fransa, İtaliya, Kanada və s. ölkələrdən ibarət koalisiyanın qüvvələri Qəzzafinin Benqazi şəhəri yaxınığında toplaşmış zirehli texnikasına zərbələr endirib. Koalisiya qüvvələri Liviyanın HHM obyektlərinə artıq 124 qanadlı raket buraxıb. Böyük Britaniya Hərbi-Dəniz Qüvvələrinin sualtı qayığı da Liviyaya zərbələr endirir. Britaniya Müdafiə Nazirliyinin rəsmimi general-mayor Con Lorimer BBC-yə bildirib ki, Aralıq dənizindəki "Trafalqar" sualtı qayığından Liviyaya "Tomahawk" qanadlı raketləri buraxılıb.
"Əl Ərəbiyyə" bildirir ki, Liviyada vətəndaş müharibəsi başlayandan bəri 8 min insan həlak olub. Ekspertlər isə beynəlxalq koalisiyanın Liviyaya hərbi müdaxilə ilə bağlı dəqiq planının olmadığını bildirir.
Hələlik "Odissey. Şəfəq" planının üç mərhələsi müəyyənləşib.
- İlkin mərhələdə əsasən hava hücumundan müdafiə obyektləri olmaqla 31 hədəf bombalanıb.
- İkinci mərhələnin hədəfləri Liviyada iki hərbi-hava bazası və Qəzzafinin Tripolidəki iqamətgahıdır.
- Son mərhələdə isə koalisiya qüvələri Qəzzafiyə sadiq qoşunlara zərbələr endirməyi planlaşdırır.
Liviyaya qarşı əməliyyatlarda 3 "B-2" bombardmançı, 56 qırıcı-bombardmançı təyyarələrdən istifadə olunur. Hava zərbələri F-16, F-18, "Rafale", "Tayfun", "Tornado", "Mirage 2000" təyyarələri ilə endirilir.
Kosovo və Bosniya-Hersoqovina mediasında yer alan xəbərlərə görə, Müəmmar Qəzzafini indi 1500-ə yaxın serb muzdludan ibarət xüsusi dəstə qoruyur. Həmin serblərə general Ratko Mladiçin rəhbərlik etdiyi vurğulanır. Kosovoda və Bosniyada insanlara divan tutmuş Mladiçin dəstələri çoxsaylı qətliamlar törədiblər. Mladiçlə yanaşı, onun "çetnik" deyilən muzdlularının əksəriyyəti beynəlxalq axtarışdadır.[173]
Avropa ölkələri arasında BMT-nin tətbiq etdiyi uçuşa qadağa zonasının təmin olunması məqsədilə ABŞ-nin başçılığı ilə koalisiya qüvvələrinin Liviyaya hava və raket hücumları ilə bağlı fikri ayrılıqları yaranıb. Uşuşa qadağa zonasında əməliyyatlara nəzarətin ələ alınması ilə bağlı gün Brüsseldə keçirilən müzakirələ zamanı NATO-nun 28 üzvü konsensus əldə edə bilməyib. NATO üzvü Türkiyə bildirib ki, Ankara hərbi əməliyyatlarda iştirak etmək üçün bir sıra irəli sürüb.
Səudiyyə Ərəbistanında səfərdə olan Rəcəp Tayyib Ərdoğan deyib ki, NATO-nun əməliyyatı işöala çevrilməməlidir. Rusiyanın Baş naziri Vladimir Putin uçuşa qadağa zonasını kəskin tənqid edib. Rusiya prezidenti Dmitri Medvedev isə baş nazirini tənqid edərək, onun şərhlərini qəbuledilməz adlandırıb. NATO üzvü Almaniya koalisiyada iştirak etməmək qərarını müdafiə edib.[174]
NATO artıq Liviyaya silah tədarükünə dair embarqonun əməl olunması ilə bağlı əməliyyat aparır. NATO-nun Avropadakı Birləşmiş Silahlı Qüvvələr Komandanlığı yanında strateji planlaşdırma üzrə direktoru briqada generalı Pyer Sen-Aman bildirib. "NATO artıq əməliyyat aparır", – o, Brüsseldə jurnalistlərə deyib.
Çərşənbə axşamı NATO-nun baş katibi Anders foq Rasmusen Şimali Atlantika Alyansının BMT Təhlükəsizlik Şurasının Liviyaya silah tədarükünə dair embarqoya nəzarətlə bağlı qətnaməsinin icrasının təmin olunmasına dair qərar qəbul etməsi haqqında məlumatı verib.
NATO generalı onu da bildirib ki, "Birləşmiş müdafiəçi" kodu ilə əməliyyat aparılan zaman NATO dənizçiləri Mərkəzi Aralıq dənizindən keçəcək və göyərtələrində silah və muzdluların olması ilə bağlı şübhəli gəmiləri yoxlayacaqlar. Sen-Aman deyib ki, ümumilikdə əməliyyat 10 freqat (Kanada, İspaniya, Böyük Britaniya, Yunanıstan, İtaliya və ABŞ-dən bir, Türkiyədən dörd), üç sualtı gəmi (İspaniya, İtaliya və Türkiyədən bir), iki köməkçi gəmi (İtaliya və Türkiyə), eləcə də bir komanda gəmisi (İtaliya) ilə həyata keçiriləcək.[175] Liviya lideri Müəmmar Qəzzafinin Tripolidəki iqamətgahı növbəti dəfə koalisiya qüvvələrinin bombardmanına məruz qalıb.[176]
Liviya hərbi hava qüvvələri və havadan müdafiə qoşunları müstəqil döyüş qüvvəsi kimi daha mövcud deyil. Bunu Böyük Britaniyanın aviasiya vitse-marşalı Qreq Baquell (Greg Bagwell) bilidirib. Onun sözlərinə görə, artıq koalisiya təyyarələri praktiki olaraq maneəsiz Liviya səmasında uça bilər.[177]
Liviyada həyata keçirdiyi hərbi əməliyyatlara komandanlığı NATO öz üzərinə götürüb. Bunu NATO-nun baş katibi Anders Foq Rasmussen bəyan edib.[178]
Müttəfiqlər fəal surətdə Liviyaya quru hücumu planının üzərində işləyirlər. Bu barədə "RİA Novosti"yə Rusiya kəşfiyyatındakı yüksək rütbəli mənbə məlumat verib.
"Müxtəlif kanallardan aldığımız məlumat onu göstərir ki, NATO ölkələri Böyük Britaniya və ABŞ-nin fəal iştirakı ilə Liviya ərazisində quru əməliyyatı planının üzərində işləyirlər. Belə görünür ki, quru əməliyyatı hava bombardmanları və raket zərbələrinin Qəzzafi rejimini süqut etməyə məcbur edə bilmədiyi təqdirdə başlayacaq", deyə mənbə bildirib. Onun sözlərinə görə, əgər Liviyadakı hadisələr məhz bu ssenari üzrə inkişaf etsə, quru əməliyyatının aprelin sonları – mayın əvvəllərində başlanması planlaşdırılır.[179]
Müəmmar Qəzzafi ölkəsinə qarşı aparılan hərbi əməliyyatları pisləyərək Liviyaya dair Londonda keçirilmiş konfransın iştirakçılarını hərbi əməliyyatlara xitam verməyə səsləyib. "Liviyaya qarşı aparılan barbar və şərəf gətirməyən hücumu dayandırın, Liviyanı liviyaylıların ixtiyarına verin. Siz hər an insan itkisini artıran, insan qırğını ilə nəticələnən əməliyyatlarla məşğulsunuz", – Qəzzafi deyib.
Daha sonra o, ölkəsinin hazırkı vəziyyətini İkinci Dünya müharibə illərində Hitlerin Londonu bombalaması ilə müqayisə edib: "Siz, Avropa və ABŞ bilmirsiniz ki, bu barbarlıqla dolu və məşum müharibə Hitlerin Avropaya işğalçılıq hücumunu və Böyük Britaniyanı bombalamsını xatırladır?!"
Liviya lideri söyləyib: "Nə üçün siz "Əl-Qaidə" kimi beynəlxalq terrorçuluqla məşğul olan qruplaşmaları bombardman etmirsiniz?! Qoyun, Liviya ilə bağlı böhranla Afrika Şurası məşğul olsun. Liviya bu Şuranın bütün qərarlarını qəbul edir".[180]
Maliyyə sanksiyaları
[redaktə | mənbəni redaktə et]ABŞ-nin Maliyyə Nazirliyi Liviya dövlətinə və ölkə başçısı Müəmmər Qəzzafiyə məxsus 30 milyard dollarlıq vəsaiti – nağd pulu və qiymətli kağızı dondurub. "Media forum" saytının məlumatına görə, nazirliyin nümayəndəsi Devid Koen deyib ki, bu, ABŞ tarixində misli görünməmiş iri həcmdə dondurmadır.
Fevralın 27-də BMT Təhlükəsizlik Şurası Qəzzafi, ailə üzvləri və yaxın silahdaşlarının ölkədən çıxmasını yasaqlayan qətnamə qəbul edib. Sanksiyanın başqa bəndlərinə görə, Qəzzafi və qohumlarının xaricdəki bütün hesabları dondurulur, Liviyaya bütün növ silahların satışı yasaqlanır, Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinə dinc sakinlərin öldürülməsini araşdırmaq tapşırılır.
Avropa Birliyi də fevralın 28-də Qazzafiyə, onun ailə üzvlərinə və ətrafındakı şəxslərə sanksiyalar tətbiq edib. Sanksiyalar Liviyaya silahın və xüsisi vasitələrin satışına embarqonu, Qəzzafi klanı təmsilçilərinin Avropa Birliyi ölkələrinə səfərinə yasağı, onların hesablarının dondurulmasını nəzərdə tutur.[181]
Müəmmar Qəzzafi rejiminin nümayişçilərə qarşı amansız davranışına etiraz olaraq, Qəzzafi, onun ailəsinin 5 üzvü də daxil olmaqla, 26 nəfərin birlik ölkələrinə səfərləri qadağan olunub. Onların Avropa ölkələrindəki aktivlərinə isə həbs qoyulub. Avropa Birliyi Liviyaya silah-sursat satışını da qadağan edib.[182]
NATO alyansda Liviya lideri Müəmmar Qəzzafiyə qarşı beynəlxalq hərbi kampaniyaya nəzarətlə bağlı fikir ayrılıqlarına baxmayaraq, BMT-nin Liviyaya qarşı tətbiq etdiyi silah embarqosuna əmək etməyə razı olub. NATO-nun Baş katibi general Anders Foq Rasmussen deyib ki, Liviyaya qeyri-qanuni silah daşımaqda şübhəli bilinən gəmilərin ələ keçirilməsi məqsədilə alyansın Aralıq dənizində gəmiləri və təyyarələri fəaliyyətə keçir. Rasmussenin sözlərinə görə, NATO üzrə müttəfiqlər BMT-nin Liviya üzərində sanksiyalaşdırığı uçuşlara qadağa zonasının təmin edilməsinə yardım etmək üçün hazırlanan planları yekunlaşdırıb.[183]
İsveç hakimiyyəti Liviya lideri Müəmmar Qəzzafiyə məxsus olduğu bildirilən 1,6 milyard dollar həcmində aktivlərin dondurulması barədə qərar qəbul edib. Lakin "Al Jazeera" telekanalının məlumatına görə, İsveçdə Qəzzafiyə bağlı daha böyük aktivlər ola bilər. Bundan əvvəl ABŞ, Avstriya, Almaniya və digər Qərb ölkələri şəxsən Qəzzafiyə, eləcə də Liviyaya məxsus pul vəsaitlərinin dondurulması barədə qərar qəbul etdiklərini açıqlayıblar. Bu ölkələr Liviya liderinə qarşı nəzərdə tutulan digər sanksiyaların, o cümlədən, Müəmmar Qəzzafiyə səfər qadağasının qoyulmasına başlayıblar.[184]
Avropa İttifaqının rəhbərləri Liviya məmurları və müəssisələr, o cümlədən iri neft şirkətləri haqqında yeni sanksiyalar tətbiq etmək niyyətindədir. Sanksiyaların tətbiqi barədə qərarın yaxın saatlarda qəbul olunacağı gözlənilir. Martın 24-dən etibarən isə sözügedən sanksiyalar qüvvəyə minəcək.[185]
Humanitar böhran
[redaktə | mənbəni redaktə et]BMT bildirir ki, son 10 gündə Liviyanı 75 min adam tərk etməyə məcbur olub. Zorakılıqdan xilas olmaq məqsədilə Tunis sərhədinə üz tutan bu adamların axını humanitar böhran yaradıb. BMT-nin Qaçqınlar üzrə Baş Komissarlığının sözçüsü Melissa Fleming deyib ki, martın 1-də daha 10-15 min nəfərin sərhədi keçməsi gözlənilir.[186]
Günlərdir davam edən vətəndaş müharibəsi üzündən ölkəni tərk etmiş qaçqınların sayı 140 minə çatıb. "Əl-Cəzirə" xəbər verir ki, onların təxminən yarısı Tunisə üz tutub. Humanitar təşkilatlardan bildirirlər ki, ölkədən axın durmadan davam edir. Tunis hökuməti son 2 sutkada Liviyadan bu ölkəyə 75 minədək qaçqının gəldiyini açıqlayıb.[101]
Liviyada Qəddafiyə sadiq qüvvələrlə üsyançılar arasındakı toqquşmalardan qaçaraq Tunisə keçən və ümumilikdə Misirli olan minlərlə insan səhiyyə, yaşayış yeri və yeyinti-ərzaq problemləri ilə qarşılaşıb. İnsanlar gecələri küçələrdə yatır. Qadın və uşaqların böyük hissəsi isə əsgərlər tərəfindən qurulan çadırlarda yerləşdirilib. Keçid məntəqəsində gərginlik hökm sürür. Xalq keçid məntəqəsindəki problemlərə etiraz edərkən, əsgərlər də tez-tez kütləni dağıtmaq üçün havaya atəş açır.[187] Məlumatlara görə martın 2-dək Liviyanı 180 min insan tərk edib.[188]
İnsan hüquqları pozuntuları
[redaktə | mənbəni redaktə et]Muəmmər Qəddafiyə sadiq qüvvələr digər vətəndaşlarla bərabər 540 tələbəni oğurlayıb. Universitet tələbələri Misratada yerləşən tələbə şəhərciyindəki yataqxanalardan oğurlanıb. Tələbələrlə yanaşı, hökumət əleyhinə olan etirazçılar da Qəddafinin qüvvələri tərəfindən oğurlanmışdır. Oğurlanmış insanların taleləri naməlum olaraq qalır. Liviyanın "Əl-Rəqib" insan haqları təşkilatı insan haqlarının rejim tərəfindən pozulmasını kəskin pisləmiş və xəbərdarlıq etdib ki, Qəddafi oğurlanmış insanları ona hücum olan təqdirdə canlı sədd kimi istifadə edə bilər.[189]
Liviya lideri Müəmmar Qəzzafini dəstəkləyən ordu dinc sakinlərə qarşı zorakılıq edir, onları ələ salır və alçaldır. Rejimə qarşı çıxan şəxslərə qarşı seksual zorakılıq da adət halını alıb. Yayılmış videogörüntülərdən birində Qəzzafi hərbçilərinin əl-qolunu bağlayaraq yük maşınına doldurduğu müxalifət tərəfdarları ilə necə davrandığı açıq şəkildə görünür… [190]
Azərbaycan
[redaktə | mənbəni redaktə et]Azərbaycanın Liviyadakı səfirliyi bu gün 12 soydaşımızı vətənə göndərməyə hazırlaşır. Bu barədə APA-ya Azərbaycanın Liviyadakı səfiri Ağasəlim Şükürov məlumat verib. Onun sözlərinə görə, ölkədə vəziyyət gərgin olaraq qalmaqdadır: "Bir çoxları ölkəni tərk etməyə çalışır, buna görə də Tripoli hava limanı gərgin iş rejimində çalışır. Hələlik Liviyada olan Azərbaycan vətəndaşlarından baş verən hadisələrdə zərər çəkən yoxdur. Səfirlik ölkədən çıxmaq istəyən bütün soydaşlarımızı Vətənə göndərmək üçün lazımi səylər göstərir".Qeyd edək ki, səfirliyimizin əməkdaşlarının ailə üzvləri də daxil olmaqla Liviyada cəmi 20 Azərbaycan vətəndaşı var: "Biz vətəndaşlarımızı çıxarmaq üçün səylərimizi əsirgəmirik. Lakin aeroportda ölkədən getmək istəyən 4-5 min nəfər toplaşıb. Heç də bütün təyyarələrə uçuş icazəsi verilmir, hətta çarter reyslərinin hamısı həyata keçirilmir. Liviyadakı MDB ölkələrinin səfirlikləri ilə belə razılığa gəlmişik ki, vətəndaşlarımızın Liviyadan çıxarılması prosesini birlikdə həyata keçirək. Əgər təyyarələrin havaya qalxmasına icazə verilsə, bəlkə bu gün 12 Azərbaycan vətəndaşını ölkəmizə göndərə bildik".[191][192]
Azərbaycanın 10 vətəndaşı Ukrayna Müdafiə Nazirliyinin təyyarəsi ilə Liviyadan Kiyevə evakuasiya olunub.[193][194]
Daha 14 Azərbaycan vətəndaşı Ukraynaya məxsus təyyarə ilə Liviyadan evakuasiya olunub.[195][196][197]
Digər bəzi səbəblər
[redaktə | mənbəni redaktə et]Daxili fərqliliklər
[redaktə | mənbəni redaktə et]Ölkə 3 əsas vahiddən ibarətdir: Kirenaika, Triplotaniya və Fəssan. Onların birləşməsindən yaranan Liviya dövləti çox vaxt “süni dövlət” də adlandırılır. İkinci Dünya Savaşı ərəfəsində Kirenaika və Tripolitaniya ingilis, Fəssan isə fransız təsir dairəsində idi.
Liviya olaylarında qəbilələrin rolu. Mütəxəssislərin fikirləri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Yaxın Şərq və Şimali Afrika üzrə almaniyalı mütəxəssis Mixail Lüdersin fikrinə görə:
Əgər Qərbi Liviya qəbilələri Qəddafini dəstəkləməkdən imtina etməsəydilər, üsyançılar uğur qazana bilməzdi. Tripolinin tutulması üsyançıların hərbi qüvvəsindən daha çox Benqazidəki Milli Keçid Şurasının Qərb qəbilələrinin son həftə və günlərdə apardığı gərgin danışıqların nəticəsi idi. Onlar qərara gəldilər:
1. Kifayət qədər sadiq qüvvəsi qalmayan Qəddafini müdafiə etmək anlamsızdır.
2. NATO hava qüvvələrinin qarşısında dayanmaq imkansızdır.
Qəddafinin sona qədər Tripolini müdafiə etməsini tapşırdığı Tripoli Şəhər Komendantı satqınlıq edərək üsyançıların keçidi üçün yollar açdı.
Liviyadakı on illər əvvəl baş vermiş qəbilələrarası ziddiyyətləri nəzərə alsaq, onların vahid məxrəcə gələrək Qəddafinin müdafiəsindən çəkilmələrini anlamaq çətindir. Ehtimal olunur ki, MKŞ qəbilələri öz tərəfinə çəkmək üçün strateji güzəştlərə gedib, kabinetdə yer sözü vermib və ya rüşvət ödəyib.
MKŞ Tripoli təcrübəsini Qəddafinin doğma şəhəri Sirtedə də həyata keçirib. 1 sentyabrdan başlayan danışıqlarda şəhər rəhbərliyindən mübarizəsiz təslim olmaq istənilib, əks halda şəhərin güllə yağmuruna tutulacağı bildirilib. BBC məlumat verirdi ki, onlar “durumlarının ümidsiz olduğunu” anlasalar da, “Qəddafiyə loyal polkovniklər”in qarşını ala bilmirlər.
Qəbilələrarası qarşıdurmalarda Əlcəzair izləri:
Ehtimal olunur ki, Əlcəzir yüzlərlə kilometrlik sərhədləri boyu Liviyanın qərbində yaşayan Ərəb və Bərbər qəbilələrinin üzərində iş apararaq onları xaosa sürükləmişdir. Digər pozucu qüvvə isə Əl-Qaidənin “Ərəb Məğribi ölkələrindəki bölmələri” olmuşdur. Beləliklə, Əlcəzair-Liviya sərhədində Əfqan-Pakistan modelli daimi münaqişə ocağı yaradılır. Liviyanın hərbi dairələrinə yaxın olan “LExpression” qəzeti “Tripoli düşdü, Əl-Qaidə qələbə qazanır” adlı başlıqla xəbər yayımlamışdı.
Təzaddan belə bir sual yaranır ki, İslamist Terrorizmə qarşı olan Əlcəzair Afrikanın qocaman dövləti olan Liviyadakı qeyri-stabilliyi niyə dəstəkləyir? Bu barədə fikir haçalanması var. Almaniya KİV məlumatına görə, Əlcəzair Xarici İşlər İdarəsinin rəhbəri Murad Mədəlsi Paris sammiti ərəfəsində bildirib ki, onların ölkəsi MKŞ-nı tanımağa hazırdır. Əslində, onlar Şuranı yaranan kimi dərhal tanımağı düşünürdülər, lakin bu qurumun Liviyanın bütün bölgələrinin maraqlarını təmin etdiyinə əmin deyildilər. O, Qəddafinin ailəsinin bir qisminin Əlcəzairdə sığınacaq tapmasına baxmayaraq, özünün bu ölkədə olması ehtimalını rədd etdi. Əlcəzair rəhbərliyinin qəribə manevrləri, dəyişkən və öncədən sezilməyən mövqeyi onun Avropa dövlətlərinin XİN-lərinin təhriki ilə bu addımları atdığını düşünməyə əsas verir.
Qəbilələrin arealı və Neft amili
[redaktə | mənbəni redaktə et]Liviya qəbilələrinin hər biri fərqli xüsusiyyətlərə malikdir. Qəddafinin 42 illik diktaturası ölkənin qərbində dövründə 3 əsas qəbilə önə çıxırdı. 1. Varfalla - ən böyük qəbilə. 2. Qəddaf – Qəddafinin qəbiləsi. 3. Maqarxa. Ölkənin şərqində qəbilələr daha sıx, neft ehtiyatı və infrastruktur daha böyükdür. Əsas neft mənbələrə: Murzuk, Sirte və Kirenaikadadır. 5 neft emalı müəssisəsindən 4-ü, 6 terminaldan 5-i şərqdədir. Sirtdən Tobruka uzanan 800 km-lik sahil zolağı neftin hasilat, emal və ixrac bölgəsidir. Müharibə nəticəsində neft müəssisələri və kəmərləri az zərər çəkilib və qısa müddətdə bərpa olunub. Problem bunda deyil, məsələ orasındadır ki, neftli torpaqlarda qarışıq və çoxsaylı qəbilələr var (Мугарбах, Авакуир, Абиид, Дарза, Арафах, Бараза, Абайдат, Цувайях, Фавахир, Майбрах, Авайлах, Минифах). Beləliklə, qəbilələrin 85-90%-i neft gəlirlərinin bölünməsində birbaşa iştirak edir. Onları Qəddafiyə qarşı mübarizəsinin əsas səbəblərindən biri də budur. Mayns Coğrafiya İnstitutunun rəhbəri, Ərəb Dünyasını Araşdırma Mərkəzinin sədri, Ərəb Şərqi üzrə mütəxəssis Günter Mayer əsas qarşıdurmanın Tripolitaniya və Kirenaika arasında əsas ixrac qüvvəsi uğrunda olduğunu bildirir. Qərbi qəbilələr Qəddafinin dəstəkçiləri olmuş, şərqə isə yad münasibət bəslənmişdir. Əsas neft potensialı Şərqdə olsa da, kapitalın mənimsənməsi qərbə gedirdi. Üsyanın vektoru isə paysız Şərqdən, hakim Qərbə uzanırdı. Qəddafinin qəbiləsi qərbdə yaşayır və ölkə zənginliklərinin əsas sahibi idi. Gəlirlərin bölüşdürülməsindəki qeyri-bərabərlik qəbilələrarası zidiyyətləri dərinləşdirirdi. Mayer qəbilələrin sayının 130-140 olduğunu bildirir.
Diktatura yenidən qayıda bilərmi?
[redaktə | mənbəni redaktə et]İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Qərbi Almaniyada həyata keçirilən islahatlar olardı. Diktaturadan qurtulmuş Qərbi Almaniyada DeNatsifikasiya həyata keçirildi. Keçmiş rejimin bütün qalıqları büsbütün məhv edildi. Gələcəyə doğru irəliləmək üçün keçmişlə hesablaşmaq mühüm amildir. Xalqa qarşı törədilən cinayətlərdə iştirak etmiş və cəmiyyətdə kök atmış zümrənin ictimai həyatdan yığışdırılmaması demokratiyanın gələcyinə böyük təhlükə törədir. Keçmiş Sovet məkanında baş verənlər inqilab dövrü yaşayan liviyalılar üçün bir ibrət dərsi olmaldır. Bu məkanda sabiq kommunistlərin ictimai-siyasi həyatdan yığışdırılmaması onlara siyasətə, az sonra isə hakimiyyətə qayıtmağa yardım etdi. Milli siyasi elita yenidən formalaşmayınca köhnə əllərin yeni hakimiyyətə qayıtması təhlükəsi kifayət qədər realdır. Bu mənada İraqda həyata keçirilən DeBəəsifikasiya da optimal nümunədir. Qəddafi hakimiyyətini təmsil edən zümrənin üzvləri qanuna müvafiq şəkildə siyasətdən tamamilə təcrid olunmayınca Liviyada diktaturanın bərpa olma şansları güclü olaraq qalacaq. Əlbəttə, bütün bunlardan öncə xalqa qarşı saysız-hesabsız cinayətlər törətmiş Qəddafinin yaxın çevrəsi yeni demokratik hökumət tərəfindən sərt cəzalandırılmalıdır.
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et] | Bu məqalədəki istinadlar müvafiq istinad şablonları ilə göstərilməlidir. |
- ↑ Швеция утвердила отправку истребителей на войну в Ливии Arxivləşdirilib 2020-10-26 at the Wayback Machine//Lenta.ru,01.04.2011 г.
- ↑ Самолеты ВВС Катара движутся к Ливии, чтобы участвовать в военной операции Arxivləşdirilib 2012-01-11 at the Wayback Machine//Новости@Mail.ru,20.03.2011 г.[https://web.archive.org/web/20201022123605/https://www.gazeta.ru/news/lenta/2011/03/20/n_1755461.shtml Arxivləşdirilib 2020-10-22 at the Wayback Machine Самолеты ВВС Катара движутся к Ливии, чтобы участвовать в военной операции]//Газета.ru,20.03.2011 г.
- ↑ ОАЭ направит в Ливию 12 боевых самолетов Arxivləşdirilib 2013-11-12 at the Wayback Machine//Росбалт, 25.03.2011 г.
- ↑ Иорданские ВВС примут участие в ливийской операции Arxivləşdirilib 2011-04-10 at the Wayback Machine//MIGnews,06.04.2011 г.
- ↑ Ближний Восток: Египет начал поставлять оружие ливийским повстанцам Arxivləşdirilib 2016-05-13 at the Wayback Machine//Lenta.ru,18.03.2011 г.
- ↑ Иван Яковина Вести с Татуина Arxivləşdirilib 2020-10-26 at the Wayback Machine//Lenta.ru, 21.04.2011 г.
- ↑ Франция начала снабжать оружием ливийских повстанцев Arxivləşdirilib 2011-09-05 at the Wayback Machine//Lenta.ru, 29.06.2011 La France a parachuté des armes aux rebelles libyens Arxivləşdirilib 2011-11-05 at the Wayback Machine//Le Figaro — International (fr.) 28.06.2011
- ↑ "Qatar trains anti-Gadhafi rebels in use of anti-tank weapons". 2011-11-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-09-18.
- ↑ Дмитрий Рогозин обвинил НАТО в участии в гражданской войне в Ливии. Arxivləşdirilib 2013-11-12 at the Wayback Machine//РБК, 23.08.2011 г. [https://web.archive.org/web/20190203005506/https://utro.ru/news/2011/08/23/993926.shtml Arxivləşdirilib 2019-02-03 at the Wayback Machine копия]
- ↑ Zaxar Radov В Ливии на стороне правительства воюет немало зимбабвийцев Arxivləşdirilib 2019-05-30 at the Wayback Machine//Комсомольская правда,01.03.2011
- ↑ "Sudan: Govt Deploys Troops to Borders With Libya". 2011-08-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-07-31.
- ↑ "НА СТОРОНЕ КАДДАФИ СРАЖАЮТСЯ НАЕМНИКИ ИЗ РОССИИ". 2011-09-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-07-31.
- ↑ Сирия шлет Каддафи оружие и боеприпасы Arxivləşdirilib 2018-10-28 at the Wayback Machine// ИА Росбалт, 14/03/2011
- ↑ "Algeria May have Violated UN Resolution By Providing Weapons to Libya, US State Dept". 2018-07-30 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-07-31.
- ↑ "Национальный Совет Ливии — за зону, свободную от полётов". 2011-03-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-09-18.
- ↑ Елена Мотренко У ливийских повстанцев новый лидер[ölü keçid]//«Комсомольская правда-Иваново», 23.03.2011 г.
- ↑ ntdtv.ru Оппозиция Ливии хочет получать доход от нефти Arxivləşdirilib 2023-07-26 at the Wayback Machine//«NewsLand», 30.05.2011 г.
- ↑ "Sun, 2 Oct 2011, 17:12 GMT+3". 31 January 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 September 2012.
- ↑ "New cabinet takes shape in Libya". 2011-10-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-09-18.
- ↑ Staff. "Libya's Opposition Leadership Comes into Focus". Stratfor (via Business Insider). 8 March 2011. 4 December 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 March 2011.
- ↑ Thu, 29 Sep 2011, 18:49 GMT+3[ölü keçid]
- ↑ "Rebels Forced from Libyan Oil Port". BBC News. 10 March 2011. 29 January 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 September 2012. (#invalid_param_val)
- ↑ "Abdel Fattah Younes dead". Al Jazeera. 28 July 2011. 29 July 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 September 2012.
- ↑ Staff. "The Battle for Libya: The Colonel Fights Back – Colonel Muammar Qaddafi Is Trying to Tighten His Grip on the West, While the Rebels' Inexperience Leaves Them Vulnerable in the East". The Economist. 10 March 2011. 21 March 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 March 2011.
- ↑ Staff. "Khalifa Hifter: New Rebel Military Commander may have ties to CIA". AllVoices. 30 March 2011. 7 April 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 March 2011.
- ↑ Staff. "Profile: Libyan rebel commander Abdel Hakim Belhaj". BBC News. 5 September 2011. 5 September 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 September 2011.
- ↑ Staff. "Henchman Belgacem al Abaaj captured, but no sign of Gaddafi". Herald Sun. 25 September 2011. 3 October 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 September 2011.
- ↑ "Behind Qatar's Intervention In Libya". 2011-10-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-09-18.
- ↑ "Libyan army defends role in revolution". 2011-10-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-09-18.
- ↑ "Bani Walid mostly controlled by NTC forces, fighting continues in Sirte". 2019-04-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-09-18.
- ↑ Командовать войсками НАТО в Ливии будет канадский генерал Arxivləşdirilib 2011-08-04 at the Wayback Machine//Lenta.ru,25.03.2011 г.
- ↑ "BBC News — Libyan forces 'capture Gaddafi'". 2021-02-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-09-18.
- ↑ "Thu, 20 Oct 2011, 12:52 GMT+3". 16 March 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 September 2012.
- ↑ "Син Муаммара Каддафі отримав притулок у суданських сепаратистів". 2011-10-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-09-18.
- ↑ Fighting rages for control of Gadhafi desert redoubt[ölü keçid]
- ↑ "After a day of intense fighting, anti-Gadhafi forces pull back". 2012-11-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-09-18.
- ↑ "Gaddafi Son Confirmed Dead, TNC Forces March Into Bani Walid". 2011-10-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-09-18.
- ↑ "Capture of Gaddafi's General — Mahdi al-Arabi". 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-09-18.
- ↑ "Arrest of Abu Zaid Dorda". 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-09-18.
- ↑ сил, верных Каддафи Arxivləşdirilib 2023-07-26 at the Wayback Machine//BBC Russian, 21.07.2011 г.
- ↑ Libya Live Blog — March 24 Arxivləşdirilib 2011-03-24 at the Wayback Machine//Al Jazeera Staff in Africa,24 March 2011. Retrieved 30 August 2011.
- ↑ «Libya: France Jet Destroys Pro-Gaddafi Plane» Arxivləşdirilib 2011-03-26 at the Wayback Machine.// BBC News,24 March 2011 Retrieved 30 August 2011.
- ↑ В Ливии к «Одиссее. Рассвет» присоединился «Объединенный защитник» Arxivləşdirilib 2014-04-28 at the Wayback Machine//Вести.ru, 26 Марта 2011
- ↑ Gaddafi’s military capabilities Arxivləşdirilib 2011-03-06 at the Wayback Machine//Al Jazeera English,03.03.2011 г.
- ↑ «Gadhafi Asks Obama To Call Off NATO Military Campaign» Arxivləşdirilib 2012-01-19 at the Wayback Machine// CTV News, 6 April 2011. Retrieved 27 August 2011.
- ↑ Libya: How the opposing sides are armed Arxivləşdirilib 2020-05-04 at the Wayback Machine//BBC News Africa, 23 August 2011
- ↑ Анатолий Цыганок Интервенция США и НАТО в Ливии Arxivləşdirilib 2011-09-06 at the Wayback Machine//Фонд стратегической культуры,20.03.2011 г.
- ↑ Виктор Баранец В каком состоянии «воздушный щит» Каддафи? Arxivləşdirilib 2011-03-24 at the Wayback Machine//Комсомольская правда,21.03.2011 г.
- ↑ Гражданская война в Ливии. Сюжет Arxivləşdirilib 2011-03-14 at the Wayback Machine//Lenta.ru
- ↑ Алексей Калабанов Наёмники Каддафи зачищают Ливию Arxivləşdirilib 2011-02-28 at the Wayback Machine//газета «Утро», 25.02.2011 г.
- ↑ "Növbə Qəddafiyə çatır?". 2011-02-17 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-16.
- ↑ "Liviya da çalxalanır". 2011-02-19 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-16.
- ↑ "Liviyada keçirilən kütləvi aksiyalarda 4 nəfər ölüb". 2011-02-20 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-21.
- ↑ "Liviyada nümayişçilərlə polis arasında baş verən toqquşmalarda 19 nəfər ölüb". 2011-02-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-21.
- ↑ "Liviyada nümayişçilər şəhəri ələ keçiriblər". 2011-02-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-21.
- ↑ "Liviyada əhali polis məntəqələrini ələ keçirir". 2011-02-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-21.
- ↑ "Liviyada internetə çıxış bağlanıb". 2011-02-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-21.
- ↑ "Liviya ordusu qumbaraatanlardan istifadə edərək Benqaziya daxıl olub". 2011-02-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-21.
- ↑ "Liviya səfiri: "Qəddafi ölkəni tərk edərək Venesuelaya qaçıb"". 2011-02-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-21.
- ↑ Liviya prezidentinin oğlu: "Müəmmər Qəddafi ölkədədir və ordu onu müdafiə edir"[ölü keçid]
- ↑ "Benqazi qan gölünə dönüb – 200 ölü, 800 yaralı". 2011-02-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-21.
- ↑ "Qəddafi güzəştə getdi". 2016-03-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-17.
- ↑ "Qəzzafinin oğlu: "Ölkə vətəndaş müharibəsi ərəfəsindədir"". 2011-02-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-21.
- ↑ "Qəddafi qaçdı?". 2011-02-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-21.
- ↑ "Qəzzafi artıq bacarmır..." 2011-02-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-21.
- ↑ "Liviyada hökumət binası yanır". 2011-02-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-21.
- ↑ LİVİYANIN İKİNCİ BÖYÜK ŞƏHƏRİ NÜMAYİŞÇİLƏRİN NƏZARƏTİNƏ KEÇDİ[ölü keçid]
- ↑ "Liviya: Tripoli Beynəlxalq aeroportu ələ keçirildi, paytaxtda döyüşlər gedir". 2011-02-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-21.
- ↑ "Qəzzafi ortaya çıxdı". 2020-09-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-22.
- ↑ "Liviya: Generallar Qəzzafiyə qarşı çıxdı, paytaxt Tripoli bombalanır". 2011-02-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-22.
- ↑ "Liviya: Qəddafi yenidən peyda oldu, ölkədə isə döyüşlər dayanmır". 2011-02-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-22.
- ↑ "Liviya paytaxtında 800 nəfər öldürülüb". 2016-03-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-23.
- ↑ "Qəddafi neft kəmərlərini partlatmağa hazırlaşır". 2011-02-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-23.
- ↑ "Qəddafi əleyhdarları Tobruku ələ keçirdilər". 2011-02-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-23.
- ↑ "Qəddafi Misurata şəhərinə də nəzarəti itirdi". 2011-02-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-23.
- ↑ "Liviyanin_butun__214376.html Qəzzafinin oğlu: "Liviyanın bütün dəniz və hava limanları açıqdır"[ölü keçid]
- ↑ "El-Kaide"_Liviyanin_sherqinde_islam__214368.html "Əl-Kaidə" Liviyanın şərqində islam əmirliyi elan edib[ölü keçid]
- ↑ ""Əl-Qaidə" Liviyada əmirlik qurdu!". 2011-02-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-24.
- ↑ "Qəddafi məscidi dağıtdı". 2011-02-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-24.
- ↑ "İsveçrə Qəddafinin hesablarını dondurdu". 2012-02-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-25.
- ↑ "Qəddafi: "Biz daha da zalım olacağıq"". 2011-02-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-25.
- ↑ "Qəddafinin bank hesabları donduruldu". 2011-02-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-25.
- ↑ "2 min insan meyidi". 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-25.
- ↑ "Число погибших в Ливии оценили в 2 тысячи человек". 2016-08-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-25.
- ↑ "İran telekanalı: Qəddafinin oğlu müxalifətçilərə qoşulub". 2011-02-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-25.
- ↑ "Иранский канал сообщил о переходе сына Каддафи на сторону оппозиции". 2016-08-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-25.
- ↑ "'Gaddafi's son joins Libyan protesters'". 2011-02-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-25.
- ↑ "Liviya paytaxtında Cümə namazından çıxan əhaliyə atəş açılıb, azı 5 nəfər ölüb". 2011-03-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-25.
- ↑ "В Триполи открыли огонь по манифестантам". 2021-06-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-25.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2012-03-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-03.
- ↑ "Liviya paytaxtı yaxınlığında döyüşlər başladı". 2016-03-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-25.
- ↑ "Liviya: nümayişçilər silah anbarını ələ keçirdi, paytaxtda qanlı döyüşlər gedir". 2011-02-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-26.
- ↑ "Qəddafi əleyhdarları parçalandı!". 2011-03-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-01.
- ↑ "Liviyada nümayişçilər güllələnib". 2011-03-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-01.
- ↑ "Qəzzafinin ordusu Tripoli yaxınlığında məğlub oldu". 2011-03-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-01.
- ↑ "ABŞ Liviya sahillərinə aviadaşıyıcı göndərdi". 2011-03-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-01.
- ↑ "Американцы направили к берегам Ливии авианосец "Энтерпрайз"". 2016-03-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-01.
- ↑ "USS Enterprise on its way to Libya as America and Britain ramp up threats to enforce no-fly zone above Gaddafi". 2021-09-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-01.
- ↑ "Tripolidə güclü partlayış". 2011-03-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-02.
- ↑ "Qəddafi tutulan şəhərləri geri alır". 2011-03-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-02.
- ↑ 1 2 "Liviya: Nümayişçilərə yenidən hava zərbələri endirilib". 2011-03-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-02.
- ↑ "Qəddafi NATO və ABŞ-ni "ikinci Vyetnam"la hədələdi". 2011-03-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-03.
- ↑ "Tripoliyə hücum hazırlanır". 2011-03-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-04.
- ↑ 1 2 "Liviyada döyüşlər davam edir, Obama Qəzzafini hərbi müdaxilə ilə hədələdi". 2011-03-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-04.
- ↑ "Liviyada şiddətli döyüşlər başladı". 2011-03-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-04.
- ↑ ""Qəddafi Allahın düşmənidir"". 2011-03-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-04.
- ↑ "Антиправительственные протесты начались в Триполи". 2021-08-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-04.
- ↑ "Qəddafinin qoşunları əz-Zaviyə şəhərinə girdilər". 2011-03-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-05.
- ↑ "Liviya: Burada baş verənlər heç İraqda da görünməyib". 2011-03-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-05.
- ↑ "Liviya: əl-Zaviyə uğrunda döyüş inqilabçıların qələbəsilə bitdi". 2011-03-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-05.
- ↑ "Hökumət qoşunları Liviyanın iki iri şəhərini ələ keçirib". 2011-03-08 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-07.
- ↑ "Liviya qan içində: ölənlərin sayı 6 minə çatır". 2011-03-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-07.
- ↑ "Qəddafi Bin Cavadı geri aldı". 2011-03-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-07.
- ↑ "Liviya hökuməti qiyamçılara danışıqlar təklif etdi". 2011-03-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-07.
- ↑ "Müəmmar Qəzzafi istefa verməyə razıdır?". 2011-03-09 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-07.
- ↑ "Liviyanın 4 şəhərində şiddətli döyüşlər gedir". 2011-03-09 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-09.
- ↑ "Qəzzafi qüvvələri Ras Lanufa hücumlarını davam etdirirlər". 2011-03-09 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-09.
- ↑ Qəzzafi gözünü yumdu, ağzını açdı[ölü keçid]
- ↑ "Qəddafi o şəhəri yer üzündən sildi!". 2011-03-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-09.
- ↑ "Liviya: damlardakı snayperlər evdən çıxan hər kəsi vurur". 2011-03-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-09.
- ↑ "Qəddafinin təyyarəsi Misir səmasında". 2011-03-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-09.
- ↑ "Qəzzafi qaçdı?". 2011-03-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-09.
- ↑ "Liviya ordusu qiyamçıları sıxışdırır". 2011-03-14 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-12.
- ↑ "Qəzzafiyə sadiq qüvvələr ölkənin qərb və şərq bölgələrinin nəzarətini ələ keçirməyə çalışır". 2011-03-15 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-14.
- ↑ "Qəzzafinin qoşunları daha bir şəhəri tutdular". 2011-03-15 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-14.
- ↑ "Liviya: qiyamçılar mövqelərini bərpa edir". 2011-03-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-14.
- ↑ "Liviyada qanlı döyüşlər gedir". 2011-03-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-14.
- ↑ "Liviya: qiyamçilar Qəzzafinin aldıgı şəhərləri azad edir". 2011-03-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-15.
- ↑ "Qəddafi qiyamçıların son qalasına hücuma keçdi". 2011-03-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-16.
- ↑ "Qəddafi son sözünü dedi". 2011-03-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-16.
- ↑ "Qəzzafi: Berluskoni satqın, Sarkozi dəlidir". 2011-03-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-16.
- ↑ "Qəddafinin ordusu Misrata şəhərinə daxil oldu". 2011-03-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-16.
- ↑ [Qəddafinin oğlu: 48 saatdan sonra qiyamçıların işi bitəcək]
- ↑ ": Benqazidə qanlı döyüş gedir, hava zərbələri üçün BMT-dən icazə istənildi". 2011-03-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-16.
- ↑ "Liviya fəlakətin astanasında". 2011-03-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-16.
- ↑ "Benqazi də Qəddafiyə təslim olur". 2016-03-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-17.
- ↑ "Liviya: Benqazi uğrunda qanlı döyüşlər başlayır". 2011-03-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-17.
- ↑ "Qəzzafi: "Müxalifətlə danışıqlar olmayacaq!"". 2011-03-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-17.
- ↑ "Qəzzafinin ordusu Benqaziyə girdi". 2011-03-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-04.
- ↑ "Qəzzafinin qoşunları Zintan şəhərinə hücuma keçib". 2011-03-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-04.
- ↑ Liviya müxalifəti Marsa el-Breqa şəhərini ələ keçirib[ölü keçid]
- ↑ Liviya hökuməti üsyançılarla dialoqa hazır olduğunu bəyan edib[ölü keçid]
- ↑ "Liviya: üsyançılar limanı ələ keçirdilər". 2011-04-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-04.
- ↑ Liviyalı üsyançılar Qəzzafinin doğma şəhərini tutdular[ölü keçid]
- ↑ "Qəzzafinin qoşunları neftlə zəngin Ras-Lanufa yaxınlaşır". 2011-04-01 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-04.
- ↑ Liviyada qanlı döyüşlər davam edir[ölü keçid]
- ↑ Qəzzafi əks-hücuma keçib[ölü keçid]
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2016-03-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-27.
- ↑ "Müəmmər Qəzzafi televiziya ilə çıxışında Tripolidə qaldığını deyib". 2011-02-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-22.
- ↑ "Barak Obama: "Liviyadakı zorakılıq biabırçı və yolverilməzdir"". 2016-03-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-25.
- ↑ "ABSh_Liviya__214659.html Dövlət Departamenti: "ABŞ Liviya ilə diplomatik əlaqələri kəsməyib"[ölü keçid]
- ↑ "Qeddafi_Liviya__214660.html Ağ Ev: "Qəddafi Liviya xalqının etimadını itirib"[ölü keçid]
- ↑ "Obama Qəddafiyə qarşı sanksiyaları imzalayıb". 2011-02-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-26.
- ↑ "Obama və Ərdoğan arasında Liviyaya dair telefon danışığı olub". 2016-03-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-26.
- ↑ "Barak Obama Rəcəb Tayyib Ərdoğana zəng vurub". 2011-02-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-26.
- ↑ "Liviyada__214653.html Pan Gi Mun: "Liviyada zorakılığın dayandırılması üçün konkret tədbirlər lazımdır"[ölü keçid]
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-05-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-27.
- ↑ "Avropa Birliyi Liviyaya qarşı sanksiyalar paketini razılaşdırdı". 2011-02-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-26.
- ↑ "ABŞ Liviyaya hərbi müdaxiləyə hazırlaşır". 2011-03-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-01.
- ↑ "Barrozu Qəddafiyə səsləndi". 2011-03-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-03.
- ↑ "Fransa Liviya müxalifətini yeni hökumət kimi tanıdı". 2011-03-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-11.
- ↑ "Vaşinqton, London və Roma Liviya müxalifətini yeni hökumət kimi tanıdı". 2011-03-14 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-11.
- ↑ "Avropa Birliyi Liviya qiyamçılarını ölkənin legitim hökuməti kimi tanıdı". 2011-03-14 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-12.
- ↑ "Ərəb liqası Qahirədə toplantı keçirib". 2011-03-15 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-14.
- ↑ "Liviyada insan hüquqlarının vəziyyəti araşdırılacaq". 2011-03-15 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-14.
- ↑ Liviya barədə qətnamə layihəsi Təhlükəsizlik Şurasına verildi[ölü keçid]
- ↑ "BMT Liviyada "qeyri-uçuş" zonası haqda təklifi nəzərdən keçirir". 2011-03-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-18.
- ↑ "Qəzzafinin təyyarələrini BMT vuracaq". 2011-03-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-18.
- ↑ "Bu gün Qərb ölkələri Liviyanı bombardman edə bilər". 2011-03-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-18.
- ↑ "ABŞ qırıcıları Liviyanin əsas aerodromuna 40 bomba atdı". 2011-03-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-04.
- ↑ "Qəzzafi: "Qərb Hitler və Mussolini kimi çökəcək"". 2011-03-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-04.
- ↑ "Liviya: Qəzzafi vurulur, Səudiyyə Ərəbistanı və Qətər də bombardmanlara qoşuulacaq". 2011-03-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-04.
- ↑ "Qəzzafi gizlənib: onu 1500 serb muzdlu qoruyur". 2011-03-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-04.
- ↑ "Liviya ilə nə etməli?". 2011-03-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-04.
- ↑ NATO Liviyaya silah tədarükünə dair embarqoya əməl olunması üzrə əməliyyat aparır[ölü keçid]
- ↑ Qəzzafinin iqamətgahı yenidən bombardman olunub[ölü keçid]
- ↑ Liviya HHQ-i məhv edildb?[ölü keçid]
- ↑ Vurulan, bombalanan, vuruşan Liviya[ölü keçid]
- ↑ Liviyaya quru hücumu aprelin sonlarında başlaya bilər[ölü keçid]
- ↑ "Qəzzafi: "Eynən Hitler kimi hücum edirlər"". 2011-04-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-04.
- ↑ ABŞ TARİXİNDƏ GÖRÜNMƏMİŞ QƏRAR: LİVİYA DÖVLƏTİNƏ və QƏZZAFİYƏ MƏXSUS 30 MİLYARD DOLLARLIQ VƏSAİT DONDURULDU[ölü keçid]
- ↑ "Avropa Birliyi Liviyaya əlavə sanksiyalar tətbiq etdi". 2011-03-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-11.
- ↑ "Qərb Liviyaya silah satmayacaq". 2011-03-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-04.
- ↑ İsveçdə Qəzzafini 1,6 milyard dolları dondurulub[ölü keçid]
- ↑ Avropa İttifaqı Liviyaya qarşı yeni sanksiyalar tətbiq edəcək[ölü keçid]
- ↑ "Liviya sakinləri Tunisə qaçır". 2016-03-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-01.
- ↑ "Minlərlə insan Liviyadan qaçır". 2011-03-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-03.
- ↑ "Число беженцев из Ливии достигло 180 тысяч". 2011-03-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-03.
- ↑ "Liviyada tələbələr oğurlanır". 2011-03-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-03.
- ↑ "Qəzzafinin əsgərləri dinc sakinləri zorlayır". 2011-04-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-04.
- ↑ Bu gün 12 azərbaycanlı Liviyadan evakuasiya edilə bilər[ölü keçid]
- ↑ "Səfir: "Bu gün 12 soydaşımızı Liviyadan evakuasiya edilə bilər"". 2011-02-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-23.
- ↑ "Liviyadan 10 Azərbaycan vətəndaşı evakuasiya olunub". 2011-02-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-24.
- ↑ "Liviyadan 10 Azərbaycan vətəndaşı çıxarıldı". 2011-02-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-24.
- ↑ "Daha 14 Azərbaycan vətəndaşı Liviyadan evakuasiya olunub". 2011-02-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-26.
- ↑ "Liviyanı daha 14 Azərbaycan vətəndaşı tərk etdi". 2011-02-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-26.
- ↑ "Liviyadan daha 14 Azərbaycan vətəndaşı təxliyə edildi". 2011-02-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-26.
 | |
|---|---|
| Ölkələr | Azərbaycan · Tunis · Misir · Yəmən · Əlcəzair · İordaniya · Liviya · Bəhreyn · Küveyt · Oman · Mərakeş · İran · İraq · Mavritaniya · Ermənistan · Səudiyyə Ərəbistanı · Suriya |
| Şəxslər | Hüsnü Mübarək · Zeynalabdin ben Əli · Müəmmər Qəddafi · Seyf əl-İslam Müəmmər əl-Qəzzafi · Məhəmməd Buəzizi · Ömər Süleyman · Məhəmməd Əl-Baradei · Əmr Musa · Vael Qonim · Məhəmməd Hüseyn Təntavi · Əbdüləziz Buteflika · Əli Abdulla Saleh · Mulay uld Məhəmməd Laqdaf · II Abdulla · Həmad bin İssa əl Xəlifə · Mahmud Əhmədinejad · Seyyid Əli Xameneyi · Mir Hüseyn Musəvi · Mehdi Kərrubi · Kabus Bin Səid · Serj Sarqsyan · Abdulla (Səudiyyə Ərəbistanı kralı) · Bəşər Əsəd |
| Təşkilatlar | |
| Yerlər | |