Müktəfi

Müktəfi (tam adı: Əbu Muhəmməd Əli ibn Əhməd Müktəfi Billah) Abbasi xəlifələrindən biridir və xilafəti dönəmində bir neçə mühüm hadisə ilə tanınır. ^[3]

Müktəfi
ərəb. المكتفا‎
Bağdad xəlifəsi
902 – 908
Əvvəlki	Mütəzid
Sonrakı	Müqtədir
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi	875 və ya 877
Doğum yeri	Bağdad
Vəfat tarixi	21 avqust 908, 907[1] və ya 908[2]
Vəfat yeri	Bağdad
Fəaliyyəti	siyasətçi, Xəlifə
Atası	Mütəzid
Ailəsi	Abbasilər
Dini	islam
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Müktəfi təxminən 877-ci ildə Bağdad şəhərində dünyaya gəlib. O, Abbasi xəlifəsi Mütəmidin oğlu idi. Gənclik illərində yaxşı təhsil almış, xüsusilə də İslam hüququ və dini elmlərdə dərindən öyrənmişdir.Anası Çiçək türk əsilli cariyə idi. Bəstəboy və yaraşıqlı Muktəfi "Əbu Məhəmməd" ləqəbini daşımışdır. 894-cü ildə Rey vilayətinin hakimi təyin edilmişdir. Beş il vali olduğu vaxt Cibəl və İsfahanda hökmranlıq edən Düləfiləri məğlubiyyətə uğratmış, bölgədə Abbasilərin nüfuzunu gücləndirmişdir. 899-cu ildə Cəzirə valisi təyin olunmuş, 902-ci ildə atasının ölümündən sonra isə Raqqa bölgəsində olan Muktəfi Billah üçün vəzir Qasım ibn Ubeydullah xilafətin mərkəzi Bağdadda beyət almışdır. Xilafət kürsüsünə çıxan Muktəfinin ilk addımı atasının hakimiyyəti dövründə inşa edilən yeraltı zindanları dağıtmaq olmuşdur. ^[4]

Müktəfi 902-ci ildə atasının vəfatından sonra Abbasi xilafətinin xəlifəsi oldu. Onun hakimiyyəti dövrü təxminən 6 il, 908-ci ilə qədər davam etmişdir.O, taxta çıxanda xilafətin mərkəzi hakimiyyəti zəifləmişdi. Bölgələrdə yarımmüstəqil, bəzən də tamamilə sərbəst siyasət yürüdən feodallar xəlifə üçün başağrısına çevrilmişdi. Saffarilər, Əğləbilər, Qərmətilər, Sacilər kimi dövlətlər hər gün xilafətin tabeliyindəki ərazilərə hücuma keçir, yerli əhalini talan edirdilər. Xəlifə bu dövlətlərin varlığına son qoymaq üçün tədbirlər həyata keçirməyə başlamışdı. Lakin bu məqsədlə atdığı addımlar isə çox vaxt nəticəsiz qalmışdır. Məsələn, Muktəfi Billahın Saffarilərə qarşı 902-ci ildə başladığı müharibə uğursuz olmuşdur. Bir il sonra isə bütün Fars bölgəsi Saffarilərin əlinə keçmişdir. Suriyada hökmranlıq edən Qərmətilər 903-cü ildə Dəməşqi ələ keçirmək məqsədilə şəhəri mühasirəyə almışdı. Xəlifənin göstərişi ilə Misirdən Bədr əl-Hammaminin sərkərdəliyi ilə Dəməşqə gələn ordu qərmətiləri məğlub etmiş və onlara rəhbərlik edən Şeyx Yəhya ibn Zikrəveyh öldürülmüşdü. Lakin Şeyx Yəhyanın yerinə keçən qardaşı Hüseyn yenidən Dəməşqi mühasirəyə almış və onları xərac verməyə məcbur etmişdi. Bundan sonra Hüseyn ətraf şəhərləri də zəbt etmiş, "Əl-Mehdi əmirəl möminin" ləqəbi ilə məscidlərdə öz adından xütbə oxutdurmuşdur. ^[5][6]

Müktəfinin xilafət dövrü, daxili üsyanların və bölünmələrin nəzarət altına alınması ilə yadda qaldı. Əhməd ibn Təlhə adlı bir qiyamçıya qarşı mübarizə apararaq, onun hakimiyyətini möhkəmləndirmişdir.^[7]

Muktəfinin səyləri nəticəsində 906-cı ildə yatırılmışdır. Həmin il Abbasilərə tabe olmaqdan boyun qaçıran Tulunilər dövlətinin varlığına da son qoyulmuşdu. ^[8]

Müktəfi dönəmində Bizans İmperiyası ilə münasibətlər gərgin idi. Onun dövründə Bizans qüvvələrinə qarşı bir neçə hərbi səfər təşkil edilmişdir. Müktəfi həmçinin şərqdə Samanilərə qarşı da müəyyən mübarizələr aparmışdır. X əsrin başlanğıcında Bizans imperiyası ilə Xilafət arasında müharibələr davam etmişdir. 904-cü ildə xilafət qoşunları Bizansın hakimiyyəti altında olan Antalyanı fəth etmişdilər. Buna cavab olaraq bizanslılar Maraş, Tarsus və başqa şəhərlərə hücuma keçmiş, yerli əhalini əsir almışdılar. Bir neçə il davam edən qarşılıqlı hücumlardan sonra bizanslılar məğlubiyyətə uğramışlar. ^[9]

On yeddinci Abbasi xəlifəsinin hakimiyyəti illərində müstəqilliyini qoruyub saxlayan Sacilər dövləti ətraf bölgələrdə də öz hakimiyyətini gücləndirməyə səy göstərmişdir. 908-ci ildə yenidən onları Abbasi xanədanına tabe etmək istəyi baş qaldırmışdır, lakin sərkərdə Xaqan əl-Müflihinin Azərbaycana hərbi yürüşü, bu arzusunu reallaşdıra bilməmişdir. ^[10]

Müktəfi, xilafətin maliyyə və inzibati sistemində müəyyən islahatlar həyata keçirdi. Onun islahatları, dövlətin mərkəzi hakimiyyətini gücləndirməyə yönəldilmişdi.^[11]

Muktəfi Billah 908-ci ildə xəstələnmiş, vəziyyətinin ağırlaşdığını görüb qardaşı Cəfər əl-Muktədiri vəliəhd təyin etmişdir. Altı aydan sonra vəfat edən Muktəfi Həzrət Əlidən sonra Əli adını daşıyan ilk xəlifə olmuşdur. Xalqın şikayətlərini şəxsən dinləyər və divana özü başçılıq edərmiş. Bunlara baxmayaraq, vəzirləri Qasım ibn Ubeydullah Abbas ibn Həsən əl-Cərcərainin siyasi təsirindən çıxa bilməmişdir. Muktəfi memarlıqla da yaxından maraqlanmışdır. Rəhbədə əl-Məscidul-cami və Bağdadda Mutəzid Billahın hakimiyyəti zamanı inşasına başlanılmış Daruşşatiyədəki Tac sarayı onun xəlifəliyi dövründə tikilmişdir. ^[12]

Müktəfi, tarixdə nisbətən qısa müddət hakimiyyətdə qalan, lakin ölkə daxilində nisbətən sabitlik yaradan bir xəlifə kimi tanınır. O, xüsusilə daxili iğtişaşların nəzarət altına alınması və xilafətin mərkəzi hakimiyyətini gücləndirmək istiqamətindəki fəaliyyətləri ilə yadda qalmışdır.^[13]

1. Abbasilər xilafəti
2. İslam biblioqrafiya
3. The History of the Islamic World by J.M. Roberts - Bu kitabda Abbasi xəlifələrinin dövrləri və onların fəaliyyətləri haqqında geniş məlumatlar verilir. (ingilis dili)
4. "The CaliHouse: A Year in Casablanca" by Tahir Shah - Bu kitabda İslam dünyasının xəlifələri, o cümlədən Müktəfi haqqında bəzi tarixi məlumatlar mövcuddur.ph's (İngilis dili)
5. Hugh Kennedy, "The Prophet and the Age of the Caliphates" - Bu kitab Abbasi xilafətinin müxtəlif dövrlərində baş verən hadisələr, daxili iğtişaşlar və qiyamlar haqqında məlumat verir. (İngilis dili)
6. Qərmətilər, İslam. Tarix, fəlsəfə və hüquq.
7. Əbu'l-Fəda, "Tarix-i Əbu'l-Fəda" (The Concise History of Ibn al-Fida) - Bu tarixi əsərdə Abbasi xilafətinin dövrləri və onların müxtəlif regionlara təsiri, o cümlədən Sacilər dövləti ilə münasibətləri haqqında məlumat verilir.