Semyon Petlyura

(ukr. Си́мон (Семен) Васильович (Василійович) Петлюра Semyon (Simon[3][4][5]) Vasileviç Petlyura (ukr. Си́мон (Семен) Васильович (Василійович) Петлюра; 22 may 1879, Poltava[2] – 25 may 1926[1], Paris[2]) — Ukrayna hərbi və siyasi xadimi, publisist, ədəbiyyat və teatr tənqidçisi, 1919-1920-ci illərdə Ukrayna Xalq Respublikasının Direktoriyasının rəhbəri. Ordunun və donanmanın baş atamanı.

Semyon Vasiliyeviç Petlyura
ukr. Си́мон (Семен) Васильович (Василійович) Петлюра
bayraq
Ukrayna Xalq Respublikasının Direktoru
13 fevral 1919 – 25 may 1926
ƏvvəlkiVladimir Vinçenko
SonrakıAndrey Liviçiski
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi 22 may 1879(1879-05-22)
Doğum yeri
Vəfat tarixi 25 may 1926(1926-05-25)[1] (47 yaşında)
Vəfat yeri
Dəfn yeri
  • Monparnas qəbiristanlığı[d]
Milliyyəti ukraynalı
Vətəndaşlığı Ukrayna Ukrayna
İxtisası hərbçi
Fəaliyyəti hərbi və dövlət xadimi
Atası Vasili Petlyura
Həyat yoldaşı Olqa Afanasevna Petlyura
Uşağı Lesi Petlyura
Dini xristian, pravoslav
Rütbəsi Ataman
İmzanın şəkli
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

O, qədim kazak ailəsinin nəslindəndir. Ukrayna Silahlı Qüvvələrinin təşkilatçısı və Hərbi işlər üzrə baş katib vəzifəsində Ukrayna Mərkəzi Radası Baş Katibliyinin üzvü (28 iyun - 31 dekabr 1917) olub. Getman Pavel Skoropadskinin hakimiyyəti altında siyasi məhbus (27 iyul - 12 noyabr 1918) həyatı yaşayıb. Ukrayna Xalq Respublikası (UXR) qoşunlarının baş komandanı (1918-ci ilin noyabrından), Ukrayna Milli Xalq Cümhuriyyəti İdarəsinin 2-ci sədri (9 may 1919 - 10 noyabr 1920) vəzifələrini yerinə yetirib. XX əsrdə Ukraynanın müstəqilliyi uğrunda döyüşüb. Ukraynanın Milli Qəhrəmanı.

Petlyuraçılar termini onun soyadından götürülüb, Sovet və Rusiya təbliğatında Ukrayna Xalq Respublikası Ordusunun üzvlərini təsvir etmək üçün istifadə olunub. Simyon Petlyura Ukraynanın müstəqilliyi uğrunda döyüşənlərdən biri olub. Sovet təbliğatı onu və UXR hakimiyyətini antisemitizmdə və yəhudilərin talanında ittiham edib. Stepan Bandera və Roman Şuxeviç kimi SSRİ təbliğatı Petlyuranı Ukrayna düşməni kimi təqdim edib.

Sovet Rusiyasının Ukraynanı ilhaq etməsindən sonra Petlyura mühacirətə gedib. Petlyura 1926-cı ildə Parisdə yəhudu talanları zamanı qohumlarını itirmiş yəhudi anarxist Şölem Şvarsburd tərəfindən qətlə yetirilib.

Həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İlk illəri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Symon Vasilyeviç Petlyura 10 (22) may 1879-cu ildə Poltavada anadan olub. Poltava İlahiyyat Seminariyasında təhsil alıb, lakin oranı bitirmədən qovulub. 1900-cü ildə İnqilabçı Ukrayna Partiyasına (İUP) qoşulub. O, solçu millətçi baxışlara sahib idi.

1902-ci ildə “Ədəbi və elmi bülleten”də jurnalist fəaliyyətinə başlayıb. Jurnal Lvovda (Avstriya-Macarıstan) nəşr olunurdu, onun baş redaktoru M.S.Qruşevski idi. Petlyuranın ilk publisistik əsəri Poltava vilayətində xalq maarifinin vəziyyətinə həsr olunub.[6]

Kubanda fəaliyyət

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1902-ci ildə inqilabi təşviqata görə həbsdən qaçan Petlyura Kubana köçdü.[7][8] Burada əvvəlcə Yekaterinodarda fərdi dərslər verdi, daha sonra Rusiya Akademiyasının müxbir üzvü F.A.Şerbinanın ekspedisiyasında elmi işçi kimi çalışdı. Kuban kazak ordusunun arxivlərinin sistemləşdirilməsi ilə məşğul olan və "Kuban kazak ordusunun tarixi" adlı fundamental əsər üzərində işləyərək elmlər namizədi dərəcəsini aldı.[9] Petlyuranın yaradıcılığı F.A.Şerbina tərəfindən müsbət qiymətləndirilmişdir.[10]

Symon Petlyura yerli jurnallarda dərc olunan Yekaterinodar İbtidai Şəhər Məktəbində dərs deyir, Lvovdakı "Good News" və "Trud" jurnalları ilə əməkdaşlıq edirdi.[11][12] Onun bir sıra əsərləri yerli dövri mətbuatda və məqalələr toplularında və "Ədəbi və elmi bülletendə" çap edilib. Semyon Petlyura Kuban tarixinə dair araşdırmaları da məlumdur.[13]

Petlyuranın publisistik əsərləri arasında Petlyuranın şəxsən tanış olduğu məşhur Kuban tarixçisi, Kuban Statistika Komitəsinin birinci katibi, Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyasının sədri E.D.Felitsyn haqqında məqalə var.[14]

Petlyura Kubanda iki ildən çox qalmadı. İnqilabi fəaliyyətini davam etdirərək, o, Yekaterinodarda İnqilabi Partiyanın - Qara Dəniz Azad Cəmiyyətinin bir hücrəsini təşkil etdi. Evində hökumət əleyhinə vərəqələrin istehsalı üçün gizli mətbəə qurdu. Bu, 1903-cü ilin dekabrında onun həbsinə səbəb oldu. Yalnız növbəti ilin mart ayında xəstəlik haqqında saxta arayış əsasında o, girov müqabilində azadlığa buraxıldı. Semyon Petlyura xüsusi polis nəzarətində saxlanılırdı, buna görə Kubanı tərk etmək məcburiyyətində qaldı.[9]

1912-ci ildə Petlyura, "Ukrayna həyatı" jurnalının redaktoru olduqdan sonra, Kuban haqqında bir sıra məqalələr nəşr etdirmişdi. Bu məqalələrin müəllifləri həm özü, həm də jurnalın Kuban müxbirləri idi.[15][16]

1904-1914-cü illər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Semyon Petlyura 1902-ci ildə
Semyon Petlyura Ukrayna Xalq Respublikası hökumət üzvləri arasında

Kiyevə köçdükdən sonra o, İnqilabi Ukrayna Partiyasının (İUP) məxfi işinə qoşulur. Petlyura getdikcə təşkilatda daha çox nüfuz qazanır. Polis təqiblərindən qaçaraq 1904-cü ilin payızında Lvova mühacirət edir. Burada İUP “Selyanin” və “Trud” jurnallarını redaktə edir. “Vəsiyyət”, “Ədəbi-elmi bülleten” nəşrləri ilə əməkdaşlıq edərək, İvan Franko və Mixail Qruşevski ilə əlaqələr qurur. Formal təhsil almadan burada o, Ukraynanın Qalisiya ziyalılarının nümayəndələrinin dərs dediyi Gizli Ukrayna Universitetinin kursunda iştirak edir.[9]

1905-ci ildəki amnistiya Petlyuraya Kiyevə qayıtmağa imkan verdi. Burada o, İUP-un II qurultayında iştirak etdi. İUP parçalandıqdan və USDRP yaradıldıqdan sonra S.Petliura onun Mərkəzi Komitəsinə daxil oldu.

1905-1907-ci illər inqilabı zamanı o, Poltavadakı yəhudi özünümüdafiə dəstələrindən birinə rəhbərlik edib.[17] Düzgün təşkil olunmuş özünümüdafiə sayəsində şəhərdə qırğınların qarşısı alındı.

1906-cı ilin yanvarında Petlyura Sankt-Peterburq gedir, burada USDRP-nin aylıq "Azad Ukrayna" jurnalında redaktor kiçi çalışır. Lakin artıq iyul ayında Kiyevə qayıdır və burada Mixail Qruşevskinin tövsiyəsi ilə redaksiya katibi vəzifəsinə işə düzəlir. Radikal Demokrat Partiyasının nəşr etdiyi "Sovet" qəzetinin; daha sonra "Ukrayna" jurnalında, 1907-ci ildən isə USDRP "Slovo" hüquq jurnalında çalışır. 1908-ci ilin payızında Petlyura yenidən Sankt-Peterburqda "Mir" və "Obrazovanie" jurnallarında işləyir. Sankt-Peterburq Ukrayna Şevçenko Cəmiyyətinin fəal xadimlərindən olan Lev Matsieviçin Sankt-Peterburqda dəfn mərasimi zamanı Simon Petlyura bu cəmiyyətin çələngini daşıyıb.[18]

1911-ci ildə Petlyura ailə qurur və Moskvaya köçür. Burada 1914-cü ilə qədər sığorta şirkətində mühasib işləyib. O, könüllülük əsasında inqilabdan əvvəlki Rusiyada yeganə ukraynalı (rusdilli) ictimai-siyasi jurnal olan "Ukrayna həyatı" jurnalının redaktoru olub. Moskvada işləmək sonradan Petlyuranın əleyhdarlarına onu rusofiliyada ittiham etmək üçün bəhanə verdi. Xüsusilə, V.K.Vinniçenko yazırdı ki, “Ukrayna həyatı” jurnalının işində əsas diqqət “Ukraynalılar arasında “Rusiya uğrunda sona qədər mübarizə” şüarının təbliği olub”. Petlyura tərəfindən “Ukrayna həyatı” jurnalının yeddinci sayında dərc edilmiş “Müharibə və ukraynalılar” redaksiya manifestində ukraynalıların Rusiya tərəfini seçdikləri və öz torpaqlarını müdafiə edəcəkləri bildirilən Dünya Müharibəsinin başlanmasına ukraynalıların münasibətindən bəhs edilir.[9] Petlyura hökuməti əmin edib ki, ukraynalılar “təxribatçı təsirlərə boyun əyməyəcəklər və Rusiya vətəndaşı kimi bu çətin dövrdə öz borclarını sona qədər yerinə yetirəcəklər” və bütün (o cümlədən Qalisiya) ukraynalılar Rusiyanın himayəsi altında birləşməsinin tərəfdarı olduğunu iddia edib.[19]

I Dünya müharibəsi. Fevral inqilabı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Artıq 1914-cü ildə Petlyura Ukrayna xalqının həyatında köklü dəyişiklikləri qabaqcadan görürdü. Bu barədə "Ukraynaçılığın praktiki vəzifələri haqqında" məqaləsində yazırdı:

" Biz mütləq ukraynalılığın böyüməsi, onun ictimai qüvvəyə, Rusiyanın dövlət həyatında real amilə çevrilməsi dövrünü yaşayırıq. "

1916-cı ilin əvvəlində Petlyura 1914-cü ildə Rusiya imperiyasının hökumətinə işçiləri hərbi forma geyən və ordunun tədarükünü təşkil etməkdə kömək etmək üçün yaradılmış Ümumrusiya Zemstvo və Şəhərlər İttifaqının (Zemqor) xidmətinə girdi (xalq nifrətlə onları “Zemqusarlar” adlandırırdılar).

Bu işdə Petlyura əsgər kütlələri ilə çox ünsiyyət qurmalı oldu və bunun sayəsində hərbçilər arasında populyarlıq qazanmağı bacardı. Fevral inqilabından sonra onun enerjili işi sayəsində Qərb Cəbhəsində - alaylardan tutmuş bütün cəbhəyə qədər Ukrayna hərbi şuraları yaradıldı. Əsgərlər arasındakı nüfuz və Petlyuranın ictimai fəaliyyəti onu orduda Ukrayna hərəkatının rəhbərliyinə aparıb çıxardı. 1917-ci ilin aprelində Minskdə Qərb Cəbhəsinin Ukrayna Konqresinin təşəbbüskarı və təşkilatçılığı ilə çıxış etdi. Qurultay Ukrayna Cəbhəsi Radasını yaratdı və Petlyuranı onun sədri seçdi.

Cəbhə şurasının sədri kimi və Zemqorun səlahiyyəti ilə Petlyura Mərkəzi Rada tərəfindən çağırılan (6-8 aprel (19-21) Ümumkrayna Milli Konqresinə həvalə edildi.

Birinci Ümumkrayna Hərbi Qurultayı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Semyon Petlyura Birinci Ümumkrayna Hərbi Qurultayı iştirakçıları arasında

5-8 may (18-21) 1917-ci ildə Petlyura Birinci Ümumkrayna Hərbi Qurultayında iştirak etdi. Buraya təkcə Ukraynanın deyil, bütün Rusiya imperiyasının bütün cəbhələrindən, donanmalarından, qarnizonlarından və rayonlarından 900-dən çox nümayəndə gəldi. Artıq konqres sədrinin seçilməsi zamanı Ukrayna milli hərəkatının müxtəlif cərəyanlarının nümayəndələri - sosialistlər-"muxtariyyətçilər" və "müstəqillik" (Ukraynanın müstəqilliyinin tərəfdarları) arasında qarşıdurma yarandı. Kiyev hərbi təşkilatlarından onlar “Ukrayna hərbi hissələrinin təşkilində və Ukrayna hərbi hərəkatının yaradılmasında böyük xidmətləri olan” şəxs kimi Nikolay Mixnovskinin namizədliyini irəli sürdülər. Simon Petlyuranın namizədliyi sosialist istiqamətinin tərəfdarları dəstəkləyirdi. Qızğın və uzun sürən mübahisələrdən sonra onlar kompromis həll yoluna gəldilər. Qurultayın sədrini yox, iclaslara növbə ilə sədrlik edəcək rəyasət heyətini seçmək qərarı verildi. Beləliklə, S.Petlyura ön cəbhə bölmələrini, N.Mixnovskini - arxa cəbhəni, V. Vinniçenko - Mərkəzi Radanı, dənizçi A.Qromatnı - Baltik Donanmasını təmsil edirdi. Nümayəndələr M.Qruşevskini qurultayın fəxri sədri seçdilər və Getman Boqdan Xmelnitski adına Birinci Ukrayna alayının komandiri, polkovnik Y.Kapkanı rəyasət heyətinə dəvət etdilər.[9]

Petlyuranın namizədliyi yalnız kiçik səs çoxluğu ilə keçdi. Buna baxmayaraq, onun Hərbi Qurultayın Rəyasət Heyətinin üzvü, daha sonra isə - Ukrayna Baş Hərbi Komitəsinin (UGVK) rəhbəri seçilməsi ilə Petlyura Ukrayna siyasətinə daxil oldu. Mayın 8-də qurultayın sonunda o, Mərkəzi Radaya üzv seçildi.[9]

Qurultayda dəfələrlə etdiyi çıxışlar sayəsində Petliura yavaş-yavaş nümayəndələr arasında populyarlıq qazandı. O, iclaslara sədrlik edirdi. “Ordunun milliləşdirilməsi haqqında”, “Təhsil məsələləri haqqında” məruzələrlə çıxış etdi. Ukraynada mövcud hərbi məktəblərdə zabit və əsgərlərinin öz ana dilində hazırlanmasına keçməyi, hərbi nizamnamələri, dərslikləri Ukrayna dilinə tərcümə etməyi, habelə transformasiyaya başlamağı təklifini irəli sürdü. Ola bilsin ki, onun məhz bu praktik yanaşması hərbçiləri heyran etdi.[9]

Bu arada, Birinci Hərbi Qurultay tərəfindən milli silahlı qüvvələrin formalaşdırılmasında praktiki rəhbərlik üçün yaradılmış Ukrayna Baş Hərbi Komitəsi (UBHK) Ukraynada fəaliyyətə başladı. Buraya, xüsusən Simon Petlyura (sədr), Vladimir Vinniçenko, Nikolay Mixnovski daxil idi.[9]

İkinci Ümumkrayna Hərbi Qurultayı. Mərkəzi Radanın İlk Universalı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Semyon Petlyura Rada üzvləri arasında

Ukraynanın muxtariyyəti tələblərinə dəstək olaraq, Ukrayna Baş Hərbi Komitəsi II Ümumkrayna Hərbi Qurltayının çağırılmasına qərar verdi.

Aleksandr Kerenski teleqramla konqresin hərbi məhkəmə təhlükəsi altında keçirilməsini onun bütün hissələrində qadağan etdi. Buna cavab olaraq Petlyura Kerenskinin özünə, eləcə də Ali Baş Komandana, cəbhə və hərbi dairələrin komandirlərinə müraciət edərək onlara xəbərdarlıq etdi ki, “qurultayın keçirilməsinə qadağa qaçılmaz reaksiya yaradacaq və rəhbərliyə inamsızlıq yaradacaq, ukraynalıların döyüş ruhunu sarsıdacaq.”[9]

Qadağaya baxmayaraq, qurultay 5-10 iyun (18-23) 1917-ci ildə 2000-ə yaxın nümayəndənin iştirakı ilə baş tutdu. Nümayəndələr çıxışlarında müəyyən uyğunsuzluğu qeyd edirlər. Bir tərəfdən Ukrayna Baş Hərbi Komitəsinin proqramını rəhbər tutaraq Petlyura bildirdi ki, “daimi ordunun özündə təhlükə elementi ola bilər”. Digər tərəfdən isə o, həqiqi hərbi qüvvəyə ehtiyac olduğunu qəbul edirdi.[9]

Qurultayda Kerenskinin böyük hücuma hazırlaşmaq planları ilə bağlı kəskin tənqidlər səsləndirildi. Nümayəndələr bunun yalnız ukraynalılar arasında Rusiya hökumətinin maraqları lehinə böyük itkilərə səbəb olacağını bildirdilər. Vəziyyət xüsusilə gərgin olanda, Petlyura radikal nümayəndələri vaxtından əvvəl çıxışlardan çəkindirərək kürsüyə çıxdı.[9]

Hərbi qurultayda yaranan vəziyyət Mərkəzi Radanı birtərəfli qaydada Ukraynanın Rusiya tərkibində milli-ərazi muxtariyyətini elan edən Birinci Universalın qəbul edilməsinə və elan edilməsinə səbəb oldu. Universal iyunun 10-da (23) qurultayda V.Vinniçenko tərəfindən oxundu.

İyun ayı ərzində Petlyura Ukrayna Baş Hərbi Komitəsinin bütün bölmələrinin işini təşkil etməyə, Ukraynanın əksər hərbi təşkilatları ilə sıx əlaqələr qurmağa, Cənub-Qərb və Rumıniya cəbhələrinin komanda qərargahları ilə əməkdaşlıq qurmağa nail oldu. Petlyura Rusiya ordusunun keçmiş yüksək rütbəli zabitləri arasından Ukrayna Baş Hərbi Komitəsinin hərbi mütəxəssislərini birləşdirməyə və komitənin yaradılmaqda olan milli ordunun ali orqanı kimi fəaliyyət göstərməsini təmin etməyə çalışırdı.[9]

Cənub-Qərb Cəbhəsinə hücuma hazırlaşan komandanlıq hesab edirdi ki, “milli birləşmələr” (Polşa, Latviya, Serb, Çexoslovak və s.) yaradılması Rusiya ordusunun döyüş qabiliyyətini gücləndirməyə kömək edəcək. Ona görə də komandanlıq ukraynalılaşmaya imkan verdi. 34-cü və 6-cı ordu korpuslarının adları dəyişdirilərək 1-ci və 2-ci Ukrayna, 7-ci, 32-ci və 41-ci korpuslar isə arxa əyalətlərdə yerləşən ehtiyat hissələr ilə komplektləşdirildi.[9]

Baş Katiblik. İkinci Universal

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İyunun 15-də (28) Mərkəzi Rada ən yüksək icra orqanının - Baş Katibliyin yaradıldığını elan etdi. Burada Simon Petlyura Hərbi Məsələlər üzrə Baş Katib vəzifəsini tutdu. İyunun 16-da (29) elan edilən Baş Katibliyin Bəyannaməsində yeni yaradılmış Hərbi Məsələlər üzrə Katibliyə Ordunun həm arxa cəbhədə, həm də mümkünsə cəbhədə ukraynalaşdırılması, ərazidəki hərbi dairələrin Ukrayna və onların strukturu Ukrayna ordusunun ehtiyaclarına uyğunlaşdırılması tapşırıldı.[20][21]

İyunun 28-də (11 iyul) Mərkəzi Rada ilə münasibətləri yaxşılaşdırmaq məqsədilə Müvəqqəti Hökumətin A.F.Kerenski, İ.Tsereteli, M.İ.Tereşenkodan ibarət nümayəndə heyəti Kiyevə gəldi. Nümayəndə heyəti bəyan etdi ki, hökumət Ukraynanın muxtariyyətinə etiraz etməyəcək, lakin bu prinsipi birtərəfli qaydada bəyan etməkdən çəkinməyi və yekun qərarı Ümumrusiya Müəssislər Məclisinin ixtiyarına buraxmağı xahiş etdi.[22]

Petlyura Mərkəzi Radanın Müvəqqəti Hökumətlə danışıqlar aparan komissiyasının üzvü oldu. Ən qızğın mübahisələr Baş Katibliyin səlahiyyətləri ilə bağlı idi. Müzakirə olunan məsələlər arasında hərbi problemlər mühüm yer tuturdu. Ukrayna ərazisindəki bütün qarnizonların, eləcə də ehtiyat alayların ukraynalaşdırılması, bütün hərbi idarənin ukraynalılarla dəyişdirilməsi və ukraynalı hissələrin əbhələrdən Cənub-Qərb və Rumıniya cəbhələrinə köçürülməsi müzakirə edilən əsas məsələlər oldu.[21]

Danışıqlar qarşılıqlı güzəştlərə əsaslanan razılaşma ilə yekunlaşdı. O cümlədən, razılaşdırıldı ki, “Müvəqqəti Hökumət müharibə dövründə ordunun hərbi birliyinin qorunub saxlanmasını zəruri hesab edərək, onun təşkili və komandanlığının birliyini poza biləcək hərəkətlərə yol verilməsini mümkün hesab etmir... Eyni zamanda, Hökumət, Müharibə Nazirliyinin fikrincə, bu, texniki və texniki baxımdan mümkün olacağı qədər, yalnız ukraynalılar tərəfindən ayrı-ayrı hissələrin cəlb edilməsi yolu ilə ukraynalıların orduda sıx milli birləşməsini daha da təşviq etməyi mümkün hesab edir.

İyulun 2-də (15) Müvəqqəti Hökumət Baş Katibliyin Ukraynanın ali inzibati orqanı kimi tanındığını elan etdi. İyulun 3-də (16) Müvəqqəti Hökumət və Mərkəzi Radanın birgə bəyannaməsi imzalandı. Elə həmin gün Mərkəzi Rada İkinci Universal elan etdi.[23].

Hərbi rəis

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ordunun rəhbərliyindən uzaqlaşdırılan Petlyura müstəqil olaraq Kiyevdə xüsusi döyüş könüllü dəstəsini - Ukraynanın "Sloboda Haydamak Koş"unu yaratmaq qərarına gəldi. Bu birləşmənin bolşeviklər tərəfindən ələ keçirilən Sloboda Ukraynasının (Xarkov vilayətinin tarixi adı) geri qaytarılmasını qarşısına məqsəd qoyacağı anlaşılırdı. Əvvəlcə (Fransız missiyasının pulu ilə) 170-180 könüllüdən yalnız Birinci Qırmızı Haydamak Kuren yaradıldı. Daha sonra 148 Kiyev yunkeri onlara qoşuldu.[24]

Xarkovda sovet hakimiyyətinin elan edilməsi və Ukraynanın müstəqilliyini elan edən Kiyevdə Mərkəzi Radanı saxlamaqla Şərqi və Cənubi Ukrayna ərazisindəki bir sıra sənaye mərkəzlərinin bolşeviklər tərəfindən işğalı qaçılmaz olaraq hakimiyyətə keçidə səbəb oldu. Ukraynada bolşeviklərlə Mərkəzi Rada arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə kəskin mərhələyə keçdi. Ukrayna Sovet hökumətini tanıyan RSFSR Xalq Komissarları Soveti yanvarın 4-də (17) Mərkəzi Radanın qoşunlarına hücum etmək qərarına gəldi. Kiyevi müxtəlif tərəfdən, o cümlədən parçalanmış Cənub-Qərb Cəbhəsinin hissələrini təhdid edən keçmiş rus ordusunun bolşevik birləşmələri ilə birlikdə Kiyevə sonrakı hərəkətlə Xarkovdan Poltavaya əsas zərbəni vurmaq qərara alındı. Əməliyyata ümumi rəhbərlik Cənub Qüvvələr Qrupunun qərargah rəisi M.A.Muravyova həvalə edildi.

Yanvarın 9-da (22) Sovet qoşunlarının davam edən hücumu qarşısında Malaya Radası Ukrayna Xalq Respublikasının müstəqilliyini elan edərək, UXR-nın yeni hökumətinə - Xalq Nazirlər Şurasına İttifaq dövlətləri ilə sülh danışıqlarına başlamağı tapşırdı. Yanvarın 12-də (25) Ukraynanın Sloboda Haydamak Koşunun bölmələri hücumu dayandırmaq üçün Poltava istiqamətinə atıldı. Qaydamatski Koş Petlyuranın atamanından Dneprin sol sahilindəki UXR qüvvələrinin az qalıqlarına ümumi rəhbərlik etmək istəndi. Yanvarın 17-də (30) Petlyura Mərkəzi Radanın mövcudluğunu təhdid edən bolşevik silahlı üsyanını aradan qaldırmaq üçün dərhal Kiyevə qayıtmaq əmri aldı. Yanvarın 19-da (1 fevral) Qaydamak Kiyevə girdi və yanvarın 21-də (3 fevral) üsyançıların son qalasına - Arsenal zavoduna hücumda iştirak etdi. Hücum zamanı Petlyura şəxsən tabeliyində olanlara rəhbərlik etdi və döyüş əməliyyatlarının sonunda məhbusların gözlənilən edamını dayandırdığı iddia edildi. Ayrı-ayrı üsyançı qruplara qarşı mübarizə ertəsi gün də davam etdi. Lakin həmin günün axşam saatlarında Muravyovun komandanlığı altındakı qoşunlar Kiyevə yaxınlaşdı. Çoxgünlük artilleriya atəşi və şəhərə hücum başladı.[24]

Yanvarın 25-dən 26-na keçən gecə (7-8 fevral) hökumət və UXR qoşunlarının qalıqları Kiyevi tərk etdi. Paytaxtdan geri çəkilən Petlyura UXR ordusunun nizami bölmələri ilə birləşməkdən və UXR-nin hərbi idarəsinin səlahiyyətlərinə tabe olmaqdan imtina edərək bildirmişdir ki, haydamaklar öz vəzifələri və məqsədləri olan “partizan-könüllü” birləşmələrdir və yalnız UXR bölmələri ilə “müttəfiqlik”də hərəkət edə bilər.[24]

Ukrayna dövləti

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Semyon Petlyura ordu zabitlərinin əhatəsində
Semyon Petlyura Direktoriya dövründə

1918-ci il aprelin 29-da Ümumukrayna taxılçılarının qurultayında (torpaq sahibləri və iri kəndlilər, təxminən 6500 nümayəndə) Pavel Skoropadski bütün Ukraynanın Getmanı elan edildi. Getman hakimiyyətinin qurulması ilə çevriliş demək olar ki, qan tökülmədən baş verdi. Aprelin 30-na keçən gecə bütün mühüm dövlət qurumları Getman tərəfdarlarının nəzarətinə keçdi. Getmanın imzası ilə Kiyevdə dövlət başçısının səlahiyyətlərinin “bütün Ukraynanın getmanı” Skoropadskiyə verilməsindən, UXR-ın adının dəyişdirilərək Ukrayna Dövlətinə çevrilməsindən bəhs edən “Bütün Ukrayna xalqına məktub” paylandı. Ukrayna dövlətinin icra orqanı - Nazirlər Radası” torpaq alqı-satqı azadlığını bəyan etdi.[25]

“Ukraynanın müvəqqəti dövlət quruluşu haqqında qanunlar” qəbul edildi. Ona əsasən, bütün sahələrdə geniş səlahiyyətlər almış getman “ataman” (Nazirlər Şurasının sədri) təyin etdi. Hökumətin tərkibini təsdiq edir və onları vəzifədən azad etmək səlahiyyətinə malik idi. Xarici siyasətdə ali vəzifəli şəxs, ali hərbi komandan, həmçinin amnistiya elan etmək hüququna, habelə hərbi və ya xüsusi fövqaladə səlahiyyətlərə malik idi.[26].

Getman Mərkəzi Radanı və onun qurumlarını, torpaq komitələrini ləğv etdi. Respublikanı və bütün inqilabi islahatları dayandırdı. Bundan sonra UXR getmanın - ölkədə dövlətin, ordunun və məhkəmə sisteminin ali liderinin yarı monarxist avtoritar idarəçiliyi olan Ukrayna dövlətinə çevrildi.[24]

Mayın 10-da II Ümumkrayna Kəndli Konqresinin nümayəndələri həbs olundu və qurultayın özü dağıdıldı. Azadlıqda qalan nümayəndələr kəndliləri Skoropadskiyə qarşı mübarizəyə çağırdılar. Həmkarlar İttifaqlarının I Ümumkrayna Konfransı da Getman əleyhinə qətnamə qəbul etdi. 1918-ci ilin mayı tezliklə bütün Ukrayna ərazisini bürüyən kəndli müharibəsinin başlanması ilə əlamətdar oldu. İyunun 3-də Ukrayna Sosial İnqilabçılarının çağırışı ilə Kiyev quberniyasının Zveniqorod və Taraşçanski rayonlarında üsyan baş verdi. Avqust-sentyabr aylarında Alman və Getman qoşunları Zveniqorod-Taraşçan üsyanını çətinliklə yatıra bildilər. Lakin üsyan yeni bölgələrə - Poltava, Çerniqov, Yekaterinoslav və Şimali Tavriyaya yayıldı.[24]

Mayın sonunda getman hakimiyyətinə qanuni müxalifətin mərkəzi - Ukrayna Milli-Dövlət İttifaqı (Ukrayna Demokratik Taxılçılar Partiyası, Ukrayna Sosialist Federalistlər Partiyası, Ukrayna Müstəqil Sosialistlər Partiyası və Ukrayna Xalq Partiyasının iştirakı ilə) formalaşdı. Əvvəlcə rejimi və hökuməti mötədil tənqidlə məhdudlaşdıran Ukrayna Fəhlə Partiyası getdikcə daha radikal oldu. Avqust ayından Sol Sosialistlər İttifaqına qoşulduqdan və adını Ukrayna Milli Birliyinə (UMB) dəyişdirdikdən sonra bu təşkilat da partiyaya çevrilməyə başladı. İyunun sonundan etibarən Alman komandanlığı getmandan müxalifəti və Antanta agentlərini geniş şəkildə həbs etməyi tələb etdi. İyulun 27-də Mərkəzi Radanın keçmiş deputatları Mixail Qruşevski, Vladimir Vinniçenko, Nikolay Porş, Semyon Petliura saxlanılaraq həbs edildilər. 30 iyul 1918-ci ildə Kiyevdə bir qrup Rus Sol Sosial İnqilabçı Ukraynadakı alman ordusu qrupunun komandiri feldmarşal fon Eyxhornu və onun köməkçisini öldürdü.

1917-ci ilin sonu və 1918-ci ilin əvvəllərində özünü göstərən böhran meylləri sənayedə də davam etdi. Ciddi müxalifət təhlükəsi tətil hərəkatı, həmkarlar ittifaqları və sənayeçilərin təşkilatlarından gəlirdi. Mərkəzi Radanın 31 yanvar 1918-ci il tarixli torpaq qanunu ləğv edildi. Torpaq mübahisələrini həll etmək və torpaq islahatı layihəsini hazırlamaq üçün Skoropadskinin sədrliyi ilə (1918-ci il oktyabr) Ali Torpaq Komissiyası da daxil olmaqla Torpaq komissiyaları yaradıldı.[27] İri torpaq mülkiyyətçiliyi bərpa edildi. İcma torpaqlarının ayrılması və satışı ilə kəndlilərin torpaq hüququ təsdiq edildi ki, bu da orta torpaq mülkiyyətçilərinin geniş təbəqəsinin formalaşmasına kömək etməli idi.

Dövlətin taxıl monopoliyası qorunub saxlanıldı. Kəndlilər tərəfindən toplanan məhsulun əhəmiyyətli hissəsi rekvizisiyaya məruz qaldı. Natura şəklində vergi tətbiq edildi. Brest-Litovsk müqaviləsinə əsasən Ukraynanın Almaniya və Avstriya-Macarıstan qarşısında öhdəlikləri var idi, bu addım da onları yerinə yetirmək üçün atıldı.

Skoropadski hökumətləri iri mülkədar və orta kəndli təsərrüfatlarının bərpasına arxalanırdı ki, bunda alman-avstriya işğalçı hakimiyyət orqanları da maraqlı idi. Getmanı dəstəkləyən torpaq mülkiyyətçiləri müharibədən viran qalan Ukraynadan Almaniya və Avstriya-Macarıstanın tələb etdiyi kimi, kiçik kəndli təsərrüfatlarının kənd təsərrüfatı məhsullarının irimiqyaslı kommersiya istehsalını təmin edə bilmədiklərini bəyan etdilər.[27] Sonuncular isə öz növbəsində Ukraynanı sənaye malları və kənd təsərrüfatı alətləri ilə təmin etmək üzrə öhdəliklərini yerinə yetirə bilmədilər. Sonuncular isə öz növbəsində Ukraynanı sənaye malları və kənd təsərrüfatı alətləri ilə təmin etmək üzrə öhdəliklərini yerinə yetirə bilmədilər. Bu hallar Ukrayna cəmiyyətində onsuz da gərgin olan siyasi və sosial-iqtisadi vəziyyəti son həddə çatdırdı. Getmanın cəza dəstələrinin repressiv hərəkətləri əhalini silahlı müqavimətə sövq etdi.

1918-ci il iyulun 24-də Ukrayna Dövlətinin Nazirlər Radası məcburi hərbi xidmət haqqında qanun qəbul etdi. Radada Baş Qərargah tərəfindən hazırlanmış ordunun təşkili planını təsdiq olundu. Sülh dövründə ordunun sayının 300 mindən çox artırılması planlaşdırılırdı. Halbuki 1918-ci ilin noyabrında silahlı qüvvələrin faktiki sayı 60 minə yaxın idi. Ukrayna dövlətinin ordusunun piyada və süvari alayları peşəkar idi. Onların özəyini 1914-cü ilə qədər Ukraynada yerləşən və 1917-ci ildə “Ukraynalaşdırılan” keçmiş Rusiya İmperator Ordusunun alayları təşkil edirdi. Alayların ¾-ə keçmiş komandirlər rəhbərlik edirdi. Getman ordusunda bütün mövqeləri bolşeviklər tərəfindən ləğv edilmiş Azad Rusiya İnqilab Ordusunun (keçmiş Rusiya İmperator Ordusu) rus zabitləri və generalları tuturdu. Onların bəziləri ukraynalı idi, bir çoxu Ukraynanın yerliləri idi və ya burada xidmət edirdilər. Lakin milliyyətcə ukraynalı deyildilər.

Ukraynada hakimiyyətin icazəsi ilə bolşeviklərə qarşı, lakin “vahid və bölünməz Rusiya naminə” çıxış edən rus könüllü təşkilatları fəal şəkildə yaradılıb və fəaliyyət göstərirdi. 1918-ci ilin yayında Ukrayna və xüsusən də Kiyev bir növ “sabitlik adasını” təəssüratı yaradırdı. Buna görə də şəhər bolşeviklərdən Petroqraddan, Moskvadan və Rusiya imperiyasının digər bölgələrindən qaçanların hamısının cazibə mərkəzinə çevrilmişdi.

Anti Alman üsyanı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
1919-cu ildə Semyon Petlyura Kamenets-Podolskidə çəkilmiş fotoşəkili

Milli İttifaq anti-Getman üsyanının hazırlanması kursunu müəyyən etdi. Bütün liderləri Ukrayna əyalətlərinə dağıldı və yerlərdə üsyan hazırlamağa başladılar.[28]

1918-ci ilin payızında İttifaq dövlətlərinin müharibədə məğlubiyyətinin aşkar yaxınlaşması ilə əlaqədar olaraq Skoropadski manevrlər etməyə və hakimiyyəti saxlamaq və Antanta ilə ittifaq yaratmaq yollarını axtarmağa başladı. Getman Milli Birliyi yeni “milli etimad” hökumətinin formalaşdırılması üçün danışıqlara dəvət etdi. Oktyabrın 24-də nəhayət yeni nazirlər kabineti formalaşdırıldı, bu kabinetdə Milli İttifaq ancaq dörd portfel aldı və getman rejiminə müxalifətdə qalacağını bəyan etdi.[24]

1918-ci il noyabrın 14-də, Kompeyn atəşkəsi haqqında xəbərdən bir neçə gün sonra Getman Skoropadskyi "Xartiya"nı - "Ümumrusiya Dövlətinin çoxdankı qüdrətini və gücünü" müdafiə edəcəyini bəyan etdiyi bir manifest imzaladı. O, böyük Rusiyanın yenidən qurulması yolunda ilk addım kimi Ümumrusiya Federasiyasının qurulmasına çağırdı. Manifest müstəqil Ukrayna dövlətçiliyini yaratmaq üçün Ukrayna milli hərəkatının bütün səylərinin iflasa uğraması demək idi. Bu sənəd, nəhayət, Ukrayna federalistlərinin, Ukrayna hərbçilərinin və ziyalılarının əksəriyyətini getmandan uzaqlaşdırdı.[29]

Ukraynada UXR Deriktoriyasının rəhbərliyi altında Getman əleyhinə üsyan baş verdi. Bir ay ərzində Semyon Petlyuranın komandanlığı ilə Getman hakimiyyəti rejimi üsyançılar və Direktoriya tərəfinə keçən getman qoşunları tərəfindən devrildi. Dekabrın 6-da Direktoriya Alman komandanlığından qoşunları UXR ərazisindən çıxarmağı tələb etdi. Bu vaxta qədər Petlyura 18 min üsyançıdan dörd diviziya yaratmışdı (onların sayı bir həftə ərzində üç dəfə artmışdı). Siç atıcıları, Qara dəniz və üsyançı komandirlər Zeleni və Dançenkodan iki Dnepr diviziyası bu hissələrə daxil idi. Bu diviziyalar Kiyevə qarşı yeni hücuma hazırlığa başlayan Mühasirə Korpusunda birləşdi. Dekabrın 12-nə qədər Mühasirə Korpusunun sayı 48 aöır top və 170 pulemyotla silahlanmış 30 min nəfərə çatdı.

Üsyançıların sayının artması Petlyuraya alman qoşunlarını tərksilah etmək üçün əməliyyat hazırlayıb həyata keçirməyə imkan verdi. Kiyev ətrafındakı alman qarnizonlarının əksəriyyətində üsyançıların əhatəsində olan almanlar döyüşmədən silahlarını yerə qoydular. Yalnız Fastov və Belaya Tserkovda atışmalarla müşayiət olunan alman əsgərlərinin tərksilahı həyata keçirilirdi.

Dekabrın 12-də Alman komandanlığı Direktoriya ilə yeni müqavilə imzalamağa məcbur oldu, ona görə alman bölmələri şəhərətrafı ərazilərdən Kiyevə, öz kazarmalarına çəkilməli və üsyançıların Kiyevə daxil olmasına mane olmamalı idi. Dekabrın 12-dən 13-nə keçən gecə Kiyevə ümumi hücum başladı. Getmana sadiq olan qoşunlar 43 top və 103 pulemyot olan 3000 nəfərdən çox deyildi. Hücumda 10 dəfə çox Petlyuraçı var idi. Dekabrın 14-ü axşam saatlarında bütün Kiyev Direktorluğun əlində idi.

1918-ci il dekabrın 14-də Getman Pavel Skoropadski hakimiyyətdən imtina haqqında manifest imzaladı və gedən alman qoşunları ilə birlikdə Kiyevdən mühacirətə getdi. Bu tarixi hadisəni Mixail Bulqakov özünün “Ağ Qvardiya” romanında kifayət qədər ətraflı təsvir edib.

Dekabrın 20-də quberniyalarda (Poltava, Yekaterinoslav) getmanlara və zabit dəstələrinə qarşı döyüşlər başa çatdı. Getman Ukraynasının bütün ərazisi - Odessa və Yekaterinoslav vilayətinin bir hissəsi istisna olmaqla, UXR, Direktoriya hökumətinin tabeliyində idi.

Ukrayna Xalq Respublikası Direktoriyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Polşa generalı Antoni Listovski və Semyon Petlyura Kiyev hücumu zamanı Berdiçivdə

Tarixçilər Semenenko və Radçenkonun yazdığı kimi, Direktoriya prinsipcə Skoropadskinin proqramını deyil, onun siyasətini inkar edirdi. İndiki şəraitdə üzvlərinin dəqiq səlahiyyətləri olmadığından kollektiv qurum deyil, dövlət qurumu olduğu ortaya çıxdı. Direktoriya güc strukturları yaradaraq ya bolşevik sistemini yamsılamağa çalışdı, ya da getmanın sərəncamlarının rəsmi adının dəyişdirilməsi ilə kifayətləndi. Simyon Petlyura "milli ideyaya" sadiqliyini bəyan etdi. 1919-cu il yanvarın 2-də onun "Ukrayna hakimiyyətinə qarşı cinayətkar təşviqatda iştirak edən" bütün düşmənlərini Ukrayna Xalq Respublikası (UXR) hüdudlarından kənara çıxarmaq əmri verildi. Yanvarın 8-də Georgi xaçı istisna olmaqla, Rusiya ordusunun çiyin qayışı və çar təltifləri taxmış bütün vətəndaşların “Ukraynanın düşməni” kimi həbsi və mühakimə olunması haqqında fərman verildi.[30]

1919-cu ilin fevral ayının əvvəlində Vladimir Vinniçenko və digər sosialistlər Ukrayna Sosial Demokratik İşçi Partiyasının (USDİP) Mərkəzi Komitəsi tərəfindən Direktorluqdan və Nazirlər Şurasından geri çağırıldı və o vaxtdan Petlyura faktiki olaraq ona rəhbərlik edərək hərbi diktatura qurdu. Petlyura Mərkəzi Komitənin qərarına tabe olmamaq üçün partiyadan çıxdığını bəyan etdi.

22 yanvar 1919-cu ildə UXR Direktoriyası Qərbi Ukrayna hökuməti ilə "Əlaqə Aktı" ("Zluka Aktı") imzaladı. Aktın bir hissəsi olan ZUNR Ukrayna Milli Şurasının prezidenti Yevgeni Petruşeviç, Petlyura və Direktorluğun digər üzvlərinin Qərbi Ukrayna torpaqlarını Polşaya güzəştə gedərək Polşa ilə razılaşmaq niyyətinə görə iyun ayında onu tərk etdi.

Petlyura Ukraynada Fransanın protektoratının yaradılması ilə Bolşevik ordusuna qarşı birgə fəaliyyətin mümkünlüyü barədə Antanta nümayəndəliyi ilə fəal danışıqlar aparsa da, uğur qazana bilmədi. Qərb dövlətləri general Anton Denikini dəstəklədilər.

31 dekabr 1918-ci ildə Direktorluq RSFSR Xalq Komissarları Sovetinə sülh danışıqları təklif etdi. Danışıqlar zamanı Xalq Komissarları Soveti UXR-nin ona qarşı elan olunmamış müharibədə ittihamlarını rədd edərək, “Ukraynada Rusiya Sosialist Sovet Respublikasının ordusu olmadığını” bildirdi. Öz növbəsində Direktoriya onun Ukrayna Sovet hökuməti ilə birləşməsinə razı olmadı və UXR-nin özünü ləğv etməsini nəzərdə tutan digər tələbləri qəbul etməkdən imtina etdi.

1919-cu il yanvarın 16-da Direktoriya Sovet Rusiyasına müharibə elan etdi. 1919-cu ilin yanvar-aprel aylarında Direktoriyanın əsas silahlı qüvvələri Ukrayna sovet qoşunları və üsyançılar tərəfindən darmadağın edildi. Direktorluğun üzvləri Kiyevdən qaçıblar. Petlyura qoşunlarının qalıqları sərhəd çayı Zbrux üzərinə sıxışdırıldı. Qərbi Ukrayna Xalq Respublikasının qoşunlarının (Polşa qüvvələrinin təzyiqi altında) UXR ərazisinə keçməsindən, həmçinin Denikin qoşunlarının hücumundan istifadə edərək, Petlyuraçılar Qalisiya ordusu ilə birlikdə əks hücuma keçdilər və 30 avqust (Ağ ordu ilə eyni vaxtda) Kiyevi işğal etdilər. Lakin ertəsi gün Ağ ordu tərəfindən oradan qovuldular. Rusiya Cənubunun Ordusu komandanlığı Petlyura ilə danışıqlardan imtina etdi və 1919-cu ilin oktyabrına qədər Petlyura qüvvələri məğlub oldu. Noyabrın əvvəlində Qalisiya ordusunun komandanlığı Könüllü Ordu komandanlığı ilə atəşkəs müqaviləsi imzaladı və Denikinin tərəfinə keçdi.[31] "Zluka Aktı" əslində pozuldu. Ukrayna tarixşünaslığında bu müqavilənin imzalanması “noyabr fəlakəti” (“Listopad fəlakəti”) adlanır. UXR və ZUNR arasındakı münasibətlərin pozulmasının səbəblərindən biri kimi, Petlyuranın Polşa ilə danışıqları adlandırılır. Bu addım da qalisianlara xəyanət kimi qiymətləndirilir.[32]

21 aprel 1920-ci ildə Symon Petlyura UXR adından Polşa ilə Sovet qoşunlarına qarşı birgə hərəkət haqqında müqavilə imzaladı. Əldə edilən razılaşmaya uyğun olaraq, Petlyura hökuməti tanınmaq müqabilində bolşeviklərə qarşı mübarizədə polyaklara yardım göstərməyə borclu idi. Müqavilənin şərtləri olduqca çətin oldu: UXR Zbrux çayı boyunca Polşa ilə Ukrayna arasında sərhəd yaratmağa razı oldu və bununla da Qalisiya və Volıniyanın Polşaya daxil olmasını tanıdı. Polşa əsasən ukraynalıların məskunlaşdığı Lemkivşina, Nadsanye və Xolmşinanı ələ keçirdi.

Yagellon Universitetinin professoru Yan Qacek Bruski Ukraynanın “The Day” qəzetinin səhifələrində bu razılaşmanı zəif “mövqe” kimi qiymətləndirib.

Petlyura ilə ittifaq polyaklara strateji mövqelərini əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırmağa və Ukraynada hücuma keçməyə imkan verdi. Sovet-Polşa müharibəsi başladı. Mayın 7-də polyaklar Kiyevi, sonra isə Dnepr çayının sol sahilindəki körpü plasdarmlarını işğal etdilər. Lakin may ayının ikinci yarısında Qırmızı Ordunun Kiyev əməliyyatı nəticəsində Polşa qoşunları Polesiedən Dnestrə qədər olan zolaqda geri çəkilməyə məcbur oldular. Sonra Novoqrad-Volınsk və Rovno əməliyyatları zamanı (iyun-iyul) Qırmızı Ordunun Cənub-Qərb Cəbhəsinin qoşunları Polşa qoşunlarını və Petlyura dəstələrini məğlub edərək Lublin və Lvova yaxınlaşdılar. Lakin Lvov şəhərini tuta bilmədilər. Avqustda Varşava döyüşündə məğlub olan ruslar geri çəkilməyə məcbur oldular. Oktyabrın 18-də Polşa ilə Riqa sülhü bağlandıqdan sonra cənub-qərb istiqamətində hərbi əməliyyatlar dayandırıldı.

Mühacirətdə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1921-ci ilin martında RSFSR, Ukrayna SSR və Polşa Sovet-Polşa müharibəsinə (1919-1921) son qoymuş Riqa sülh müqaviləsi imzaladılar. Petlyura Polşaya mühacirət etdi.

1921-ci ilin payızında mühacirətdə olan UXR hökuməti "bolşeviklərə qarşı ümumxalq üsyanı" təşkil etmək məqsədi ilə Ukrayna SSR ərazisinə basqın etməyi planlaşdırdı. Bu məqsədlə Lvovda UXR generalı Yuri Tyutyunnikin rəhbərlik etdiyi “Üsyançıların Qərargahı” yaradıldı. Polşa və Fransa hökumətləri Petlyura və Tyutyunniki əmin etdilər ki, ilk uğur qazanacağı təqdirdə onlar öz nizami qoşunlarını Ukraynaya göndərməyə hazırdırlar. Bununla belə, Əks-inqilab və Təxribatla Mübarizə üzrə Ümumrusiya Fövqəladə Komissiyasının əməkdaşları (xüsusən də S.Karin) bundan xəbər tuta bildilər. Nəticədə, 1921-ci ilin noyabrında Vitali Primakov və Qriqori Kotovskinin komandanlığı altında sovet qoşunları Jitomir vilayətində “azad basqın” iştirakçıları ilə görüşərək onları sarsıdıcı məğlubiyyətə uğratdılar.[33]

Sovet hökuməti Riqa sülh müqaviləsinin müddəalarına istinad edərək Polşaya kəskin etirazını bildirdi. Bununla əlaqədar olaraq Polşa rəhbərliyi Petlyuranın Ukrayna SSR-ə qarşı düşmənçilik fəaliyyətini dəstəkləməkdən imtina etdi.[33]

1923-cü ildə SSRİ Polşa hakimiyyətindən Petlyuranı təhvil verməsini tələb etdi, ona görə də o, Macarıstana, sonra Avstriyaya, İsveçrəyə, 1924-cü ilin oktyabrında isə Fransaya köçdü.[33]

Petlyuranın qətli

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Ukrayna prezidenti Viktor Yuşşenko və xanımı Parisdə Semyon Petlyuranın məzarına gül dəstələri qoyurlar, 2005-ci il

Semyon Petlyura 25 may 1926-cı ildə Parisdə İzmail şəhərindən olan Samuil Şvarsburd tərəfindən öldürüldü. Bəzi mənbələrə görə, qatil Petlyuranın öldürülməsi ərəfəsində planlarını bölüşməyə çalışdığı Nestor Maxno ilə şəxsən tanış olan anarxist idi.[34] Şvarsburd bildirdi ki, qətl yalnız 1918-1920-ci illərdə Ukraynada yəhudi talanlarının qisası idi.

Məhkəmə zamanı vəkil Torres Ukrayna yəhudilərinin soyqırımına görə Semyon Petlyuranın şəxsi məsuliyyətini onunla əsaslandırdı ki, Petlyuranın dövlət başçısı kimi onun nəzarət etdiyi ərazidə baş verən hər şeyə görə məsuliyyət daşıyırdı. Bununla belə, Petlyuranın tərəfdaşları və yaxınları məhkəmədə 200-dən çox sənəd təqdim etdilər. Onların iddialara görə, Petlyura nəinki antisemitizmm təşviq etməmiş, həm də ordusunda onun təzahürlərini ciddi şəkildə boğurdu.[35] Bununla belə, onlar nəzərə alınmadı, çünki məhkəmə onların əksəriyyətinin Petlyuraçıların Ukraynadan qovulmasından sonra tərtib edildiyini sübut etdi. Çünki onların heç biri Petlyura tərəfindən şəxsən imzalanmamışdı. Qızıl Xaç Komissiyasının məlumatına görə, 1919-cu ilin qışında Direktoriya qoşunları tərəfindən həyata keçirilən qırğınlar zamanı 50.000-ə yaxın yəhudi öldürülüb. İttiham tərəfi heç vaxt Petlyuranın birbaşa hərəkətləri ilə qırğınların qarşısını aldığı və ya iğtişaşçıları cəzalandırdığı bir hadisəni misal çəkə bilmədi. Petlyuranın Mamayevka stansiyasında yəhudi nümayəndə heyətinə dediyi sözlər məhkəmədə üzə çıxdı: “Məni ordumla dava etməyin”.

Döyüş yoldaşlarının ifadəsinə görə, Semyon Petlyura talanları dayandırmağa çalışmış və onlara qatılanları sərt şəkildə cəzalandırmışdır.[36] Məsələn, 4 mart 1919-cu ildə 25 yaşlı Petlyura "ataman"ı Semesenko, Proskurov yaxınlığında məskunlaşan "Zaporojye briqadası"na şəhərdəki bütün yəhudi əhalisini məhv etmək əmrini verdi. Martın 5-də qadın və uşaqlar da daxil olmaqla, mindən çox insan öldürüldü. Bir neçə gündən sonra Semesenko şəhərə 500 min rubl təzminat təyin etdi və onu aldıqdan sonra "Xalq Ordusuna" dəstəyə görə əmrdə "Proskurov Ukrayna vətəndaşlarına" təşəkkür etdi.[37] Xəbər verilirdi ki, bu səbəbdən 20 mart 1920-ci ildə Petlyuranın əmri ilə o, güllələnir.[35][38] Lakin Şvarsburd məhkəməsində çıxış edən şahidlər A.Çomski və P.Lanqevin ifadə verərək “məhkəmə” və “hökm”ün səhnələşdirildiyini, Semesenkonun isə Petlyuranın göstərişi ilə gizli şəkildə azadlığa buraxıldığını bildirdilər.

Məhkəmədə tarixçi Semyon Dubnov Berlin arxivlərində Petlyuranın soyqırımlarda şəxsi iştirakını sübut edən 500-ə yaxın sənədin olduğunu iddia etdi. Tarixçi Çerikover də məhkəmə prosesində eyni sözləri söylədi.[39], аналогично высказался на процессе историк Чериковер[40].

1927-ci ildə Paris təhqiqatında Bolşevik kəşfiyyatının (OQPU) agenti hesab etdiyi Mixail Volodinin işində iştirakına dair yazılı ifadə verən şahid Eliya Dobkovskinin ifadələri nəzərə alınmadı. 1925-ci ildə Parisdə peyda olan Volodin, ataman haqqında fəal şəkildə məlumat toplayır,[41] Şvarsburdla şəxsən tanış idi və Dobkovskinin dediyinə görə, ona sui-qəsdin hazırlanmasında kömək edirdi.

Fransız münsiflər heyəti tərəfindən Şvarsburd məhkəmədə tamamilə bəraət aldı.[42]

Ailəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Həyat yoldaşı - Olga Petlyura (1885-1959), müəllim, Ukrayna mühacirətinin fəalı.
  • Qızı - Lesya Petlyura (1911-1941), şairə, Plast üzvü, vərəmdən ölüb.
  • Bacılar - Marina (d.1883) və Feodosiya (d.1886), 1937-ci ildə güllələnib, 1989-cu ildə reabilitasiya olunublar.
  • Qardaşı oğlu - Stepan İvanoviç Skripnik (1898-1993).

Xatirəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Adına küçələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Kiyevdə Semyon Petlyuranın adına küçəni göstərən lövhə

Symon Petlyuranın adını daşıyan küçələr:

  • Kiyevdə (2009-cu ildə tarixi adlar: Bezakovskaya - 1869-cu ildən, İqnatyevskaya - 1855-ci ildən, Komintern - 1919-cu ildən, Bahnhofştrasse - 1941-1943-cü illərdə);[43]
  • Rovnoda (1993-cü ildə küçənin tarixi adları Aptekarskaya, Qoqolevskaya, 13-cü bölmə, SS-strasse, Krasnoarmeyskayadır),[44]
  • İvano-Frankovskda (1996-cı ildə küçənin tarixi adları Milad, Side Polevaya - 1930-cu ildən, Letniçaya - 1937-ci ildən, Pilotlar - 1950-ci ildən),
  • Lvovda (2001-ci ildə keçmiş Marşal Rıbalko küçəsi - 1940-cı illərin sonundan),[45]
  • Ternopolda (2014-cü ildən - Petlyura bulvarı, sovet dövründə - Yenidən birləşmə bulvarı),[46]
  • Dneprdə (2015-ci ildə keçmiş Şpindyak küçəsi, tarixi adı: Yuryevskaya - sovetdən əvvəlki dövrlərdə),
  • Vinnitsada (2015-ci ildə, keçmiş Çkalov küçəsi),
  • Poltavada (2016-cı ildə keçmiş Artyom küçəsi),
  • Jitomirdə (2016-cı ildə keçmiş 3-cü Pioner zolağı),
  • Kropivnitskidə (2016-cı ildə keçmiş Kotovski küçəsi);
  • Belaya Tserkovda (2015-ci ildə, keçmiş Kirov küçəsi),
  • Borispolda (2016-cı ildə, keçmiş Panfilov küçəsi),
  • Brovarıda (2015-ci ildə keçmiş Çernyaxovski küçəsi),
  • Fastovda (2016-cı ildə, keçmiş Qırmızı Küçə),
  • Marqanetsdə (2016-cı ildə, keçmiş Bojenko küçəsi),
  • Mlynovda (2007-ci ildə),[47]
  • Stryi (keçmiş Uzun Küçə),
  • Nikolayev vilayətinin Pervomaysk şəhərində (2016-cı ildə, Ulyanovski zolağının əvəzinə Petlyura zolağı),

eləcə də Ukraynanın digər yaşayış məntəqələrində.

Semyon Petlyuranın heykəlləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

2007-ci il mayın 23-də Poltavada Simon Petlyuranın xatirə abidəsinin açılış mərasimi keçirildi. Tədbir bir tərəfdən polis, digər tərəfdən kommunistlər və sağçı partiyaların üzvləri arasında münaqişə ilə müşayiət olunub. Poltava Vilayəti Dövlət Administrasiyasının rəhbəri Valeri Asadçev, xalq deputatı Nikolay Kulçinski, Poltava Vilayət Dövlət Administrasiyası sədrinin birinci müavini İvan Bliznyuk, Poltava Vilayət Şurasının sədr müavini Pyotr Vorona və UXP sədrinin müavini İvan Zayets təməl qoyma mərasimində iştirak ediblər. Valeri Asadçev çıxışında deyib: “Ukraynada Petlyuraya ilk abidə ucaldılanda, onun açılışı ümumkrayna miqyaslı hadisə olacaq.[48]

2017-ci il oktyabrın 14-də Vinnitsada Semyon Petlyuranın abidəsinin açılışı olub. Abidə şəhərdə tarixi binanın həyətində quraşdırılıb. Burada UXR dövründə Poçt və Teleqraflar Nazirliyinin, daha sonra isə Baş Atamanın Hərbi Düşərgə İdarəsi yerləşirdi.[49]. Vinnitsadakı abidə UXR atamanının büstü deyil, dünyada ilk abidədir.[50] Onun yaradılması tanınmış Vinnitsa iş adamı Sergey Kapusta tərəfindən maliyyələşdirilib[58].[51] Heykəltəraşın fikrinə görə, Petlyura tam boyda skamyada oturur və əlində Ukraynanın xəritəsi var. Orada iki işarə vurğulanır - UXR-ın müvəqqəti paytaxtı kimi Vinnitsa və Sovet hakimiyyətinin nəzarəti altında olan Ukrayna Xalq Respublikasının paytaxtı Kiyev.[52][53] Abidənin formatı 1919-cu ildə Kamenets-Podolskidə çəkilmiş məşhur fotoşəkilə əsasən yaradılmışdır.

10 noyabr 2020-ci ildə Polşanın Skiernievs şəhərində Simyon Petlyura və Yozef Pilsudski, həmçinin Pal Teleki və Şarl de Qollun heykəllərinin yer aldığı “Varşava döyüşündən əvvəl” abidəsinin açılışı olub.[54]

Qalereya

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Poltavada Semyon Petlyura xatirə lövhəsi
    Poltavada Semyon Petlyura xatirə lövhəsi
  • Semyon Petlyuranın şəkli olan xatirə sikkəsi
    Semyon Petlyuranın şəkli olan xatirə sikkəsi

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 Symon Petlyura // Encyclopædia Britannica (ing.).
  2. ↑ 1 2 3 4 Deutsche Nationalbibliothek Record #118593218 // Ümumi tənzimləmə nəzarəti (GND) (alm.). 2012—2016.
  3. ↑ "Петлюра, Симон (Семен) Васильевич". Энциклопедия Кругосвет. 2016-03-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-07.
  4. ↑ "Слова на П — Алфавитный указатель — Большая Советская Энциклопедия". soviet-encyclopedia.ru. 2022-03-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-07.
  5. ↑ "Петлюра Семен (Симон) Васильевич". Хронос: Биографический указатель. 2016-03-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-07.
  6. ↑ СЕРГІЙ ЛИТВИН. "СУД ІСТОРІЇ: СИМОН ПЕТЛЮРА І ПЕТЛЮРІАНА". Українське життя в Севастополi. 2016-03-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-07.
  7. ↑ "Прес-реліз: Голодомор в Україні 1932-33 років (укр.)". КОБЗА — Українці на Кубані. 2016-03-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-07.
  8. ↑ "До 125-ї річниці від дня народження Симона Петлюри" (ukrayna). ru:Национальная библиотека Украины им. В. И. Вернадского. 2004. 2011-10-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-07-19.
  9. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 "СУД ІСТОРІЇ: СИМОН ПЕТЛЮРА І ПЕТЛЮРІАНА". Українське життя в Севастополi. 2016-03-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-07.
  10. ↑ Ф. Щербина. Симон Петлюра на Кубані. Збірник пам’яті Симона Петлюри — Прага, 1930, стор. 189—194.
  11. ↑ В. С. Шамрай. Библиографический указатель литературы о Кубанской области, Кубанском казачьем войске и Черноморской губернии. Кубанский сборник. 1904—1905 годы.
  12. ↑ Польская тема в публицистике Симона Петлюры кубанского периода // Поляки в России: XVII—XX вв. Краснодар. — 2003. — С. 140—144.
  13. ↑ Петлюра С. В. Історія Кубанщини // Літературно-науковий вістник. — 1903. — Кн. Х.
  14. ↑ Петлюра С. "Памяти Е. Д. Фелицына". Некоммерческое партнерство «Историко-культурное наследие Кубани». Вѣстник казачьих войск. 1904. 27–28. 2016-03-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-07.
  15. ↑ Петлюра С. Библиографический указатель литературы о Кубанской области, Кубанском казачьем войске и Черноморской губернии. Составил Е. Д. Фелицын, почетный член Кубанского областного статистического комитета, при участии В. С. Шамрая. Екатеринодар. 1899—1902 // Киевская старина. — 1904. — № 3. — С. 131—135. Петлюра С. Полтавский семинарист в плену у горцев // Киевская старина. — 1904. Июль — август. С. 106—110. Петлюра С. Причинок до історії переселення «турецьких запорожців» на Кубань // Записки Наукового товариства ім. Шевченка. — 1905. — Кн. 3. — С. 347—350. Петлюра С. Секретні циркуляри правительства на Кубані // Україна. — 1907. — Кн. 6. — С. 347—350. Петлюра С. З переписки Хведора Квітки з Антоном Головатим // Україна. — 1907. Кн. 7—8. — С. 186—201. Петлюра С. Українізація на Кубані та Північному Кавказі // Тризуб (Париж). — 1926. — Ч. 19. — Ст. 16.
  16. ↑ Віктор Чумаченко. "Симон Петлюра - кубанський педагог, історик і журналіст". Независимый сайт украинцев России «Кобза» (ukrayna). 2005-02-05. 2020-10-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-07-19.
  17. ↑ Полтава Arxivləşdirilib 2018-05-27 at the Wayback Machine / Российская Еврейская Энциклопедия
  18. ↑ Сергей Долинин. Рядом с Россией: Украина, Белоруссия // Санкт-Петербургские ведомости (газета). — 2018. — 14 sentyabr.
  19. ↑ Мирослава Бердник. Пешки в чужой игре. Тайная история украинского национализма. Litres, 2015. ISBN 5-457-72377-1
  20. ↑ "СЕРГІЙ ЛИТВИН. СУД ІСТОРІЇ: СИМОН ПЕТЛЮРА І ПЕТЛЮРІАНА. Київ, Видавництво ім. Олени Теліги, 2001". 2016-03-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-04-10.
  21. ↑ 1 2 "Соколова М. В. Великодержавность против национализма: Временное правительство и Украинская центральная рада (февраль-октябрь 1917)". 2015-09-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-04-13.
  22. ↑ Історія України. — К., 1997. — С.189.
  23. ↑ Солдатенко В. Ф. Українська революція. Історичний нарис. — К., 1999. — C. 257.
  24. ↑ 1 2 3 4 5 6 Савченко В. А. Двенадцать войн за Украину. — Харьков: Фолио, 2006. Глава пятая. Крестьянское восстание против гетмана Украины Скоропадского и война директории УНР против гетманского режима (май — декабрь 1918)
  25. ↑ Історія України. — К., 1997. — С. 208.
  26. ↑ Нариси історії української революції 1917—1921 років. — К., 2011. — C. 254.
  27. ↑ 1 2 Скоропадський П. Спогади (кінець 1917 — грудень 1918). — Київ — Філадельфія, 1995.
  28. ↑ Пученков А. С. Украина и Крым в 1918 — начале 1919 года. Очерки политической истории (500 nüs.). СПб.: Нестор-История. 2013. ISBN 978-5-4469-0092-3.
  29. ↑ Гай-Нижник П. П. "Заточение Главного атамана. Арест и освобождение С. Петлюры при гетманате П. Скоропадского". День kiev.ua. 2012-08-17. 2016-03-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-22.
  30. ↑ Семененко В. И., Радченко Л. А. История Украины с древнейших времён до наших дней (2-е, исправленное и дополненное). Харьков: Торсинг. 1999. ISBN 966-7300-81-1.
  31. ↑ Яценко О. Діяльність кооперації Поділля під час білогвардійської навали (друге півріччя 1919 р.) (PDF) // Сіверянський літопис (всеукраїнський науковий журнал) (2). 2010. 157—165.
  32. ↑ Рубльов О. С., Реєнт О. П. Українські визвольні змагання 1917—1921 рр. — К.
  33. ↑ 1 2 3 БЕЗ ПРАВА НА РЕАБИЛИТАЦИЮ Arxivləşdirilib 2015-02-04 at the Wayback Machine(Сборник публикаций и документов, раскрывающих антинародную фашистскую сущность украинского национализма и его апологетов). В 2 книгах. Киевское историческое общество, Организация ветеранов Украины, Международный украинский союз участников войны. Киев, 2006.
  34. ↑ Голованов В. Нестор Махно. ЖЗЛ. Молодая гвардия. 2008.
  35. ↑ 1 2 Тарас Гунчак. Симон Петлюра та євреї. «Українсько-єврейські дослідження» Arxivləşdirilib 2014-10-27 at the Wayback Machine. Торонто; Мюнхен, 1985. Ч. 1.
  36. ↑ "Звернення Петлюри до українців: «Антисеміт — паршива вівця. Женіть його!»". Історична правда. 2016-03-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-07.
  37. ↑ Ю. Макаров. «Что надо знать об Украине». Буэнос Айрес: 1939 г.
  38. ↑ ru:Орест Субтельный. Україна: Історія. Україна у XX столітті Arxivləşdirilib 2016-03-04 at the Wayback Machine.
  39. ↑ Дмитро Табачник. Вбивство Петлюри // Український історичний журнал. — № 9, 1992.
  40. ↑ Український історичний журнал. — № 3, 2009, с. 40.
  41. ↑ А. Яковлев. Парижская трагедия.
  42. ↑ "О том как Самуил Исаакович приветы передавал". berkovich-zametki.com. 2016-03-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-07.
  43. ↑ "В Киеве появилась улица Петлюры". ТСН.ua. 2016-03-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-07.
  44. ↑ "Альбом с достопримечательностями Ровеской области". ГОРОДА и СТРАНЫ. 2005-09-10. İstifadə tarixi: 2016-04-07.[ölü keçid]
  45. ↑ "Львов пополнился двумя храмами на одной улице". ХайВей. 2016-03-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-07.
  46. ↑ "Архивированная копия". 2008-05-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-04-21.
  47. ↑ 2007 Июнь Arxivləşdirilib 2008-02-19 at the Wayback Machine
  48. ↑ Камень столкновения. Открытие памятного знака Симону Петлюре в Полтаве отметили дракой // Коммерсантъ Украина, № 83 от 24.05.2007.
  49. ↑ Korrespondent.net. "В Виннице открыт первый в Украине памятник Петлюре". 2017-10-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-10-20.
  50. ↑ bigmir)net. "В Виннице открыли памятник Симону Петлюре" (rus). news.bigmir.net. 2017-10-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-10-23.
  51. ↑ "Кто придумал и оплатил памятник Петлюре в Виннице". Реал (rus). 2017-10-15. 2017-10-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-10-23.
  52. ↑ "У Вінниці відкрили пам'ятник Симону Петлюрі". espreso.tv. 2017-10-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-10-23.
  53. ↑ "В Виннице открыли первый в Украине памятник Симону Петлюре" (rus). 112ua.tv. İstifadə tarixi: 2017-10-23.
  54. ↑ "Біля Варшави відкрили пам'ятник Петлюрі". BBC News Україна. 2020-11-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-11-10.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]