Yozef Pilsudski

Yozef Pilsudski (pol. Józef Klemens Piłsudski; 5 dekabr 1867[1][2][…], Zalavas[d], Vilen quberniyası[d], Rusiya imperiyası[4] – 12 may 1935[3][1][…], Varşava, Polşa Respublikası[3]) — 1918-1922-ci illərdə Polşanın dövlət başçısı və 1920-ci ildən Polşanın Birinci Marşalı olmuş hərbi-siyasi xadim. Hərbi İşlər Naziri olaraq İkinci Polşa Respublikasının de-fakto lideri (1926-1935) hesab olunurdu. Birinci Dünya müharibəsindən sonra Polşa siyasətində güclü təsirə sahib idi və beynəlxalq miqyasda da görkəmli şəxsiyyət hesab olunurdu.[6] 1718-ci ildə Avstriya-Macarıstan, Prussiya və Rusiya tərəfindən Reç Pospolitanın sonuncu dəfə bölünməsindən 123 il sonra, 1918-ci ildə qurulan İkinci Polşa Respublikasının atası olaraq qəbul olunur.[7][8][9][10]

Yozef Pilsudski
pol. Józef Piłsudski
Yozef Pilsudski marşal rütbəsində olarkən
Yozef Pilsudski marşal rütbəsində olarkən
Baş nazirEndjey Moraçevski
İqnasi Yan Paderevski
Leopold Skulski
Vladislav Qrabski
Vinsent Vitos
Antoni Ponikovski
Artur Slivinski
Yulian Novak
ƏvvəlkiTənzimləmə Şurası
SonrakıQabriel Narutoviç
Polşanın Baş Naziri
Prezidentİqnasi Mosçiçski
ƏvvəlkiKazimir Bartel
SonrakıKazimir Bartel
Silahlı Qüvvələrin Baş Müfəttişi
PrezidentMaçey Ratay
İqnasi Mosçiçski
Baş nazirKazimir Bartel
özü
Kazimir Svitalski
Valeri Slavek
Aleksandr Pristor
Yanuş Endjiviç
Leon Kozlovski
Marian Zındram-Kosçylkovski
ƏvvəlkiYuliuş Tarnava-Malçevski
SonrakıTadeuş Kaspriçki
Polşanın Hərbi İşlər Naziri
Baş nazirEndjey Moraçevski
ƏvvəlkiYan Vroçinski
Eduard Rıdz-Smiql (Müharibə Naziri)
SonrakıDaniel Konarzevski
Şəxsi məlumatlar
Doğum adı Józef Klemens Piłsudski
Doğum tarixi 5 dekabr 1867(1867-12-05)[1][2][…]
Doğum yeri
Vəfat tarixi 12 may 1935(1935-05-12)[3][1][…] (67 yaşında)
Vəfat yeri
Vəfat səbəbi qaraciyər xərçəngi
Dəfn yeri
  • Vavel kafedralı[d]
Milliyyəti polyak
Vətəndaşlığı Rusiya İmperiyası Rusiya imperiyası
Polşa İkinci Polşa Respublikası
Partiya Polşa Sosialist Partiyası
yoxdur
Təhsili Xarkov Universiteti
İxtisası tibb
Fəaliyyəti siyasətçi, hərbi qulluqçu, hərbi lider[d], zabit, dövlət xadimi
Həyat yoldaşları Mariya Pilsudskaya
Aleksandra Pilsudskaya
Uşaqları Vanda Pilsudskaya
Yadviqa Pilsudskaya
Ailəsi Pilsudskilər
Dini lüteranlıq, katolisizm[5], katolisizm
Hərbi xidmət
Xidmət illəri 1914–1923
1926–1935
Mənsubiyyəti İkinci Polşa Respublikası
Qoşun növü Polşa Quru Qoşunları
Rəhbərlik edib Polşa Legionu
Polşa Quru Qoşunları
Döyüşlər Birinci Dünya müharibəsi
Polşa-Ukrayna müharibəsi
Polşa-Litva müharibəsi
Sovet-Polşa müharibəsi
Rütbəsi Polşa Ordusunun Marşalı
İmzanın şəkli
jpilsudski.org
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Özünü Reç Pospolitanın mədəni irs və ənənələrinin davamçısı olaraq görən Pilsudski çoxetnoslu Polşanı yerli etnik və dini azlıqların da daxil olduğu "xalqların bir vətəni" olduğuna inanırdı.[11] O, eyni zamanda, Polşanın müstəqil Ukrayna və Litva dövlətləri ilə sıx birlik əlaqələri qurmalı olduğu düşüncəsini dəstəkləyirdi. Onun əsas siyasi rəqibi olan Milli Demokrat Partiyasının lideri Roman Dmovski bu yanaşmanın əksinə olaraq, Polşa krallığı ilə məhdudlaşdırılmış polyak milləti və Roma-Katolik kimliyinə əsaslanan bir Polşaya çağırış edirdi.

Siyasi karyerasının əvvəllərində Pilsudski Polşa Sosialist Partiyasının lideri oldu. O, Polşanın müstəqilliyinin hərbi yolla əldə olunacağına inanaraq Polşa legionlarını yaratmışdır. 1914-cü ildə başlayan Birinci Dünya müharibəsi zamanı o, İttifaq dövlətləri və Rusiya imperiyasının məğlub olacağını öncədən proqnozlaşdırdı. 1914-cü ildə Birinci Dünya müharibəsi başladıqdan sonra Pilsudskinin legionları Avstriya-Macarıstan orduları ilə birlikdə Rusiya İmperiyasına qarşı döyüşlərə qoşuldu.[12] 1917-ci ildə Rusiya qüvvələrinin zəif şəkildə də olsa irəlilədiyi zamanda, İttifaq dövlətlərinə verdiyi dəstəyini dayandırdı və bu səbəblə də almanlar tərəfindən Maqdeburqda həbs olundu.

1918-ci ilin noyabr ayında Polşa müstəqilliyini əldə etdiyi zaman, 1922-ci ilə qədər Pilsudski Polşanın faktiki dövlət başçısı oldu. 1919-1921-ci illərdə davam edən Polşanın sərhədlərini müəyyənləşdirmək üçün baş verən altı döyüşə rəhbərlik etmişdir. Sovet-Polşa müharibəsi zamanı ölkə məğlubiyyətin astanasında olarkən 1920-ci ilin avqustunda baş verən Varşava döyüşündə Qızıl Ordu qüvvələrini geri çəkilməyə məcbur etdi. 1923-cü ildə müxaliflərinin, xüsusilə də Milli Demokrat Partiyasının təsiri ilə Pilsudski aktiv siyasətdən çəkildi. Üç il sonra, 1926-cı ilin mayında baş tutan çevriliş nəticəsində yenidən iqtidarı ələ keçirdi və Polşanın diktatoru oldu. O dövrdən etibarən 1935-ci ildə ölənə qədər xüsusilə də hərbi və xarici məsələlərlə məşğul olurdu. Bu dövrdəki fəaliyyətləri ilə XXI əsrə qədər şəxsiyyəti kult olaraq ayaqda qalmağı bacarmışdır.

Beynəlxalq əlaqələrdə Pilsudski Polşanın müstəqilliyini qorumaq və milli təhlükəsizliyi möhkəmləndirmək məqsədi ilə bir-birini tamamlayan iki strategiya həyata keçirdi. Bu strategiyalardan birincisi, Rusiya imperiyası, daha sonra isə SSRİ-ni qurucu xalqlarına parçalamaq istəyən prometeizm idi. İkincisi isə, Qərb və Şərq imperializminə qarşı xalqının təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədi ilə Orta və Şərqi Avropa ölkələrindən təşkil olunacaq Baltik dənizindən Qara dənizə qədər uzanan İntermariyum Federasiyası düşüncəsi idi.[13]

Tarixçi Pyotr Vandiç Pilsudskini "bəzən polyakları öz axmaqlıq, qorxaqlıq və xidmətçiliklərinə görə qınayan alovlu Polşa vətənpərvəri, özünü Reç Pospolita kimliyi ilə qəbul edən inadkar, ehtiyatlı və hisslərini büruzə verməyə qarşı laqeydlik göstərən" biri olaraq xarakterizə edirdi.[14] Çoxları tərəfindən əsir düşərgəsi olaraq qəbul edilən Bereza Kartuşka həbsxanasının qurulması Pilsudski iqtidarının mübahisəli fəaliyyətlərindən biri hesab olunur. Buna baxmayaraq, polyakların xatirəsində xüsusi hörmətə sahibdir və əsas rəqibi Roman Dmovski ilə birlikdə müasir Polşanın qurucusu olaraq qəbul edilir.

İlk illəri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Yozef Pilsudski məktəbdə təhsil alarkən.

Yozef Pilsudski 5 dekabr 1867-ci ildə Rusiya imperiyasının Vilnüs Quberniyasının tərkibində olan Zalavas kəndində yerləşən malikanədə dünyaya gəlmişdir.[15] Zadəgan əsilli ailənin yaşadığı bu malikanə 1795-cü ildən mövcud idi. Bu torpaqlar əvvəllər Reç Pospolitanın ərazisinə daxil idi. Birinci Dünya müharibəsindən sonra ərazi yenidən Polşanın tərkibinə daxil oldu və bu dövrdə Yozef Pilsudski artıq Polşanın Baş Naziri idi. İkinci dünya müharibəsi ərəfəsində ərazi SSRİ-nin tərkibinə keçdi. Hal-hazırda ərazi Litva Respublikasının tabeçiliyindədir. Malikanə varlı Billeviç ailəsinə mənsub olan Pilsudskinin anası Mariyanın cehizi idi.[16][17] Pilsudski ailəsi kasıblaşmasına baxmayaraq, hələ də öz polyak adət-ənənələrini qoruyur, eləcə də özlərini polyak və ya keçmiş Reç Pospolitaya mənsub olaraq qəbul edirdilər.[18][19][20][21][22][23] Yozef ailənin ikinci oğlu idi. Vilnüsdə yerləşən rus gimnaziyasında təhsil alarkən heç də qabaqcıl göstəricilərə sahib deyildi.[24] Bu gimnaziyada həmçinin polyak əsilli Feliks Dzerjinski də təhsil alırdı. O, sonralar SSRİ-nin ən yüksək səviyyədə rəhbərlərindən biri olaraq Pilsudskinin baş düşməninə çevriləcəkdi.[25] Anası onu qardaşları Bronislav, Adam və Yanla birlikdə ruslar tərəfindən dərc edilmiş Polşa tarixi və ədəbiyyatı ilə tanış etmişdir.[26] Atası da özü kimi Yozef adını daşıyırdı və 1863-cü ilin yanvarında baş tutan Polşa üsyanında Rusiya hakimiyyətinə qarşı döyüşmüşdür.[18]

Pilsudskilər Rusiya imperiyasının ruslaşdırma siyasətinə qarşı idi. Yozef gənclik illərində olarkən Rus Pravoslav Kilsəsinə bağlılıqdan imtina etdi[25] və gimnaziyadakı təhsilini Rusiya İmperiyası və Çarına tabe olmadığını, həmçinin öz mədəniyyətinin təhqirinə qarşı olduğunu göstərmək üçün dayandırdı.[18]

1885-ci ildən etibarən Pilsudski hazırda Ukrayna ərazisində yerləşən Xarkov Universitetində tibb üzrə təhsil almağa başladı. O, burada təhsil alarkən Rusiyada inqilabi düşüncələri ilə tanından xalqçılar hərəkatının bir qolu olan Narodnaya Volya təşkilatı ilə əlaqələr qurdu.[27] O, təhsilini 1886-cı ildə tələbə mitinqlərində iştirak etdiyi üçün dayandırmalı oldu.[19] Daha sonra təhsilini hazırda Estoniyanın Tartu şəhərində yerləşən Doprat Universitetində davam etdirmək istəsə də, onun müraciəti siyasi əlaqələrindən xəbərdar olan məsul şəxslər tərəfindən qəbul edilmədi.[19] 22 mart 1887-ci ildə çar məmurları tərəfindən Vilnüs sosialistləri ilə əlbir olaraq Çar III Aleksandra qarşı sui-qəsd tərtib etməsi ittihamı ilə həbs edildi. Buna baxmayaraq, sui-qəsdin tərtib olunmasındakı əsas əlaqələr 15 il Sibirdə ağır iş şəraitində katorqaya məhkum edilən onun böyük qardaşı Bronislava məxsus idi.[28][29]

Pilsudskilərin ailə gerbi.

Yozef daha yüngül sürgün cəzası aldı. O, ümumilikdə 5 il çəkən sürgün cəzasını Lena çayı sahilində yerləşən Kirensk, sonra isə Tunkada başa vurdu.[18][29] Bir məhkum qrupu ilə Sibirə aparılarkən Pilsudski bir neçə həftə İrkutskda həbsxanada saxlanıldı.[30] Orada saxlanılarkən məsul şəxslər tərəfindən qiyam olaraq qiymətləndirilən hadisələrə qoşuldu. Məhkumlardan biri həbsxana nəzarətçisini təhqir etdi və üzr istəməkdən imtina etdi. Bu səbəblə çıxan insident zamanı Pilsudski də döyüldü və iki dişini itirdi. İnsidentə qoşulduğu üçün 1888-ci ildə daha 6 ay həbsə məhkum edildi.[31] Həbsinin ilk gecəsi Sibirin -40 °C şaxtasına məruz qalan Pilsudski ölümcül dərəcədə ağır xəstələndi. Burada qazandığı xəstəlik onun ömrünün sonuna qədər ağrılar çəkməsinə və sağlamlıq problemləri yaşamasına səbəb oldu.[32]

Sürgündə olarkən Pilsudski 1863-cü ilin yanvarında baş tutan Polşa üsyanının rəhbəri olan Bronislav Şvarçe də daxil olmaqla bir sıra sibiryakla tanış oldu.[33][34] Sürgündə seçdiyi iş ilə məşğul olmasına icazə verildi. Burada o, yerli uşaqlara riyaziyyat və xarici dil (rusca və polyakca ilə yanaşı, fransızca, almanca və latışca da bilirdi və daha sonra ingiliscə də öyrənəcəkdi) tədris edirdi.[18] Yerli məmurlar onun bir polyak əsilzadəsi olaraq digər sürgündəkilərin aldığı 10 rubl təqaüdü almaq haqqına sahib olmadığına qərar verdilər.[35]

1892-ci ildə sürgündən geri qayıdan Pilsudski Tenenay yaxınlığındakı Adomavas Manordada yaşamağa başladı.[19][36] 1893-cü ildə Polşa Sosialist Partiyasına qoşuldu və Litva şöbəsinin təşkilinə kömək etdi. Əvvəlcə sosialistlərin daha radikal qruplarında təmsil olunsa da sol cərəyanın beynəlmiləlçiliyinə baxmayaraq, Polşa millətçisi olaraq qaldı.[37] 1894-cü ildə baş redaktoru olaraq Robotnik (İşçi) qəzetini gizli şəkildə nəşr etdirməyə başladı və həmçinin əsas yazıçılarından birinə çevrildi.[19][27][38][39] 1895-ci ildə doktrina məsələlərinin əhəmiyyətini vurğulayan bir Polşa Sosialist Partiyası liderinə çevrildi. O, sosialist ideologiyanın millətçiliklə birləşdirilməli olması düşüncəsini müdafiə edirdi və bunun Polşanın müstəqilliyini geri qazanmaq şansını artıracağını düşünürdü.[27]

15 iyul 1899-cu ildə gizli təşkilatçılıq edən Pilsudski sosialist təşkilatçı olan Mariya Koplevskaya ilə evləndi.[40][41][42] Pilsudskinin baş bioqrafı olan Vaslav Yedçeyeviçə görə, evlilik romantiklikdən daha çox praqmatikliyə sahib idi. Hər ikisi də sosialist və azadlıq hərəkatının iştirakçıları idilər. Rabotnik qəzetinin mətbəəsi əvvəlcə Vilnüsdə yerləşirdi, daha sonra isə mətbəə cütlüyün Lodzda yerləşən evində fəaliyyət göstərmişdir. Rusiya qanunları qadının ərinin etdiyi işlərə görə cinayət məsuliyyəti daşımasının qarşısını alırdı.[43] Cütlüyün münasibətləri getdikcə pisləşdi və bir neçə il sonra Pilsudski başqa bir gənc sosialist olan Aleksandra Sçzerbinskaya ilə münasibət qurdu. 1921-ci ildə Mariyanın ölməsindən sonra Pilsudski həmin ilin oktyabr|oktyabrı]]nda Aleksandra ilə evləndi.[37] O vaxta qədər cütlüyün Vanda və Yadviqa adlı iki qızı dünyaya gəlmişdi.

1900-cü ildə ruslar Rabotnikin Lodzda yerləşən məbtəəsini aşkara çıxardıqdan sonra Pilsudski Varşava qəsrində həbs edildi. Bir müddət sonra ruhi xəstəliklərin müşahidə olunması səbəbindən aparıldığı Sankt-Peterburqdakı xəstəxanadan polyak həkim Vladislav Mazurkiyeviç və digərlərinin köməyi ilə qaçmağı bacardı. Əvvəlcə Qalisiya, oradan Avstriya-Macarıstan və daha sonra da Leytonstona qaçdı. Burada olarkən Leon Vasilevski və ailəsi ilə birlikdə Londonda qaldı.[19]

Bu müddət ərzində Litva və Polşada yerləşən partiyalar Rusiya ilə uzlaşdırıcı mövqedən çıxış etməyə başladılar və əsas hədəf olaraq muxtariyyət əldə etmək nəzərdə tutulurdu. Pilsudskinin mövqeyi partiya daxilində Polşanın müstəqilliyi və milli mübarizə mövqeyindən çıxış edən yeganə siyasi gücə çevrilmişdi.[18]

Rus-yapon müharibəsinin (1904-1905) başlanğıcında, 1904-cü ilin yayında Pilsudski Polşa qiyamına Yaponiyada dəstək axtarmaq üçün Tokioya getdi. Yaponiya tərəfi kömək olaraq kəşfiyyat dəstəyi vəd etdi və müharibə zamanı əsir düşən polyaklardan təşkil olunmuş legion yaradılmasını təklif etdi.[44] O, Rusiyanın parçalanmasına yönəlmiş Prometey layihəsini də təklif etdi.[45] Yamaqata Aritomo ilə görüşərək Polşada partizan müharibəsinə başlamağın Rusiyanın diqqətini yayındıracağını və onlara silahlı dəstək göstərməyin vacibliyini bildirdi. Yapon diplomatı Hayaşi Tadasu planı dəstəkləsə də, Yaponiya hökuməti, o cümlədən Yamaqata bu plana daha şübhə ilə yanaşdı.[46]

Pilsudskinin əzəli rəqibi olan Roman Dmovski də Tokioya gəldi. O, Pilsudskinin planına qarşı çıxaraq Yaponiya hökumətini uğursuzluqla nəticələnəcəyini düşündüyü Polşa inqilabına dəstəkdən yayındırmağa çalışdı.[44][47] Polşalı vətənsevər olan Dmovski Pilsudskinin ömrünün onuna qədər onun baş siyasi düşməni olaraq qalmağa davam etdi. Nəticədə yaponlar Pilsudskiyə gözlədiyindən daha az dəstək göstərdi. O, Polşa Sosialist Partiyası və qruplaşmalara yaponlar tərəfindən silah satışına dəstəyə nail oldu. Əsirlərdən legionların yaradılmasından isə yaponlar imtina etdi.[19][44]

1904-cü ilin payızında Pilsudski Rusiyaya qarşı silahlı müqavimət göstərmək məqsədi ilə Polşa Sosialist Partiyası Müharibə Təşkilatı və ya başqa adla boyovkanın əsasını qoydu.[47] Yarıhərbi təşkilat olan boyovka xüsusilə də Varşavada getdikcə artan nümayişlər təşkil etməyə başladı. 28 oktyabr 1904-cü ildə təşkil olunan nümayiş zamanı rus kazak süvarisinin hücum etməsinə qarşılıq olaraq boyovka rus ordusu və milisinə hücumlar təşkil etdi.[47][48] Əvvəlcə diqqətini casus və xəfiyyələrə yönəldən boyovka, sonralar 1905-ci ilin mart ayından etibarən rus milisinin yüksək rütbəli bəzi məmurlarını da hədəf almağa başladı və bombalı hücumlar təşkil etdi.[49]

1905-ci ildə Rusiya İnqilabı ərzində Pilsudski Polşa Konqresindəki proseslərin baş rolunda çıxış edirdi.[47] 1905-ci ilin əvvəllərində Polşa Sosialist Partiyasına bütün ölkəni əhatə edən işçi tətillərinə başlamaq göstərişi verdi. 400000 işçini əhatə edən tətil ruslar tərəfindən yatırılana qədər iki ay davam etdi. 1905-ci ilin iyun ayında Pilsudski yarıhərbi birləşmələrini Lodzda baş verən bir qiyama dəstək üçün göndərdi. "İyun günləri" olaraq tarixə keçmiş hadisələrdə Pilsudskinin dəstələri ilə Dmovski və Milli Demokratların qüvvələri arasında silahlı toqquşmalar baş verdi.[47] 22 dekabr 1905-ci ildə Pilsudski bütün polşalı işçilərin ayaqlanmasını tələb etsə də, onun çağırışı geniş əks-səda doğurmadı.[47]

Milli Demokratların əksinə olaraq, Pilsudski Polşa Sosialist Partiyasına Rusiyanın Birinci Dumasına keçirilən seçkiləri boykot etmək göstərişini verdi.[47] Onun bu qərarı və Polşanın inqilab yolu ilə azadlığının əldə edilməsinə nail olunması düşüncəsi partiya daxilində gərginliyin artmasına səbəb oldu. Nəticədə 1906-cı ilin noyabr ayında Pilsudskinin partiya üzərindəki rəhbər mövqeyi sarsıldı.[50] Onun tərəfdarlarına İnqilabçılar və ya Köhnə Qrup, əleyhdarlarına isə Gənc Qrup, Orta Qrup və ya Sol Cəbhə deyilməyə başlandı. "Gənclər" Polşa və Litva Sosial Demokratlarına rəğbət bəsləyirdilər və inanırdılar ki, çar rejimini devirmək, müstəqillik uğrunda aparılan danışıqları asanlaşdırmaq üçün sosial utopiya yaratmaqda Rusiya inqilabçıları ilə əməkdaşlığa üstünlük verilməlidir.[27]

Pilsudski və İnqilab Fraksiyasına daxil olan tərəfdarları isə Polşanın müstəqilliyini əldə etmək üçün Rusiyaya qarşı inqilab hazırlıqlarına davam etdilər.[19] 1909-cu ilə qədər onun fraksiyası partiyada çoxluq təşkil etməyə davam etdi və Birinci Dünya müharibəsi başlayana qədər Pilsudski partiyanın əhəmiyyətli liderlərindən biri olaraq qaldı.[51]

1928-ci ildə Polşanın müstəqilliyinin 10-cu ildönümündə yayılmış Pilsudskinin ruslar tərəfindən axtarışa verilməsi sənədinin nüsxəsi.

Pilsudski tezliklə Avropanı əhatə edəcək bir müharibənin başlayacağını proqnozlaşdırırdı və o, XVIII əsrdə Polşanı müstəqilliyindən ayıraraq parçalayan 3 imperiyadan tam azadlığı təmin etmək üçün gələcək Polşa ordusunun nüvəsini hazırlamağı lazım bilirdi. 1906-cı ildə Pilsudski Avstriya tərəfinin dəstəyi ilə Krakovda hərbi birliklərin hazırlanması üçün məktəb qurdu.[50] Təkcə 1906-cı ildə 800 nəfərlik yarıhərbi dəstə və konqresdəki 5 nəfərlik komandanın fəaliyyətləri ilə 336 rus məmuru öldürüldü. Sonrakı illərdə yarıhərbi birliklərin itkiləri daha da azaldı və 1908-ci ildə onların sayı 2000-ə çatdı.[50][52]

Pilsudskinin dəstələri həmçinin Polşadan Rusiyaya valyuta transferi həyata keçirən tranzit yollarına da hücumlar təşkil etməyə başladılar. 26 sentyabr|26-27 sentyabr|27 sentyab]]r 1908-ci ilin gecəsində Varşavadan Sankt-Peterburqa doğru yola düşən və vergi gəlirləri daşıyan poçt qatarını qarət etdilər.[50] Qatara hücum Vilnüs yaxınlığındakı Bezdanidə həyata keçirilmişdi və Pilsudski burada ələ keçirdiyi vəsaiti hərbi dəstələri maliyyələşdirmək üçün müsadirə etdi. Tək bu uğurlu qarətdən əldə edilən vəsait 200812 rubla bərabər idi ki, bu da Pilsudskinin dəstələrinin son iki ildə əldə etdiyi göstəriciyə bərabər idi.[47][52]

1908-ci ildə Pilsudski üç həmkarı, Vladislav Sikorski, Marian Kukiel və Kazimir Sosnkovski ilə birlikdə Aktiv Mübarizə Birliyinin (pol. Związek Walki Czynnej) əsasını qoydu.[47] Birliyin əsas məqsədi gələcəkdə qurulacaq Polşa ordusuna hərbi və mülki zabitlər yetişdirmək idi.[27]

1910-cu ildə biri Polşanın Avstriyada yerləşən hissəsi olan Lvovda (hazırda Ukraynanın tərkibinə daxildir), digəri isə Krakovda olmaqla iki dəstə hərbi təlim gördü. Avstriyalı rəsmilərin icazəsi ilə Pilsudki burada hərbi qüvvələr yetişdirmək üçün bir sıra "idman dərnəkləri" və daha sonra Tüfəngçilər Dərnəyini təsis etdi. 1912-ci ildən etibarən Pilsudski Meçislav adı altında Tüfəngçilər Dərnəyinin baş komandiri oldu. 1914-cü ildə onların sayı 12000 nəfərə çatdı.[19][47] 1914-cü ildə Pilsudski "təkcə bir qılınc millətin gələcəyi üçün tarazlığı saxlaya bilər" demişdir.[47]

Birinci Dünya müharibəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Yozef Pilsudski. 1899-cu il.

1914-cü ildə Pilsudski Parisdə olarkən Polşanın müstəqilliyini əldə edə bilməsi üçün Rusiyanın Üçlər ittifaqı tərəfindən məğlub edilməli olmasını, ittifaqın isə öz növbəsində Antanta ölkələri tərəfindən məğlub edilməsinin zəruri olduğunu elan etmişdir. Bunun əksinə olaraq Pilsudskinin əzəli rəqibi olan Roman Dmovski vahid və müstəqil Polşanın yaranması üçün tək yolun Üçlər ittifaqına qarşı Antanta ölkələrini dəstəkləmək olduğuna inanırdı.[53]

3 avqustda Birinci Dünya müharibəsinin başlanğıcında olarkən Pilsudski Krakovda Tüfəngçilər Dərnəyi və Polşa Tüfəngçilər Heyəti əsasında təşkil olunmuş Birinci Heyət Şirkətini qurdu.[54] Həmin gün Pilsudski Rusiya sərhəddinə süvari birliyini 6 avqustda Avstriya-Macarıstan və Rusiya arasında müharibənin başlamasından əvvəl göndərdi.[55]

Pilsudski strategiyasını rus ordusu müharibə üçün qüvvələrini Rusiyanın tərkibində olan Polşa və Varşava ərazisindən çəkdiyi zaman boş qalmış ərazilərə birliklərini göndərmək və burada inqilab başlatmaq üzərinə qurulmuşdu.[27][56] Pilsudski müharibənin ilk günlərində məhdud olan güclərindən istifadə edərək "Xəyali Polşa hökumətinin" əmrləri ilə addımlar atırdı və bu zaman Avstriya tərəfinin onlar üçün müəyyənləşdirdiyi roldan kənara çıxırdılar.[57] Avstriya-Macarıstan tərəfi Polşa birlikləri üçün kəşfiyyat və ya ehtiyac olduğu zaman Avstriya ordusunu dəstəkləmək üçün əlavə qüvvələr olaraq dəyərləndirirdi.[58] Həmçinin bu qüvvələr azad olunmuş Polşa qəsəbələrinin qorunmasında milis gücü kimi istifadə olunmalı idi. 12 avqust 1914-cü ildə Pilsudskinin qüvvələri Kielce qəsəbəsini ələ keçirdi, ancaq burada gözlədiyindən daha az dəstək gördü.[59]

Pilsudski Polşa Hərbi Xidmətinin yüksək rütbəli komandanlığı ilə birlikdə.

Rəsmi olaraq qurulan Polşa Legionlarının Birinci Briqadanın tərkibinə verilməsindən sonra bir neçə əhəmiyyətli qələbə qazandı.[19][27] O, həmçinin 1914-cü ilin payızında İngiltərə hökumətinə yazmış olduğu gizli müraciətində legionlarının İngiltərə və Fransaya qarşı mübarizə aparmayacağını və qüvvələrini yanlız Rusiyaya qarşı yönəldəcəyini bildirdi. Pilsudski Böyük Fransa inqilabından ilhamlanaraq legionun heyətini Vətəndaşlar olaraq adlandırdı və onlar Komandir tərəfindən idarə olunurdu. Legionlar Üçlər ittifaqı ilə birlikdə Rusiyaya qarşı 1917-ci ilə qədər mübarizə apardı. Legionlar öz fəaliyyətinə başladıqdan qısa müddət sonra, 1914-cü ildə Pilsudski casusluq və təxribat əməliyyatlarını həyata keçirmələri üçün Polşa Hərbi Xidmətini təşkil etdi.[56]

Pilsudski Birinci Dünya müharibəsi illərində.
1914-cü il.

1916-cı ilin ortalarında Polşa Legionlarının da qoşulduğu Kostiçnovka döyüşündə 2000 əsgər itkisi bahasına da olsa strateji zəfərin qazanılmasından sonra Pilsudski Üçlər ittifaqından Polşanın müstəqilliyinə zəmanət verməsini istədi.[60] Bu tələbi möhkəmləndirmək məqsədi ilə özü istifadə etdi və bir neçə Polşa zabiti də onun bu qərarını izlədi.[61] 5 noyabr 1916-cı ildə Üçlər ittifaqı Rusiyaya qarşı şərq cəhbəsinə göndərilə biləcək Polşa birliklərinin sayını artırmaq və Almaniyanın qərb cəbhəsində işini yüngülləşdirmək məqsədi ilə Polşanın müstəqilliyini elan etdi.[62][63]

Pilsudski Üçlər ittifaqı tərəfindən formalaşdırılan Polşa krallığında Hərbi Nazir olaraq xidmət etmək təklifini qəbul etdi və Polşa Krallıq Ordusunun məsuliyyətini öz üzərinə götürdü.[53] 1917-ci ilin fevralında Rusiyada fevral inqilabı olduqdan sonra Üçlər ittifaqının vəziyyəti getdikcə pisləşməyə başladı. Bu pisləşməni müşahidə edən Pilsudski məğlub tərəfdə qərar tutmamaq və birliklərinin "alman müstəmləkə qüvvələri" olaraq görülməməsi üçün getdikcə Üçlər ittifaqı ilə uzlaşma əldə etməyən mövqedən çıxış etməyə başladı.[64][65] 1917-ci ilin iyulunda baş verən And böhranından sonra Pilsudski öz əsgərlərinə Almaniya İmperatoruna qarşı sədaqət andı içməyi qadağan etdi. Bu səbəblə də o, almanlar tərəfindən Maqdeburqda həbs olundu. Ardınca Polşa tərəfinin hərbi birlikləri ləğv olundu və qüvvələri Avstriya ordusuna cəlb olundu.[19][56] Bu qərardan sonra Polşa Hərbi Xidmətini təşkil edən qüvvələr alman mövqelərinə hücum etməyə başladı.[27]

11 noyabr 1918-ci ildə imzalanan Kompyen sülh sazişindən 2 gün sonra Pilsudski və həmkarı Kazimir Sosnkovski almanlar tərəfindən Maqdeburq həbsxanasından azad edildilər. Onlar da almanlar tərəfindən özlərindən əvvəl yola salınan Vladmir Lenin kimi gizli vaqonla Polşaya göndərildi. Müharibə nəticəsində çökmüş olan Almaniya belə etməklə Polşa ərazisində formalaşacaq hökumətin dostluğunu qazanmağı umurdu.[56]

Polşanın yenidən qurulması

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Yozef Pilsudskinin adını daşıyan zirehli maşın.

11 noyabr 1918-ci ildə Pilsudski Polşada Tənzimləmə Şurasının qərası ilə Polşa ordularının komandanı olaraq təyin olundu və müstəqil ölkə üçün yeni hökuməti təşkil etməklə vəzifələndirildi. Həmin gün Polşanın müstəqilliyi elan edildi və hazırda da 11 noyabr Milli Müstəqillik Günü olaraq qeyd edilir.[56]

Həmin həftə Pilsudski alman qarnizonlarının Varşava və ətrafındakı ərazilərdən çıxarılması üçün danışıqlar apardı. 55 mindən artıq alman əsgəri dinc şəkildə Polşanı tərk etdi və silahlarını təhvil verdi. Növbəti aylarda isə Polşa ərazisini tərk edən alman qüvvələrinin sayı 400 mini keçdi.[56][66]

14 noyabr 1918-ci ildə Pilsudskidən ölkənin vəziyyətini təftiş etməsi istənildi. 22 noyabrda rəsmi şəkildə Endjey Moraçevskinin Baş Naziri olduğu hökumət buraxıldı və Pilsudski Polşanın Müvəqqəti Dövlət Başçısı titulunu aldı.[19]

Müxtəlif polyak hərbi birləşmələri, Tənzimləmə Şurası, İqnasi Daşınskinin rəhbərliyindəki Lubində olan qüvvələr Pilsudskiyə tabe olduğunu bildirdi. Ona tabe olanların çoxu sosialistlər oldu. Aparılan islahatlardan sonra 8 saatlıq iş rejimi, pulsuz məktəb təhsili və qadınlara seçki hüququnun verilməsi kimi böyük narazılıqları azaltmaq üçün lazım olan bir sıra qanunlar qəbul edildi.

Bütün bunlara baxmayaraq, Pilsudski belə hesab edirdi ki, dövlət başçısı bütün bu siyasətin daha üstündə bir mövqe sərgiləməlidir.[27][56] Varşavaya çatdığı müddətdən bir gün sonra keçmiş dövrlərdən burada olan tanışları ilə görüşdü. Keçmiş tanışları ona sosialist xitabı olan "yoldaş" şəklində müraciət etdərək öz inqilabçı düşüncələrinə dəstək istədilər. O isə keçmiş tanışlarına "Yoldaşlar, sosializmin qırmızı tramvayını azadlıq stansiyasına çatdırdım və artıq enmək vaxtıdır. İstəyirsinizsə, son stansiyaya doğru irəliləyə bilərsiniz, ancaq bundan sonra bir-birimizə "cənab" (sosialist "yoldaş" xitabı yerinə) şəklində müraciət edək" demişdir.[19] Bundan sonra hər hansısa bir partiyanı dəstəkləməkdən imtina etdi, özü də yeni bir siyasi təşkilat formalaşdırmadı. Bunun yerinə koalisiya hökuməti qurulması mövqeyini dəstəklədi.[56][67] Bundan əlavə, Pilsudski Almaniya, Rusiya və Avstriya-Macarıstan ordularında xidmət etmiş polyak qazilərindən təşkil olunmuş Polşa ordusunu formalaşdırmağa başladı.

Müharibədən sonrakı ilk günlərdə Pilsudski parçalanmış ölkədə bir hökumət qurmağa çalışdı. Polşanın Rusiyanın tabeçiliyində olan hissəsi xüsusilə ağır itkilərlə üzləşmişdi. Almanlar tərəfindən planlı şəkildə qarət və dağıntılar törədilmişdi. Nəticədə Polşanın bu hissəsinin ümumi zənginliyi 10% nisbətində azalmışdı.[68] 1919-cu ilin yanvar ayında Varşavanı ziyarətə gələn bir ingilis diplomatı "heç bir yerdə buradakı qədər səfillik və yoxsulluq görmədim" demişdir.[68]

Bundan əlavə, ölkənin fərqli hissələri Almaniya, Avstriya-Macarıstan və Rusiyanın tabeçiliyi altında fərqli idarəçilik, iqtisadi və hüquqi sistemlərlə idarə olunduğu üçün ölkədə vahid sistem yaratmaqda çətinliklər meydana çıxırdı. Bir-biri ilə uzlaşdırılması lazım gələn 9 qanun sistemi, 5 pul vahidi və 66 növ dəmiryolu sistemi vardı.[68]

Vaslav Yedçeyeviçə görə, "Pilsudski bir məsələ ilə bağlı mövcud olan bütün məlumatları toplayırdı, sonra onları ölçüb-biçərək vaxt sərf edirdi. Bütün gün və gecə çalışaraq özünü çətinə salırdı. Sadə həyat tərzi keçirir, adi restoranlarda sadə yeməklər yeyirdi.[68] Polşalıların əksəriyyəti tərəfindən sevilən biri olmasına baxmayaraq, uzun illərin gizli fəaliyyət göstərmək zərurətindən demək olar ki, tək olurdu.[68] Hər kəsə etimad göstərən biri olaraq digər polyak siyasətçilərdə özünə qarşı qəzəbin formalaşmasına səbəb olmuşdu".

Pilsudski və ilk Polşa hökuməti Qərbə şübhə ilə yaxınlaşırdı. Onlar 1914-1917-ci illərdə Üçlər ittifaqı ilə əməkdaşlıq etmişdilər. Həmçinin Daşınski və Endjey Moraçevski hökumətləri sosialist idilər.[56] Dünyaca məşhur pianist və bəstəkar olan İqnasi Yan Paderevski Polşanın Baş Naziri və yeni hökumətin Xarici İşlər Naziri olsa da 1919-cu ilin yanvarına qədər hələ Qərbdə tanınmırdı.[56]

Yozef Pilsudskinin baş rəqibi olan Roman Dmovski.

Belə şəraitdə Polşanın qanuni hökuməti olduğunu iddia edən iki qüvvə ortaya çıxmışdı:[68] Varşavada Pilsudski, Parisdə isə Dmovski. Polşanın vahid hökumətə sahib olmasını təmin etmək və vətəndaş müharibəsinin qarşısını almaq üçün Pilsudski, Paderevski və Dmovski görüş keçirdi. Dövlət Başçısı və Baş komandan olan Pilsudski Polşanı Paris Sülh Konfransında təmsil edən güclərlə birlik təmin edə bildi.[69] 28 iyun 1919-cu ildə imzalanan Versal sülh müqaviləsinin 87-93-cü maddələri və Kiçik Versal müqaviləsi ilə Polşa beynəlxalq müstəvidə müstəqil və tamhüquqlu dövlət olaraq tanındı.[70]

Pilsudski polyakların Polşada hakim millət olması və mavi ordunun Almaniyanın Danzinq şəhərindən (indiki Qdansk şəhəri) keçərək Polşaya gəlməsi məsələsi ilə bağlı tez-tez Dmovski ilə münaqişə yaşayırdı.[71][72] 5 yanvar 1919-cu ildə Dmovski tərəfdarlarının bəziləri Pilsudski və Baş Nazir Endjey Moraçevskiyə qarşı çevrilişə cəhd göstərsələr də uğursuz oldular.[73]

20 fevral 1919-cu ildə Pilsudski səlahiyyətlərini yeni yığılan Polşa parlamentinə (seym) təhvil verəcəyini elan etdi. Buna baxmayaraq, seym tərəfindən 1919-cu ildə qəbul olunan Kiçik konstitusiyadan sonra vəzifəsinə davam etməyə başladı. Bu konstitusiyada onun vəzifəsinin adından "müvəqqəti" sözü çıxarıldı və Pilsudski 9 dekabr 1922-ci ildə Qabriel Narutoviç Polşanın prezidenti seçilənə qədər bu vəzifəni icra etdi.[19]

Pilsudskinin xarici siyasətdəki əsas təşəbbüsü federasiya qurmaq idi. Onun dənizdən dənizə Polşa ideyasında Baltik dənizindən Qara dənizə qədər latınca İntermariyum adlandırılan federasiyanın qurulması nəzərdə tutulmuşdu. Bu birlik parçalanmış tarixi Reç Pospolita ərazilərində Polşa, Belarus, Ukrayna və müstəqil Baltikyanı ölkələrin birliyini nəzərdə tuturdu.[27][56][74]

Pilsudskinin bu planı müstəqilliklərini çətinliklə əldə etmiş dövlətlərin birliyinin güc balansına təsir göstərə biləcəyini düşündükləri üçün Antanta ölkələrinin müxalifliyi ilə qarşılandı.[75] Tarixçi Corc Sanfordun düşüncəsinə görə, Pilsudski İntermariyum layihəsinin bu versiyasının yararsız olduğunu 1920-ci ildən anlamağa başladı.[76]

Orta və Şərqi Avropa birliyi düşüncəsinin yerini tezliklə müharibələr aldı. Bu dövrdə Polşa-Ukrayna (1918-1919) və Polşa-Litva (1920) müharibələri, eləcə də Polşa-Çexoslovakiya sərhəd münaqişəsi baş verdi. Xüsusilə də 1919-1921-ci illərdə baş verən Polşa-SSRİ müharibəsi bölgə üçün əhəmiyyətli idi.[27] Baş verən bu müharibələrə Vinston Çörçill "Nəhənglərin müharibəsi başa çatdı, cırtdanların müharibəsi başladı" şərhini vermişdir.[77]

Polşa-SSRİ müharibəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Yozef Pilsudski 1919-cu ildə.

Birinci Dünya müharibəsi başa çatdıqdan sonra bütün Polşa sərhəddində gərginlik hökm sürürdü. Polşanın gələcək sərhədləri ilə bağlı Pilsudki "Qərbdə qazana biləcəyimiz hər şey Antanta ölkələrinin Almaniyanı nə qədər sıxmaq istəməyi ilə bağlıdır. Şərqdə isə açılıb bağlanan qapılar vardır və onları kimin açacağı tətbiq edəcəyi gücdən asılıdır" demişdir.[78] 1918-ci ildə Polşa şərq sərhədlərini müəyyənləşdirmək üçün Polşa-Ukrayna müharibəsində Ukrayna qüvvələri ilə toqquşdu. Pilsudskinin 12 noyabr 1918-ci ildə Polşa ordusunun Baş komandanı olaraq verdiyi ilk əmr Lvovda mübarizə aparan polyak qüvvələrinə dəstək göstərmək oldu.[79]

Pilsudski müstəqil Polşanın bolşeviklərin dostu olmadığının və əvvəl-axır onlarla toqquşmanın qaçınılmaz olduğunu başa düşürdü.[80] O, Qərbin irəliləməsini ciddi təhlükə olaraq görürdü, ancaq bolşevikləri ağ rəqiblərindən daha az təhdidkar hesab edirdi.[81] Keçmiş Rusiya imperiyasının təmsilçiləri olar ağlar ehtimal ki, keçmiş Konqres Polşasının kiçik sərhədləri daxilində məhdud müstəqilliyinə icazə verməyə istəkli idilər və Pilsudskinin çox əhəmiyyət verdiyi Ukraynanın Polşanın nəzarətində olmasına imkan yaradan İntermariyum layihəsinə açıq-aşkar etiraz edirdilər.[82]

Bu yanaşma Polşanın bölünmələrinin keçərsiz olduğunu bildirən bolşeviklərin əksinə idi.[83] Pilsudski Qərbdən təcrid olunmuş SSRİ-nin, Rusiya İmperiyasının bərpa olunmasından daha yaxşı versiya olduğunu düşünürdü.[81][84] Pilsudskinin Antantanın təzyiqlərinə məhəl qoymayaraq Leninin bolşevik hökumətinə qarşı hücuma keçməməsi ehtimal ki, onu 1919-cu ilin yaz və payızında çöküşdən xilas etdi.[85]

1918-1919-cu ildə rusların qərbə doğru hücuma keçməsi və Polşanın şərqə doğru irəliləməsi ilə nəticələnən bir sıra hadisələrdən sonra 21 aprel 1920-ci ildə marşal Pilsudski (1920-ci ilin martından marşal olmuşdur) ukraynalı lider Simon Petliura ilə Varşava hərbi ittifaq müqaviləsini bağladı. Polşa-Ukrayna müttəfiqliyinin məqsədi Reç Pospolita dövründə mövcud olan birlikdə yaşayan, ancaq daxili məsələlərində sərbəst olan ölkələrin birliyini qurmaq idi.[86] Buna baxmayaraq, Simon Petliura Ukrayna millətçiləri tərəfindən Qalisiyanın qərb ərazilərinə olan iddiadan Polşanın xeyrinə imtina etdiyi üçün qınandı.[56]

Yozef Pilsudski Poznanda.

Pilsudskinin komandanlığındakı Polşa və Ukrayna orduları Ukrayna ərazisində ruslara qarşı uğurla nəticələnən hücumlara başladı. 7 may 1920-ci ildə kiçik toqquşmadan sonra birləşmiş ordular Kievi ələ keçirdi.[87]

Bolşevik rəhbərliyi Polşanın fəaliyyətlərini işğal olaraq dəyərləndirdi.[88] Cavab olaraq minlərlə zabit və əsgər Qızıl Orduya qoşuldu. Həmçinin minlərlə mülki vətəndaş müharibə ilə bağlı işlərə könüllü olaraq başladı. Sovetlər Belarus və Ukrayna istiqamətlərində əks-hücuma keçdilər. Hədəf əvvəlcə Polşaya, sonra isə Almaniyaya doğru irəliləmək idi.[87] Bu Almaniya Kommunist Partiyasını hakimiyyət uğrunda mübarizəyə cəsarətləndirmək üçün nəzərdə tutulmuşdu. Sovetlərin özlərinə inamı artmışdı və Qərbi Avropanı ələ keçirmə planlarını açıqladılar.[89] Pravda qəzetində yazılar dərc etdirən kommunist nəzəriyyəçisi Nikolay Buxarin qüvvələrinin Varşavadan kənara, "birbaşa London və Parisə" gedəcəyinə ümid edirdi.[90] Sovet komandanı Mixail Tuxaçevski 2 iyul 1920-ci ildə vermiş olduğu əmrdə yazırdı:[56][91]

" Qərbə! Ağ Polşanın cəsədi üzərində dünya miqyasında toqquşmalara doğru gedən yol var. Martda Vilnüs, Minsk və Varşava üzərinə! Polşanın cəsədi üzərindən Berlinə doğru! "

Polşa seymi 1 iyul 1920-ci ildə sürətlə irəliləyən Sovet hücumlarını nəzərə alaraq, müvəqqəti çıxış yolu kimi Pilsudskinin rəhbərliyində Milli Müdafiə Şurasını formalaşdırdı.[92] Buna baxmayaraq, Milli Demokratlar bolşeviklərin silsilə şəkildə qələbələr qazanmasında Pilsudskini günahlandıraraq istefa etməsini istədilər və hətta onu xainlikdə ittiham etdilər.[93][94] 19 iyulda onlar şuraya etimad səsi vermədilər və bu da Dmovskinin şuradan çıxmasına səbəb oldu.[94] 12 avqustda Pilsudski Baş Nazir Vinsent Vitosa istefa verməsini və hərbi əməliyyatlar uğursuzluqla nəticələnərsə, günahı üstünə götürməyi təklif etdi.[94] Buna baxmayaraq, Vinsent Vitos bu təklifdən imtina etdi. Antanta ölkələri Polşaya təslim olmaq və bolşeviklərlə müzakirələrə başlamaq üçün təzyiq göstərirdi. Buna baxmayaraq, Pilsudski qətiyyətli şəkildə mübarizəni davam etdirməkdə qərarlı idi. Norman Devis Pilsudskinin bu dövrdə içində olduğu vəziyyət haqqında yazırdı:[95]

" O vaxtlar hələ xaricdə Pilsudskinin sonradan formalaşacaq prestijindən əsər-əlamət yox idi. Müharibədən əvvəl bir inqilabçı kimi partiyasını çəkişmələr və bölünmələrə səbəb olacaq mübarizə şəraitinə gətirdi. Birinci Dünya müharibəsində Polşa legionlarına komandanlıq etdi və daha sonra orduları ilə polyakların tarixən itirdiyi Vilnüs və Kievi geri aldı. Polşa Sosialist Partiyasından ayrıldı və Üçlər ittifaqı ilə olan müttəfiqliyini ləğv etdi. Daha sonra isə, Antanta ölkələri ilə müttəfiqlik əlaqələri qurmaqdan imtina etdi. Pilsudki Fransa və İngiltərədə Polşanı məhvə sürükləyən xain müttəfiq, Rusiyada isə imperializmin saxtakar nökəri olaraq görülürdü. Lenindən Llyod Corca qədər olan siyasətçilər və Pravdadan Morninq Stara qədər olan qəzetlərin hamısı Pilsudskini hərbi və siyasi baxımdan uğursuz olaraq qiymətləndirirdi. 1920-ci ilin avqustunda hər kəs onun fəlakətli kariyerasının Varşavanın itirilməsi ilə öz zirvəsinə çatacağını düşünürdü.
Norman Devis. Ağ qartal, qırmızı ulduz: Polşa-Sovet müharibəsi: 1919-1920. 225 səh.
 "
Yozef Pilsudski marşal formasında.

Buna baxmayaraq, növbəti bir neçə həftə ərzində 1920-ci ilin avqust ayı boyunca baş verən Varşava döyüşündə ənənəvi olmayan və riskli strategiyası ilə Pilsudski Qızıl Ordunun irəliləməsini dayandırdı.[87] Yozef Pilsudski və Tadeuş Rozvadovski tərəfindən hazırlanmış olan Polyak planı sonralar digərləri tərəfindən daha da inkişaf etdirildi.[96] Sonralar Pilsudskinin tərəfdarları onun bu planın hazırlanmasındakı rolunu qabardaraq, təkbaşına hazırlaması səviyyəsinə çatdırdığı halda, əleyhdarları onun rolunu ən aza endirməyə çalışacaqdı.[97] Qərbdə uzun müddət gəzən söz-söhbət Polşanın xilaskarının Polşadakı Fransa Hərbi Missiyasının rəhbəri olan general Maksim Veyqand olması şəklində olsa da, çağdaş tarixçilərin araşdırmaları bu rolun minimum səviyyədə olduğunu göstərir.[56][97][98]

Pilsudskinin planı Polşa ordusunun Visla çayı boyunca geri çəkilərək Varşavada yerləşən Vepş çayındakı körpülər daxil olmaqla müdafiə xətti qurması və birliklərin 25%-ni cənub istiqamətinə əks-hücum üçün cəmləməkdən ibarət idi. Planın davamında general Yozef Hallerin komandanlığındakı iki ordunun şərqdən Varşavaya doğru hücuma keçən Qızıl Ordu qarşısında geri çəkilməyərək nəyin bahasında olur-olsun öz mövqelərini qorumaları nəzərdə tutulmuşdu. Eyni zamanda, general Vladislav Sikorskinin komandanlığındakı bir ordu Varşavanın şimalında mövqe tutaraq Polşa ordusunun xəttini buradan mühasirəyə almağa çalışan Qızıl Ordunun önünü kəsməli idi. Döyüşdə ən əhəmiyyətli rol isə yeni yığılmış və döyüşlərdə təcrübə qazanmış 20 min nəfərlik Tətil ordusu olaraq da adlandırılan ehtiyat ordunun üzərinə düşürdü. Bu orduya Pilsudski şəxsən komandanlıq edirdi. Ehtiyat ordu Visla-Vepş üçbucağından Polşa kəşfiyyatının müəyyənləşdirdiyi Qızıl Ordunun zəif cinahları olan qərb və cənub-qərb istiqamətlərindən şimala doğru ildırım sürətilə hücuma keçməli idi. Bu hücum Qızıl Ordunun qərb cəbhəsini ehtiyat qüvvələrindən ayrı salacaq və Sovet hücum hərəkatının nizamını pozacaqdı. Ən sonda isə Sikorskinin komandanlığındakı ordu ilə Pilsudskinin komandanlığındakı ehtiyat ordu arasındakı boşluq Şərqi Prussiya sərhəddinə doğru bağlanacaq və mühasirəyə alınan Qırmızı Ordu yox ediləcəkdi.[99][100]

Yozef Pilsudski (solda) və Eduard Ridz-Smiql (sağda) Sovet-Polşa müharibəsi ərəfəsində.

Pilsudskinin planı tənqidlərlə üzləşdi, ancaq Polşa ordusunun ümidsiz vəziyyətini nəzərə alan digər komandanlar onun planı ilə razılaşdılar. Şifrələnmiş Sovet radio əlaqəsinin üzə çıxarılması da daxil olmaqla etibarlı kəşfiyyat məlumatlarına əsaslanan bu planı Pilsudskinin rəsmi hərbi təhsilinin yoxluğuna diqqət çəkmək üçün yüksək rütbəli ordu komandanları və hərbi ekspertlər tərəfindən "həvəskar" olaraq qiymətləndirildi. Planın bir nüsxəsi Qızıl Ordunun komandanı olan Mixail Tuxaçevskinin əlinə keçdikdə isə, o bunu hiylə olaraq dəyərləndirdi və məhəl qoymadı.[101] Bunun nəticəsində Qızıl Ordu bir neçə gün sonra Varşava yaxınlığında ən ağır məğlubiyyətlərindən birini yaşadı.[87]

Seymdəki Milli Demokratlardan olan vəkil Stanislav Stronski Pilsudskinin "Ukrayna sərgüzəştləri"ni qınadığı halda, Qızıl Ordunun məğlubiyyətini ifadə etmək üçün "Varşavadakı möcuzə" ifadəsindən istifadə etmişdir.[102] Stronskinin Pilsudskiyə yönəlmiş bu ifadəsindəki ironiya niyətindən xəbərsiz olan vətənpərvər və dindar polyaklar bunu tərif olaraq qəbul etdilər. Fransa Hərbi Missiyasındakı kiçik bir nümayəndə olan Şarl de Qoll Sovet-Polşa müharibəsi və Pilsudskinin təcrübəsindəki bəzi məqamlardan özü üçün dərs çıxardı.[100][103]

1921-ci ilin fevralında Pilsudski Parisə yollandı və Fransa Prezidenti Aleksandr Milyeran ilə görüşdü. Bu görüşdə aparılan müzakirələr həmin ilin sonunda imzalanacaq Franko-Polyak hərbi müttəfiqlik müqaviləsinin imzalanmasına gedən yolun əsasını qoydu. 1921-ci ilin martında Polşa ilə SSRİ arasında Riqa sülh müqaviləsi imzalandı. Sülh müqaviləsinə görə, Belarus və Ukrayna tərəflər arasında bölüşdürüldü və müharibəyə son qoyuldu.[104] Həmçinin müqavilədə general Lyuqan Jeliqovskinin Vilnüsü litvalıların əlindən almasına gizli şəkildə razılıq verildiyi üçün Pilsudskinin İntermariyum layihəsində nəzərdə tutulan federasiya düşüncəsinə də son qoyuldu.[27]

25 sentyabr]] 1921-ci ildə Pilsudski Şərq Ticarət Sərgisini ziyarət üçün Lvova səfər edərkən Ukrayna Müstəqillik Təşkilatı və Ukrayna Hərbi Təşkilatının üzvü olan Stepan Fedakın sui-qəsdi ilə üzləşsə də cəhd uğursuzluqla nəticələndi.[105]

Təqaüd və çevriliş

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Belveder sarayında Yozef Pilsudski və Qabriel Narutoviç.

1921-ci ilin martında qəbul olunan 1921-ci il konstitusiyası (Polşa)|konstitusiya]] ilə dövlət başçısının səlahiyyətləri azaldıldı və istədiyi vaxt müharibə elan etməsi məhdudlaşdırıldı. Bu səbəblə Pilsudski prezident namizədi olmaqdan imtina etdi.[27] 9 dekabr 1922-ci ildə Polşa Milli Məclisi Polşa Xalq Partiyasından olan Qabriel Narutoviçi prezident seçdi.[106] Onun sağçı partiyaların əleyhinə seçilməsi isə xalq arasında iğtişaşların yaranmasına səbəb oldu. 14 dekabrda Belveder Sarayında Pilsudski rəsmi olaraq dövlət səlahiyyətlərini dostu Narutoviçə təhvil verdi.[107]

Yozef Pilsudski Varşavada yerləşən Bristol Hotelində siyasətdən getdiyini açıqlayır. 3 iyul 1923-cü il.

İki gün sonra, 16 dekabr 1922-ci ildə Narutoviç əvvəlcə Pilsudskini öldürmək istəyən, ancaq Milli Demokratların anti-Narutoviç təbliğatından təsirlənən sağçı rəssam və incəsənət tənqidçisi Eliqiyuş Nevyidomski tərəfindən vurularaq öldürüldü.[108]

Bu hadisə Pilsudskini sarsıtdı. Bundan sonra o, Polşanın demokratiya ilə idarə oluna biləcəyinə və onun güclü dəstəyi ilə hökumətin olacağına olan inamını itirdi.[109][110] Pilsudski Baş Qərərgah Rəisi oldu və Hərbi İşlər Naziri olan Vladislav Sikorski ilə birlikdə nizamı təmin etməyi bacardı və qısa müddət davam edən fövqəladə vəziyyətin öhdəsindən gəldilər.[111]

Pilsudskinin keçmiş həmkarı Polşa Xalq Partiyasından olan namizəd Stanislav Voyçexovski yeni prezident seçildi və Vinsent Vitos da Baş Nazir oldu. Bununla yanaşı, yeni hökumət Lançkorona paktına görə, Polşa Xalq Partiyası, Xristian Demokratlar və Milli Demokratların koalisiyası şəklində quruldu. Belə olduğu halda Pilsudski Narutoviçin qətlində iştirak edənlərlə bir arada ola bilməyəcəyini başa düşdü. 30 may 1923-cü ildə Pilsudski buna əsasən Baş Qərərgah Rəisi vəzifəsindən istefa etdi.[112]

Çevrilişdən öncə Polşada keçmiş əsgərləri ilə birlikdə

Daha sonra general Stanislav Szeptiçki orduya mülki şəxslərin nəzarət etməsini təklif etdi. Bu təklifi Pilsudski ordunun siyasiləşdirilməsi cəhdi olaraq qəbul edərək tənqid etdi və 28 iyunda da son siyasi vəzifəsindən istefa verdi. Elə həmin gün Seymin solçu deputatları qətnaməyə səs verdilər və Pilsudskiyə işlərinə görə təşəkkür etdilər.[113] Pilsudski Varşavadan kənarda, Suloyovekdə ona əsgərləri tərəfindən təqdim olunan malikanəyə köçərək təqaüdə çıxdı.[114] Orada o, bir sıra siyasi və hərbi xatirələr yazaraq ailəsinə dəstək olmağa qərar verdi.[12]

Bu proseslərin baş verdiyi ərəfədə Polşada iqtisadi qarışıqlıq hökm sürürdü.[115] Hiperinflyasiya ictimai narazılığı şiddətləndirdi, hökumət artan işsizlik və iqtisadi böhrandan çıxış yolu tapa bilmədi. Pilsudskinin müttəfiqləri və dəstəkçiləri ondan yenidən siyasətə dönməsini dəfələrlə istədilər. Polşa Legionları, Polşa Hərbi Təşkilatının keçmiş üzvləri, bəzi ziyalı və solçular partiyalarına əsaslanan yeni bir güc mərkəzi yaratmağa başladı. 1925-ci ildə bir neçə hökumət qısa müddətdə istefa verdikdən və siyasi vəziyyət xaosa büründükdən sonra Pilsudski tədricən hökuməti tənqid etməyə başladı. Ən sonda isə o, Vitos hökumətinin istefasını tələb edən bəyənatlar verdi.[12][27]

Pilsudskinin sərt şəkildə tənqid etdiyi Çuyeno-Piast koalisiyası yeni hökumət qurarkən, 12 may|12-14 may 1926-cı il tarixlərində Pilsudski Polşa Sosialist Partiyası, Azadlıq Partiyası, Kəndli Partiyası və hətta Kommunist Partiyasının dəstəklədiyi çevrilişlə yenidən hakimiyyətə qayıtdı.[27][116] Pilsudski qansız çevriliş gözləyirdi, ancaq hökumət geri çəkilməkdən imtina etdi.[117] Nəticədə 215 əsgər, 164 dinc sakin öldürüldü və 700-dən çox insan yaralandı.[118]

1926-cı il mayın 19-da dövlət çevrilişi dövründə, Pilsudski tərəfindən sanasiya hərəkatının ("əxlaqi sağlamlaşdırma hərəkatı") əsası qoyuldu.

Hökumətdə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Seym tərəfindən 31 mayda Pilsudski prezident seçildi. Buna baxmayaraq, o prezidentin məhdudlaşdırılmış səlahiyyətlərinin fərqində idi və bundan imtina etdi. Keçmiş dostlarından olan İqnasi Mosçiçski onun yerinə prezident seçildi. Mosçiçski bu müddətdən etibarən 1930-cu ilə qədər 11 ardıcıl qısamüddətli hökumətdə Pilsudskini Hərbi İşlər Naziri olaraq təyin etdi. Bu vəzifələrlə yanaşı, Pilsudski Silahlı Qüvvələrin Baş Müfəttişi və Hərbi Şuranın rəhbəri vəzifələrini də icra edirdi.[12]

Pilsudskinin böyük islahat planları yox idi. Tezliklə, o radikal sol dəstəkçilərinin düşüncələrini uzaqlaşdırdı və etdiyi çevrilişin inqilabi nəticələri olmayacağını açıqladı.[27] Hədəfi ölkədə sabitliyi təmin etmək, sui-istifadə və qeyri-məhsuldarlıqda ittiham etdiyi siyasi partiyaların təsir gücünü azaldaraq ordunu gücləndirmək idi.[27][119] Sonrakı illərdə onun Polşa hökumətindəki fəaliyyətinə diktatorluq və yarı-diktatorluq adları veriləcəkdi.[120]

Daxili siyasəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Belveder sarayı Pilsudskinin qaldığı rəsmi iqamətgah idi.

Hərbi çevrilişdən sonra Pilsudski tez-tez avtoritar metodlardan istifadə edərək parlament və hökumətin fəaliyyətlərinə məhdudiyyətlər gətirirdi. O, bunu cəmiyyət həyatına əxlaqi nizam gətirmək olaraq adlandırırdı. Hökumət, prezident və Seym Pilsudskinin formal olaraq təklif və təsdiqi ilə seçilirdi. Seymin səlahiyyətləri 2 avqust 1926-cı ildə edilən konstitusiyaya edilən dəyişikliklər nəticəsində məhdudlaşdırıldı.[12] 1926-cı ildən 1930-cu ilə qədər Pilsudski müxalifət liderlərinin təsir gücünü azaltmaq üçün əsasən təbliğatdan istifadə edirdi.[12][27]

Pilsudskinin diktatorluq və qanundankənar siyasətlərinin zirvəsi özünü 1930-cu ildə bir sıra müxalifət liderlərinin Brest mühakimələrinə cəlb olunaraq həbs edilməsi və 1934-cü ildəki siyasi məhkumlar üçün Bereza Kartuska düşərgəsinin açılmasında özünü göstərdi.[27][121] Onun həyata keçirdiyi bu fəaliyyətlər, avtoritar siyasət, müxalifət liderlərinin həbs edilməsi və mühakimələr Polşanın beynəlxalq nüfuzunu zədələdi və dünya ictimaiyyəti tərəfindən bu qınaqla qarşılandı.[63]

Pilsudski və ikinci həyat yoldaşı Aleksandra Pilsudskaya.

Bu dövrdə Pilsudski qarşılaşdığı problemləri avtoritar üsulla həll etməyə çalışırdı.[122] Belə ki, Seymdə ona uyğun olmayan hal yaşandığı zaman silanlanmış 90 zabitini ora göndərməsi Polşa demokratiyasının yaranacağına olan inamını itirdiyini göstərirdi.[123][124][125]

Daxili siyasətdə Pilsudskinin əsas məqsədlərindən biri də parlamentar sistemin əvəzinə prezident üsul idarəsini gətirmək idi. Bu məqsədini həyata keçirmək üçün 1935-ci ilin aprelində Polşada yenidən konstitusiyaya dəyişiklik edildi və prezidentli idarə sistemi tətbiq olunmağa başlandı. Bu dəyişiklik İkinci dünya müharibəsinə qədər qüvvədə qaldı və daha sonra Polşanın işğal olunması səbəbindən hökumət ölkə xaricinə çıxaraq mühacir fəaliyyətinə davam etməli oldu.[27]

Vyana döyüşünün 250-ci ildönümü zamanı Pilsudski kral III Yan Sobiskinin məzarı önündə.

Pilsudski rejimi zamanı etnik azlıqların vəziyyətində yaxşılaşma müşahidə olunmağa başladı.[126][127] Pilsudski Milli Demokratlar tərəfindən həyata keçirilmək istənilən "etnik assimilyasiya" siyasətini "dövlət assimilyasiyası" siyasəti ilə əvəzlədi.[128][129] Belə ki, vətəndaşlar artıq etnik kimliklərinə görə yox, dövlətə qarşı olan sədaqətlərinə görə dəyərləndiriləcəkdi. Milli Demokratların yəhudilər əleyhinə olan mövqeyindən fərqli olaraq, Pilsudski və onun dövründə Baş Nazir olan Kazımir Bartelin yəhudilərə qarşı siyasətləri onlar tərəfindən rəğbətlə qarşılanmışdı.[130][131][132][133][134] Bir çox yəhudi tərəfindən Pilsudski anti-semitizmin önündəki əngəl olaraq görülürdü və bu səbəblə də yəhudilər onun mövqeyini dəstəkləyirdilər.[128][129][135][136] 1935-ci ildə Pilsudskinin ölümündən sonra Polşa yəhudilərinin həyat standartları aşağı düşməyə başladı.[129]

1930-cu illərdə Böyük böhrandan sonra milli azlıqların gərginliyinin artması, ukrayna millətçilərinin terror hücumlarının yaşanması milli azlıqlarla hökumətin münasibətlərində pisləşməyə səbəb oldu.[128][137] Etnik azlıqlarla münasibətdə gərginliyin yaşanmasına xarici siyasət faktorları da təsir göstərirdi. Gərginliyi Şərqi Qalisiyadakı 1800 ukraynalının həbs olunması prosesləri izlədi. Hökumətlə Polşanın alman etnik azlığı arasında xüsusilə də Yuxarı Sileziya bölgəsi ilə bağlı məsələlərdə problem yaşandı. Hökumətdə anti-semitist çağırışların olmamasına baxmayaraq, böhran dövründə vəziyyətləri pisləşən yəhudilər arasında da gileylər artmağa başladı. Nəticədə Pilsudskinin ölümündən sonra Polşada etnik azlıqlarla münasibətlər getdikcə daha da problemli xarakter daşımağa başladı.[138]

Hərbi sahədə Varşava döyüşündəki strategiyası səbəbindən bəyəni qazansa da, daha sonra ancaq şəxsi heyətə fokuslanması və ordunun texniki təchizatında lazımlı modernizasiyanın edilməməsi səbəbindən tənqidlərə məruz qaldı.[27][139] Sovet-Polşa müharibəsi zamanındakı təcrübələrinə əsasən süvarilərə əhəmiyyət verməsinə baxmayaraq, zirehli birlik və hərbi hava qüvvələrinə ciddi diqqət yetirmədi.[139] Nəticədə bu sahələr əsaslı inkişafdan geri qaldı.[140] Polşanın bu dövrdəki hərbi modernizasiyasının məhdud səviyyədə qalması maliyyə problemlərindən daha çox bu faktorlardan təsirləndi.

Xarici siyasəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Pilsudskinin idarəçiliyi zamanı Polşa qonşu Rumıniya, Macarıstan və Latviya ilə yaxşı qonşuluq münasibətlərini davam etdirdi. Buna baxmayaraq, Çexoslovakiya və Litva ilə diplomatik münasibətlər daha da pisləşdi.[141] Almaniya və SSRİ ilə diplomatik əlaqələr tez-tez dəyişirdi, ancaq Pilsudski, demək olar ki, tərəfsizliyini qoruya bilmişdi.[142][143]

Pilsudskinin SSRİ-də yaşayan rus olmayan xalqların millətçilik hərəkatlarını dəstəkləyərək SSRİ-ni daxildən zəiflətməyi hədəfləyən Prometeizm planı kəşfiyyat zabiti olan Edmund Xaraşkeviçin rəhbərliyində 1927-ci ildən etibarən koordinasiya edildi. Buna baxmayaraq, plan ciddi bir uğur qazana bilmədi.[144]

Pilsudski ölkəsinin müstəqilliyini beynəlxalq arenada qorumağa çalışırdı. Xarici işlər naziri Yozef Bekin dəstəyi ilə Fransa və İngiltərə kimi qərb ölkələr, eləcə də Rumıniya və Macarıstan kimi qonşu ölkələrdən ittifaqların qurulmasında kömək istədi.

Fransa-Polşa hərbi ittifaqı Kiçik Antantanın bir hissəsi olan Polşa-Rumıniya ittifaqının dəstəkçisi olan Pilsudski Fransa və İngiltərənin Lokarno sazişləri zamanı sərgiləmiş olduğu siyasət qarşısında təəssüf hissi keçirdi. Lokarno sazişləri İngiltərənin Fransa-Almaniya münasibətləri qarşısında Şərqi Avropada yerləşən müttəfiqləri Almaniyanın ümidinə buraxmaq şəklində inkişaf etdi.[145] Pilsudski bu sazişdən sonra Fransa tərəfindən tək buraxılmaq vəziyyətini daha yaxından hiss etdi.[146] Bu səbəblə SSRİ və Almaniya ilə daha yaxşı münasibətlər qurmağı qarşısına məqsəd olaraq qoydu.

Pilsudskinin əsas qorxusu Fransanın Almaniya ilə razılaşaraq Polşanı qurban verəyəci ilə bağlı idi. 1929-cu ildə Fransa Versal müqaviləsindən nəzərdə tutulandan 5 il daha tez olmaqla Reynland bölgəsindən çəkilməyi qəbul etdi. Həmin il Fransa tərəfi alman sərhəddi boyunca olan Majino xətti ilə bağlı öz planlarını açıqladı. Ardınca 1930-cu ildən etibarən Majino xəttinin inşa olunmasına başlandı. Bu xətt Almaniyanın Versal müqaviləsi ilə müəyyən olunan sərhədləri üçün bir örtük rolunu oynayırdı.[147] Bundan sonra Fransanın hərbi siyasətdə müdafiə strategiyasını mənimsədiyi görünürdü. 1921-ci ildə Polşa ilə Fransa arasında hərbi ittifaq bağlandıqdan sonra ehtimal olunan alman hücumu zamanı Reynland və Polşadan Almaniyaya qarşı cavab zərbəsinin endirilməsi nəzərdə tutulmuşdu. Fransanın Reynland bölgəsindən çəkilməsi və Majino xəttini quraraq müdafiə strategiyasını mənimsəməsi Polşanın xarici və müdafiə siyasətlərinin bünövrəsini laxlatdı.[148] Bundan sonra Polşa güclü qonşuları ilə 1932-ci ildə Polşa-SSRİ, 1934-cü ildə isə Polşa-Alman paktını imzalamaq məcburiyyətində qaldı. Bunlar Polşanın qonşuları və müttəfiqləri gözündəki yerini qorumaq məqsədi daşıyırdı.[12]

1932-ci ilin iyun ayında keçirilən Lozanna konfransının açılmasından əvvəl, Pilsudski alman kansler Frans fon Papelin Fransa Baş Naziri Eduard Herriota Almaniya-Fransa hərbi ittifaq təklifi edəcəyini bildirdi. Buna cavab olaraq Pilsudski ORP Viçer destroyerini sərbəst şəhər olan Danzinq limanına göndərdi. Onun bu mövqeyi Fransanın Polşanın Danzinqdəki haqlarını görməzdən gəlməməsinə səbəb oldu və nəticədə Polşa tərəfi limandakı donanmasına çıxışda daha sərbəst imkanlar qazanmış oldu.[149]

Adolf Hitler 1933-cü ildə Almaniyada hakimiyyətə gəldikdən sonra, Pilsudski Fransaya Almaniyaya qarşı qabaqlayıcı müharibə təklif etdiyi bildirilir. Bu iddia olaraq qalsa belə, Fransa tərəfinin ehtimal ki, buna isti yanaşmaması səbəbindən Pilsudski 1934-cü ildə Almaniya tərəfi ilə hücum etməmə paktına imza atdı.[150] Buna baxmayaraq, Fransa və Polşa arxivlərində qabaqlayıcı müharibə təklifinin olmasına dair çox az dəlil tapılıb.[151]

Hitler SSRİ-yə qarşı dəfələrlə Almaniya-Polşa ittifaqı təklif etdi, ancaq Pilsudski bu təklifdən imtina etdi. Bunun yerinə Almaniya və SSRİ-yə qarşı müharibəyə hazırlaşa bilmək üçün dəyərli olan vaxt qazanmağa çalışdı. Ölümündən əvvəl Pilsudski xarici işlər naziri olan Yozef Bekə Almaniya ilə tərəfsiz münasibətləri davam etdirmək, Fransa ilə hərbi ittifaqı davam etdirmək və İngiltərə ilə münasibətləri yaxşılaşdırmaq haqqındakı siyasətini bəyan etdi.[152]

Dini inancı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Pilsudskinin dini baxışları mübahisəlidir. 15 dekabr 1867-ci ildə Tomas Valinski tərəfindən Povierovka kilsəsində xaç suyuna salınıb. Onu xaç ataları Yozef və Konstans Martinovski Raqalskaya idilər.[153]

15 iyul 1899-cu ildə Lomza yaxınlığındakı Paproc Duza kəndində boşanmış olan Mariya Yuskiyeviçlə evləndi. Buna baxmayaraq, katolik kilsəsi boşanmanı qəbul etmədiyi üçün protestantlığa keçdi.[154]

Pilsudski daha sonra Aleksandra ilə evlənmək üçün katolik kilsəsinə yenidən geri döndü. Pilsudski və Aleksandra, Pilsudskinin keçmiş həyat yoldaşı olan Mariyanın boşanmadan imtina etməsi səbəbindən rəsmi nigahla evlənə bilmədilər. Həmin ilin 25 noyabrında Mariyanın vaxtsız ölümündən sonra evlənə bildilər.[155][156]

Ölümü

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Vilnüs şəhərində yerləşən Pilsudskinin anasının məzarı. Böyük qara daşın üzərində "Bir ana və bir oğulun qəlbi" cümləsi həkk olunub.

1935-ci ildə xalqa açıqlanmasa da Pilsudskinin sağlamlığında ciddi geriləmələr yaşanırdı. 12 may 1935-ci ildə, Varşavada yerləşən Belveder sarayında Pilsudski qaraciyər xərçəngindən öldü. Ölümünün elanından yarım saat sonra bununla bağlı düşüncələr ortaya atılmağa başladı. Burada onun tərəfdaşları və əleyhdarları arasında da fikir ayrılığı yaşandı.[7][157]

Polşa Kommunist Partiyası dərhal faşist və kapitalist adlandırdığı Pilsudskiyə hücumlara başladı. Onun rəhbərlik etdiyi rejim boyunca silahdaşları, partiyada birgə işlədikləri və sosial demokratlardan olan dostları isə baş sağlıqlarını bildirdilər. Yaşadığı müddətdə onun baş əleyhdarı olan Roman Dmovskinin rəhbərliyindəki Milli Demokratlar da onun haqqında tənqidi düşüncələrini dilə gətirdilər.[7][158]

Din xadimləri də baş sağlığı verməkdə gecikmədilər. Polşanın kardinalı olan Avqust Hlond və Pilsudskinin yaxın dostu olan Papa XI Piy onun ölümünə baş sağlığı bildirdilər. Şərqi pravoslav kilsəsi, Yunan pravoslav kilsəsi, Protestant kilsəsi, yəhudilər və İslam təşkilatlar tolerant baxışları səbəbindən onun ölümünə baş sağlığı verdilər. Onun ölümü "yəhudiləri müdafiə edən" biri olaraq tanıdıqları üçün yəhudi icması üçün şok effekti yaratdı.[159][160]

Etnik azlıqlara qarşı da tolerant olması səbəbindən onun ölümü Polşadakı digər etnik azlıq icmalarının nümayəndələri tərəfindən də kədərlə qarşılandı. Buna baxmayaraq, bu icmalara daxil olan kommunistlər və ifrat sağçılar tərəfindən bu qınaqla qarşılandı.[7]

Onun ölümünə beynəlxalq miqyasda da reaksiyaların gəlməsi gecikmədi. Papa XI Piy tərəfindən Vatikandakı Müqəddəs Məqamda mərasim təşkil olundu. Cenevrədəki Millətlər Liqasının mərkəzindən də baş sağlığı bildirişi yayınlandı. Dövlət və hökumət başçıları da onun ölümünə öz reaksiyalarını bildirdilər. Belə ki, Almaniyadan Adolf Hitler, SSRİ-dən İosif Stalin, İtaliyadan Benito Mussolini və kral III Viktor Emmanuel, Fransadan Alber Lebren və Pyer-Etyen Flandin, Avstriyadan Vilhelm Miklas, Yaponiyadan imperator Hirohito, Böyük Britaniyadan isə V Georq öz baş sağlığı diləklərini çatdırdılar.[7]

Berlində Pilsudskinin ölümü şərəfinə Adolt Hitler tərəfindən simvolik mərasim təşkil olundu. Mərasimda Polşa bayrağına bükülmüş və qartal simvolu ilə bəzədilmiş simvolik tabutla ayin keçirildi. Bu mərasimin Hitlerin kütlə qarışısında müqəddəs məkanda iştirak etdiyi sonuncu mərasim hesab olunur.[161]

Onun ölümünə Polşanın hər yanında böyük kütlələrin iştirakı ilə mərasimlər təşkil olundu. Bir qatarla tabutdakı cənazəsi bütün Polşanı gəzdirildi.[162] Ölümünə həsr olunmuş çox sayda açıqca, marka və poçt damğaları dərc olundu. 2 il təşkil olunan mərasimlərdən sonra 1937-ci ildə Polşanın Krakov şəhərində yerləşən Müqəddəs Vavel kafedralında dəfn olundu. Onun arzusuna uyğun olaraq Pilsudskinin beyni Vilnüs Universiteti, ürəyi isə Vilnüsdəki Rasos məzarlığında basdırılan anasının mərazında dəfn olundu.[27][163][164][165]

Mirası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Pilsudskinin ölümündən sonra 13 may 1935-ci ildə onun sonuncu istəyi yerinə yetirildi. Polşa hökuməti tərəfindən Eduard Ridz-Smiql ölkənin Baş Naziri və Silahlı Qüvvələrin Baş Müfəttişi təyin olundu. 10 oktyabr 1936-cı ildə Eduard Ridz-Smiql artıq Polşa marşalı olmuşdu və ölkədə prezidentdən sonra ən güclü şəxs hesab olunurdu.[166][167] Çoxları tərəfindən o, Polşada Pilsudskinin davamçısı olaraq görülsə belə, heç vaxt onun qədər təsirli ola bilmədi. Polşa hökuməti getdikcə daha mühafizəkar və avtoritar siyasət yeritməyə başladı. Ridz-Smiql daha mülayim siyasət yeritməyə çalışan Dövlət Başçısı İqnasi Mosçiçskiyə qarşı çıxırdı.[168]

Varşavanın Pilsudski meydanında yerləşən heykəli və fəxri qaravul.

Pilsudski öldüyü zaman ona simpatiya duymasına baxmayaraq, Hitler özü getmək əvəzinə İoahim fon Ribbentropu rəsmi tədbir üçün Krakova yolladı. Alman orduları tərəfindən Krakov ələ keçirildiyi zaman onun göstərişi ilə Pilsudskinin məzarı başında Vermaxtın əsgəri fəxri qaravul dayanırdı. Pilsudski 1933-cü ildə keçirilən seçkilərdə qələbə qazandığı zaman rəsmi şəkildə onun tərəfindən təbrik də ünvanlanmışdı.[168]

Pilsudskinin qaya duzundan hazırlanmış heykəli.

İkinci dünya müharibəsi boyunca və müharibədən sonra Pilsudski haqqında olan düşüncələr birmənalı olmadı. Belə ki, kommunistlər tərəfindən o gündəm mövzusu deyildi və qınanırdı. Buna baxmayaraq, stalinizmin çöküşü və xüsusilə də 1956-cı ildə Polşa Oktyabrının baş verməsindən sonra bu vəziyyət dəyişdi. Polşa tarixçiliyində bu dövrdən etibarən Pilsudskiyə qarşı daha neytral və balanslı mövqe sərgilənilməyə başlanıldı.[169]

Kommunizmin 1991-ci ildəki çöküşündən sonra Pilsudki yenidən Polşada xalq qəhrəmanı olaraq dəyərləndirilməyə başlandı.[170] Ölümünün altmışıncı ildönümündə, 12 may 1995-ci ildə Polşa Seymi Pilsudski bərasində qərar qəbul etdi: "Yozef Pilsudski, ölkəmizin müstəqilliyini bərpa edən və xarici təhdid altında olarkən onu müzəffər bir komandir olaraq qoruyan lider olaraq yaddaşlarımızda qalacaq. Yozef Pilsudski ölkəsinə yaxşı xidmət etdi və əbədi olaraq tariximizə öz adını yazdırdı".[171]

Pilsudskinin siyasi kimliyi isə, mübahisələrə səbəb olmaqda davam edir. Onun 1926-cı il may çevrilişi, Brest mühakimələri və Bereza Kartuska əsir düşərgəsini qurması kimi hadisələr əleyhində səslənən əsas düşüncələrin başında gəlir. Buna baxmayaraq, o, həmçinin 20-ci yüzillikdə Polşada yaşayan etnik azlıqların xilaskarı kimi də qəbul edilir.[172]

Pilsudskinin adı bir sıra hərbi qurum və obyektə verilib. Polşa 1-ci Legion Piyada Diviziyası, 51 nömrəli "İlk Marşal" adını daşıyan zirehli qatar, onun adına təsis olunan hərbi mükafat, muzeyi də olan Yozef Pilsudski İnstitutu və onun adını daşıyan yarış atını bu kimi təltiflərə örnək olaraq göstərə bilərik.[173][174][175] Krakovun dörd böyük rayonundan biri onun adını daşıyır. Bununla yanaşı, demək olar ki, Polşanın hər şəhərində onun adını daşıyan prospektlər vardır. Bunun əksinə olaraq, onun keçmiş siyasi rəqibi olan Roman Dmovskinin adını daşıyan küçə və məkanlar Pilsudski ilə müqayisədə olduqca azlıq təşkil edir. Əksər Polşa şəhərlərində onun heykəli vardır. Bu heykəllərin ən sıx yerləşdiyi bölgə Polşanın paytaxtı Varşavaya təqribən 1,5 km məsafədə yerləşən Belveder sarayı, Pilsudskinin evi və Pilsudski meydanındadır.

Pilsudski və atı Kastanka bir çox rəsm əsərində də mövzu olublar. Eləcə də Yuli Kaden Bandrovski tərəfindən 1922-ci ildə qələmə alınmış General Barcz və 2007-ci ildə Yasek Dukaj tərəfindən qələmə alınmış Lod (Buz) əsərlərində də prototip olaraq götürülmüş obraz olub. Pilsudskinin həyatına həsr olunmuş Polşa Milli Kitabxanasında 500, ABŞ Konqres Kitabxanasında 300-dən çox kitab vardır.[176] 2001-ci ildə Polşa televiziyasında onun həyatı haqqında çəkilmiş Marşal Pilsudski sənədli filmi yayınlanıb.[177]

Ailəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Pilsudskinin iki qızı da Polşa sosialistləşdikdən sonra xaricə getdi və 1990-cı ildə sosializmin çöküşündən sonra ölkəyə geri döndülər. Yadviqa Pilsudskayanın qızı Yohanna 1979-cu ildə Polşaya geri qayıtdı. 1983-cü ildə polyak həmrəylik ittifaqı aktivisti olan Yanuş Onişkeviçlə evləndi. Cütlük 1979-1989-cu illərdə Polşanın kommunist sisteminə qarşı aparılan mübarizədə aktiv şəkildə iştirak etdilər.[178]

Fəxri mükafatları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Polşa Milli Mükafatları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Milli mükafatları

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Ağ Qartal Ordeni (1921)
  • Virtuti Hərbi Ordeni
    • Cəngavər Xaçı
    • Komandir Xaçı
    • Böyük Xaç
  • Azadlıq Qılıncı Xaçı (6 noyabr 1930)
  • Polşanın Restituta Ordeni
    • Komandirin Ulduz Xaçı
    • Böyük Kordon

Hərbi mükafatları

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Cəsarət Xaçı (dörd dəfə)
  • Qızıl Ləyaqət Xaçı (dörd dəfə)
  • Mərkəzi Litva Ordusunun Ləyaqət Xaçı
  • Sileziyanın Cəsarət və Ləyaqət Xaçı
  • "Parasol" Zabit Nişanı (1912)
  • "Sadiqlik" Zabit Nişanı (1916)
  • Kaniovski Xaçı (1929)

Digər mükafatları

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Skaut Xaçı (1920)
  • Baş Yanğınsöndürən Briqadalar Birliyinin "Qızıl Həmkarlar İttifaqı" Nişanı
  • "Yozef Pilsudski Polşa Legion Komandiri" Nişanı (1916)
  • 1914-1921-ci illərin keçmiş məhbuslarının "Xatirə" Nişanı (1928)

Xarici mükafatları

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Avstriya-Macarıstan İmperiyası
    • III dərəcəli Dəmir Xaç Ordeni
  • Belçika Belçika
    • Leopold Ordeni
  • Bolqarıstan Bolqarıstan
    • Müqəddəs Aleksandrın Qılıncı Ordeni
  • Braziliya Braziliya
    • Cənub Xaç Ordeninin Böyük Yaxalığı
  • Çexoslovakiya Çexoslovakiya
    • Çexoslovakiya Müharibə Xaçı (1918)
  • Estoniya Estoniya
    • I dərəcəli Qartal Xaçı Ordeni (1930)
    • Azadlıq Xaçı
      • I dərəcəli
      • III dərəcəli
  • Finlandiya Finlandiya
    • Findandiyanın Ağ Qızılgülü Böyük Xaçı
  • Fransa Fransa
    • Fəxri Legion Ordeninin Böyük Xaçı
  • İspaniya İspaniya
    • Böyük Xaç - Hərbi Ləyaqət Ordeninin Sarı Dekorasiyası
  • Yaponiya Yaponiya
    • Çıxan Günəş Ordeninin Böyük Kordonu
  • Yuqoslaviya
    • Karadorde Ulduzu Ordeni[179]
  • Latviya Latviya
    • I dərəcəli Lakplesis Ordeni
  • Portuqaliya Portuqaliya
    • Qüllə və Qılınc Ordeninin Böyük Xaçı
  • Rumıniya Krallığı
    • I Karol Ordeninin Böyük Yaxalığı
    • I, II, III dərəcəli Cəsur Mixail Ordeni
  • Macarıstan Macarıstan
    • Böyük Ləyaqət Xaçı
  • İtaliya krallığı
    • Müqəddər Mauris və Lazar Ordeninin Böyük Cəngavər Xaçı
    • Savoy Hərbi Ordeninin Böyük Cəngavər Xaçı

Fəxri doktorluqları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mənbə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 4 Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
  2. ↑ 1 2 Józef Klemens Piłsudski // Brockhauz Ensiklopediyası (alm.).
  3. ↑ 1 2 3 4 Пилсудский Юзеф // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. / под ред. А. М. Прохорова 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1969.
  4. ↑ 1 2 Smogorzewski K. M. Józef Piłsudski // Józef Piłsudski (ing.). Encyclopædia Britannica.
  5. ↑ http://pnap.ap.edu.pl/index.php/pnap/article/view/49.
  6. ↑ Plach, 2006. səh. 14
  7. ↑ 1 2 3 4 5 Drozdowski, 1995. səh. 9–11
  8. ↑ Lieven, 1994. səh. 159
  9. ↑ Lerski, 1996. səh. 441
  10. ↑ Held, 1992. səh. 249
  11. ↑ Davies, 2005. səh. 10
  12. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Roos, 1966. səh. 14
  13. ↑ Davies, 2005. səh. 55
  14. ↑ Wandycz, 1990. səh. 452
  15. ↑ Hetherington, 2012. səh. 92
  16. ↑ Jędrzejewicz, 1990. səh. 3
  17. ↑ Hetherington, 2012. səh. 95
  18. ↑ 1 2 3 4 5 6 Pidlutskyi, 2004
  19. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 "History – Józef Piłsudski (1867–1935)". Poland.gov. Archived from the original on 13 February 2006. Retrieved 23 April 2006.
  20. ↑ Urbankowski, 1997. səh. 13-15
  21. ↑ Lerski, 1996. səh. 439
  22. ↑ Davies, 2005. səh. 40
  23. ↑ Bideleux, 1998. səh. 186
  24. ↑ Roshwald, 2001. səh. 36
  25. ↑ 1 2 Blobaum, 1984. səh. 30
  26. ↑ MacMillan, 2003. səh. 208
  27. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Chojnowski, Andrzej. "Piłsudski Józef Klemens". Internetowa encyklopedia PWN (in Polish). Archived from the original on 3 May 2008. Retrieved 15 January 2008.
  28. ↑ "Bronisław Piotr Piłsudski – Calendar of events" Arxivləşdirilib 2021-09-21 at the Wayback Machine. ICRAP. Retrieved 2 March 2018.
  29. ↑ 1 2 Urbankowski, 1997. səh. 50
  30. ↑ Landau, Rom; Dunlop, Geoffrey (1930). Pilsudski, Hero of Poland. Jarrolds. pp. 30–2.
  31. ↑ Urbankowski, 1997. səh. 62-66
  32. ↑ Urbankowski, 1997. səh. 68-69
  33. ↑ Urbankowski, 1997. səh. 74-77
  34. ↑ Jędrzejewicz, 1994. səh. 13
  35. ↑ Urbankowski, 1997. səh. 71
  36. ↑ Urbankowski, 1997. səh. 88
  37. ↑ 1 2 MacMillan, 2003. səh. 209
  38. ↑ Urbankowski, 1997. səh. 93
  39. ↑ Piłsudski, 1989. səh. 12
  40. ↑ Alabrudzińska, 1999. səh. 99
  41. ↑ Garlicki, 1995. səh. 63
  42. ↑ Pobóg-Malinowski, 1990. səh. 7
  43. ↑ Jędrzejewicz, 1990. səh. 27-28
  44. ↑ 1 2 3 Urbankowski, 1997. səh. 109-111
  45. ↑ Charaszkiewicz, 2000. səh. 56
  46. ↑ Kowner, 2006. səh. 285
  47. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Zamoyski, 1987. səh. 330
  48. ↑ Urbankowski, 1997. səh. 113-116
  49. ↑ Urbankowski, 1997. səh. 117-118
  50. ↑ 1 2 3 4 Zamoyski, 1987. səh. 332
  51. ↑ Urbankowski, 1997. səh. 131
  52. ↑ 1 2 Urbankowski, 1997. səh. 121-122
  53. ↑ 1 2 Zamoyski, 1987. səh. 333
  54. ↑ Urbankowski, 1997. səh. 171-172
  55. ↑ Urbankowski, 1997. səh. 168
  56. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Cienciala, 2002
  57. ↑ Urbankowski, 1997. səh. 174-175
  58. ↑ Urbankowski, 1997. səh. 178-179
  59. ↑ Urbankowski, 1997. səh. 180-182
  60. ↑ Rąkowski, 2005. səh. 109-111
  61. ↑ Urbankowski, 1997. səh. 251-252
  62. ↑ Józef Piłsudski at the Encyclopædia Britannica.
  63. ↑ 1 2 Biskupski, 2000
  64. ↑ Rothschild, 1990. səh. 45
  65. ↑ Urbankowski, 1997. səh. 253
  66. ↑ Urbankowski, 1997. səh. 277-278
  67. ↑ Suleja, 2004. səh. 202
  68. ↑ 1 2 3 4 5 6 MacMillan, 2003. səh. 210
  69. ↑ MacMillan, 2003. səh. 213-214
  70. ↑ "The Versailles Treaty 28 June 1919: Part III". The Avalon Project. articles 87–93. Archived from the original on 14 February 2008. Retrieved 15 January 2008.
  71. ↑ MacMillan, 2003. səh. 211-214
  72. ↑ Boemeke, 1998. səh. 314
  73. ↑ Grant, 1999. səh. 114
  74. ↑ Jędrzejewicz, 1990. səh. 93
  75. ↑ Szymczak, Robert. "Polish-Soviet War: Battle of Warsaw". TheHistoryNet. Archived from the original on 7 October 2007. Retrieved 10 October 2007.
  76. ↑ Sanford, 2002. səh. 5-6
  77. ↑ Hyde-Price, 2001. səh. 75
  78. ↑ MacMillan, 2003. səh. 211
  79. ↑ Urbankowski, 1997. səh. 281
  80. ↑ Urbankowski, 1997. səh. 90
  81. ↑ 1 2 Kenez, 1999. səh. 37
  82. ↑ Urbankowski, 1997. səh. 83
  83. ↑ Urbankowski, 1997. səh. 291
  84. ↑ Urbankowski, 1997. səh. 45
  85. ↑ Urbankowski, 1997. səh. 92
  86. ↑ Davies, 2003. səh. 95
  87. ↑ 1 2 3 4 Davies, 2003
  88. ↑ Figes 1996, p. 699. "Within weeks of Brusilov's appointment, 14,000 officers had joined the army to fight the Poles, thousands of civilians had volunteered for war-work, and well over 100,000 deserters had returned to the Red Army on the Western Front".
  89. ↑ See Lenin speech on 22 September 1920 at the 9th Conference of the Russian Communist Party. English translation in Pipes 1993, pp. 181–2 and excerpts in Cienciala 2002. The speech was first published in Artizov, Andrey; Usov, R.A. (1992). ""Я прошу записывать меньше: это не должно попадать в печать ...": Выступления В.И.Ленина на IX конференции РКП(б) 22 сентября 1920 г.". Istoricheskii Arkhiv (in Russian). 1 (1). ISSN 0869-6322.
  90. ↑ Cohen, 1980. səh. 101
  91. ↑ Lawrynowicz, Witold. "Battle of Warsaw 1920". Polish Militaria Collector's Association in memory of Andrzej Zaremba. Archived from the original on 18 January 2012. Retrieved 5 November 2006.
  92. ↑ Urbankowski, 1997. səh. 357-358
  93. ↑ Suleja, 2004. səh. 265
  94. ↑ 1 2 3 Urbankowski, 1997. səh. 341-346
  95. ↑ Davies, 2003. səh. 225
  96. ↑ Erickson, 2001. səh. 95
  97. ↑ 1 2 Lönnroth, 1994. səh. 230
  98. ↑ Szczepański, Janusz. "Kontrowersje Wokół Bitwy Warszawskiej 1920 Roku (Controversies surrounding the Battle of Warsaw in 1920)". Mówią Wieki online (in Polish). Archived from the original on 2 December 2007. Retrieved 15 January 2008.
  99. ↑ Cisek, 2002. səh. 140-141
  100. ↑ 1 2 Urbankowski, 1997. səh. 346-358
  101. ↑ Davies, 2003. səh. 197
  102. ↑ Frątczak, Sławomir Z. (2005). "Cud nad Wisłą" Arxivləşdirilib 2017-05-10 at the Wayback Machine. Głos (in Polish) (32). Retrieved 26 June 2009.
  103. ↑ Davies, 2003. səh. 935
  104. ↑ Davies, 2003. səh. 399
  105. ↑ Urbankowski, 1997. səh. 485
  106. ↑ Urbankowski, 1997. səh. 487-488
  107. ↑ Urbankowski, 1997. səh. 488
  108. ↑ Urbankowski, 1997. səh. 489
  109. ↑ Suleja, 2004. səh. 300
  110. ↑ Davies, 1986. səh. 140
  111. ↑ Urbankowski, 1997. səh. 489-490
  112. ↑ Urbankowski, 1997. səh. 490-491
  113. ↑ Urbankowski, 1997. səh. 490
  114. ↑ Watt, 1979. səh. 210
  115. ↑ Urbankowski, 1997. səh. 502
  116. ↑ Urbankowski, 1997. səh. 515
  117. ↑ Suleja, 2004. səh. 343
  118. ↑ Roszkowski, 1992. səh. 53
  119. ↑ Urbankowski, 1997. səh. 528-529
  120. ↑ Biskupski, 2012. səh. 46
  121. ↑ Śleszyński, 2003
  122. ↑ Cohen, 1989. səh. 65
  123. ↑ "Pilsudski Bros" Arxivləşdirilib 2013-08-27 at the Wayback Machine. Time. 7 April 1930.
  124. ↑ "Pilsudski v. Daszynski" Arxivləşdirilib 2013-07-21 at the Wayback Machine. Time. 11 November 1929.
  125. ↑ Perlez, Jane (12 September 1993). "Visions of the Past Are Competing for Votes in Poland". The New York Times. Retrieved 15 January 2008.
  126. ↑ Stachura, 2004. səh. 79
  127. ↑ "Poland" Arxivləşdirilib 2013-01-04 at Archive.today. Columbia Encyclopedia. Retrieved 29 December 2007.
  128. ↑ 1 2 3 Snyder, 2004. səh. 144
  129. ↑ 1 2 3 Zimmerman, 2004. səh. 166
  130. ↑ Vital, 1999. səh. 788
  131. ↑ Payne, 1995. səh. 141
  132. ↑ Lieven, 1994. səh. 163
  133. ↑ Engelking, 2001. səh. 75
  134. ↑ Flannery, 2005. səh. 200
  135. ↑ Prizel, 1998. səh. 61
  136. ↑ Wein, 1990. səh. 292
  137. ↑ Davies, 2005. səh. 407
  138. ↑ Leslie, 1983. səh. 182
  139. ↑ 1 2 Garlicki, 1995. səh. 178
  140. ↑ Urbankowski, 1997. səh. 330-337
  141. ↑ Goldstein, 2002. səh. 29
  142. ↑ Urbankowski, 1997. səh. 538-540
  143. ↑ Prizel, 1998. səh. 71
  144. ↑ Charaszkiewicz, 2000. səh. 56-87
  145. ↑ Jordan, 2002. səh. 32
  146. ↑ Schuker, 1999. səh. 48-49
  147. ↑ Young, 1996. səh. 19-21
  148. ↑ Young, 1996. səh. 21
  149. ↑ Wandycz, 1988. səh. 237
  150. ↑ Urbankowski, 1997. səh. 317-326
  151. ↑ Baliszewski, Dariusz (28 November 2004). "Ostatnia wojna marszałka" Arxivləşdirilib 2016-04-04 at the Wayback Machine. Wprost (in Polish). Agencja Wydawniczo-Reklamowa "Wprost" (48/2004, 1148). Retrieved 24 March 2005.
  152. ↑ Urbankowski, 1997. səh. 539-540
  153. ↑ Adam Borkiewicz: Źródła do biografii Józefa Piłsudskiego the z lat 1867–1892, Niepodległość. T. XIX. Warszawa: 1939.
  154. ↑ Andrzej Garlicki, Józef Piłsudski: 1867–1935, Warsaw, Czytelnik, 1988, ISBN 8307017157, pp. 63–64.
  155. ↑ Adviser Daria and Thomas, Jozef Pilsudski: Legends and Facts, Warsaw 1987, ISBN 83-203-1967-6, p. 132.
  156. ↑ Suleja Vladimir, Jozef Pilsudski, Wroclaw – Warsaw – Kraków 2005, ISBN 83-04-04706-3, pp. 290.
  157. ↑ Drozdowski, 1995. səh. 5
  158. ↑ Ideas into Politics: Aspects of European History, 1880–1950 Arxivləşdirilib 2020-01-11 at the Wayback Machine R. J. Bullen, Hartmut Pogge von Strandmann, A. B. Polonsky, Taylor & Francis, 1984, p. 138
  159. ↑ Dov Weissberg, I remember, page 116 Arxivləşdirilib 2020-01-31 at the Wayback Machine. Google Books. 1 January 1998. ISBN 978-965-294-124-4. Retrieved 24 July 2011.
  160. ↑ "Interview with Holocaust survivor Cyla Wiener" Arxivləşdirilib 2011-07-20 at the Wayback Machine. Holocaust.umd.umich.edu. 13 July 1992. Retrieved 24 July 2011.
  161. ↑ "Adolf Hitler attending memorial service of the Polish First Marshall Jozef Pilsudski in Berlin, 1935". 2020-05-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-21.
  162. ↑ Humphrey, 1936. səh. 295
  163. ↑ Watt, 1979. səh. 338
  164. ↑ To, Wireless (26 June 1937). "Crowds urge Poland to banish Archbishop; Pilsudski Legionnaires also Assail Catholic Church on the Removal of Marshal's Body" Arxivləşdirilib 2022-09-20 at the Wayback Machine. The New York Times. Retrieved 14 December 2009.
  165. ↑ Lerski, 1996. səh. 525
  166. ↑ Jabłonowski, 1998. səh. 13
  167. ↑ Jabłonowski, 1998. səh. 5
  168. ↑ 1 2 Jabłonowski, 1998. səh. 14
  169. ↑ Władyka 2005, pp. 285–311; Żuławnik, Małgorzata & Mariusz 2005.
  170. ↑ Roshwald, 2002. səh. 60
  171. ↑ Translation of Oświadczenie Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 12 maja 1995 r Arxivləşdirilib 2007-09-27 at the Wayback Machine. w sprawie uczczenia 60 rocznicy śmierci Marszałka Józefa Piłsudskiego.
  172. ↑ Charaszkiewicz, 2002. səh. 60
  173. ↑ "Kopiec Józefa Piłsudskiego". Pedagogical University of Kraków (in Polish). Archived from the original on 7 July 2007. Retrieved 18 September 2007.
  174. ↑ "Józef Piłsudski Institute of America Welcome Page". Józef Piłsudski Institute of America. Archived from the original on 15 June 2006. Retrieved 26 May 2006.
  175. ↑ "Józef Piłsudski Academy of Physical Education in Warsaw". Polish Ministry of Education and Science. Archived from the original on 23 September 2005. Retrieved 30 May 2006.
  176. ↑ "Piłsudski (keyword)" Arxivləşdirilib 2021-10-17 at the Wayback Machine. National Library Of Poland. Retrieved 15 January 2008.
  177. ↑ ""Marszalek Pilsudski" (2001, mini)" Arxivləşdirilib 2021-04-24 at the Wayback Machine. IMDb. Retrieved 30 May 2006.
  178. ↑ Lachowicz, Teofil. Karkowska, Julita (ed.). "Droga na szczyty". Nowy Dziennik (in Polish). Archived from the original on 23 July 2011. Retrieved 24 July 2011.
  179. ↑ Acović, Dragomir (2012). Slava i čast: Odlikovanja među Srbima, Srbi među odlikovanjima. Belgrade: Službeni Glasnik. p. 368.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Əlavə oxu

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]