MƏDİNƏ

Ərəbistan yarımadasının Şimal-Şərqində, Hicaz bölgəsində yerləşmiş şəhərdir. Şəhərdə yerləşən Məscidün-Nəbəvi müsəlmanların müqəddəs hesab etdikləri yerlərdən biridir və bura çoxlu sayda zəvvarlar peyğəmbərin qəbrini ziyarətə gəlirlər. İslamdan öncə bu şəhər Yəsrib adlanırdı və bu ad Quranda (33: 13) bir dəfə çəkilmişdir. Şəhərə Mədinə adını (ərəb dilində “şəhər” deməkdir) Məhəmməd peyğəmbər vermişdir. Şəhərin bu adı bir necə dəfə Quranda (9: 101; 9: 120, 33: 60; 63: 8) anılmışdır. Mədinənin yerləşdiyi yer qədim dövrlərdən başlayaraq yaşayış yeri olmuşdur. Rəvayətlərə görə burada oturaq həyata köçəri Curhum və Amalika qəbilələri başlamışdırlar. Sonralar bu yerlərə yəhudilər də köç etmişdirlər. Onlar Məhəmməd peyğəmbərin Mədinəyə köçməsinə qədər burada yaşamışdırlar. Ehtimallara görə bu yəhudilər m. ö. VI əsrdə babillilərin darmadağın etdiyi Qüdsdən qaçmışdırlar. Onlar Ərəbistana gələrək Yəsribdə, Vadiül-Qürrədə, Teymədə, Xeybərdə, eləcə də Ərəbistanın digər bölgələrində məskunlaşmışdırlar. Başqa mənbələrə görə, yəhudilərin Ərəbistana köçməsi daha sonrakı dövrlərdə, miladi I əsrdə romalıların yəhudi üsyanlarını yatırmalarından sonra baş vermişdir. O zaman qırğınlardan canlarını qurtarmış yəhudilərin bir çoxu Yəsribə və başqa Ərəbistan şəhərlərinə köçmüşdülər. Ərəbistanda onlar ərəbləşmiş, ancaq öz dinlərində qalmışdırlar. Bəzi şərqşünaslar isə hesab edirlər ki, Yəsrib yəhudiləri yəhudi dinini qəbul etmiş etnik ərəblər idilər. Zaman keçdikcə yəhudilər güclənərək curhumlularla amalikalıları şəhərdən qova bilmişdirlər. Qədimdə yəhudilərin ən güclü qəbiləsi Kaynuka olmuşdur, ancaq sonra daha iki yəhudi qəbiləsi olan Nadir və Qüreyzə güclənmiş və şəhərdə daha çox nüfuz qazanmışdırlar. O zaman onların istehkamları və qalaları da olmuşdur. Yəsrib şəhərinin tarixində yeni dövr bu yerlərə gəlmiş iki yəmənli ərəb qəbiləsi olan Xəzrəc və Evsin məskunlaşmasından sonra başlanmışdır. Sonralar bu iki qəbilə güclənmiş və Yəsribdə nüfuz qazana bilmişdirlər. Onlarla birlikdə yəhudilər də şəhərdə yaşamağa davam etmişdirlər. Zaman keçdikcə Xəzrəc və Evs qəbilələri arasında qarşıdurmalar baş vermişdir. Bu vəziyyət Məhəmməd peyğəmbərin və məkkəli müsəlmanların Yəsribə köçməsinə qədər davam etmişdir. Bu qarşıdurma onların arasında qanlı toqquşmalara gətirib çıxardırdı, bu da hər ikisini zəifləməsinə səbəb olmuşdur. Yəhudilər isə bu qarşıdurmalardan öz xeyirlərinə istifadə etmək məqsədi ilə hər iki ərəb qəbiləsinə yardım edirdilər. Onların arasında baş verən sonuncu Buas döyüşündən sonra şəhərdə yəhudilər yenidən güclənməyə başladılar. İxtilaflara son qoymaq məqsədi ilə evslilər və xəzrəclilər Məkkənin nüfuzlu Qureyş qəbiləsinə müraciət etmək qərarına gəldilər. Bunun üçün də onlar Məkkəyə yollandılar. O dövrdə artıq Məhəmməd peyğəmbər Məkkədə İslamı təbliğ edirdi. Ərəb qəbilələri arasında özünə tərəfdar toplaya bilmişdir. Məkkə başçıları ilə anlaşa bilməyən yəsriblilər Məhəmməd peyğəmbərlə bir neçə dəfə görüşmüş və nəticədə ona beyət etmişdirlər. Məhəmməd peyğəmbərin onların problemlərini çözmək iqtidarında olduğuna inanırdılar. Daha sonra Məhəmməd peyğəmbər Müsab ibn Ümeyr və digər bir neçə səhabəsini Yəsribdə İslamı yaymaq üçün göndərmişdir. Onlar peyğəmbərin bütün tapşırıqlarını uğurla yerinə yetirmiş, bunun nəticəsi olaraq Yəsribdə İslam dini surətlə yayılmağa başlamış, oradakı ərəblər İslamı qəbul etmişdirlər. Bundan sonra müsəlmanların Mədinəyə hicrəti başlamışdır. Məhəmməd peyğəmbər Mədinəyə hicrət etdikdən sonra oradakı ərəb qəbilələrinin arasında olan ixtilaflara son qoyuldu. Şəhər qanunlarla idarə olunmuşdur. Evslilər və xəzrəclilər ənsar, Məkkədən hicrət edən müsəlmanlar isə mühacirlər adlanmağa başlamışdırlar. Bundan sonra onlar güclü müsəlman icmasının əsasını təşkil etdilər. Yəhudilər isə Məhəmməd peyğəmbəri Allahın elçisi kimi tanımadılar. Buna görə də, onlarla ayrıca anlaşma bağlanıldı. Bu anlaşmaya görə onlar şəhərin bərabər hüquqlu sakinləri olaraq bütün öncəki imtiyazlarını qoruyub saxlayırdılar. Buna baxmayaraq yəhudilər ərəblərin güclənməsinə maraqlı deyildirlər. Müsəlmanlar onları Məhəmməd peyğəmbərə qarşı qəsd təşkil etməsində, bütpərəstlərlə onlara qarşı anlaşmalar bağlamaqda günahlandırırdılar. Sonda yəhudilərlə müsəlmanların arasında qarşıdurmalar baş vermişdir. Ancaq, bunun nəticəsi olaraq yəhudilər şəhərdən qovulmuşdurlar. Məhəmməd peyğəmbər Mədinəyə hicrət etdikdən sonra bu şəhər müsəlmanların dinisiyasi mərkəzinə çevrilmişdir. Orada bütün ictimai məsələlərin həll edildiyi məscid tikilmişdir. Peyğəmbərin vəfatından sonra Mədinə şəhəri ilk Raşidi xəlifələr Əbu Bəkr, Ömər və Osmanın (11/632-35/656) xəlifəlikləri dövründə Xilafətin paytaxtı olmuşdur. Xəlifə Əlinin (35/656-40/661) hakimiyyəti dövründə Xilafətin Kufəyə, Əməvilərin dövründə isə Dəməşqə köçürülmüşdür. Xilafət paytaxtının başqa şəhərlərə köçməsi ilə Mədinənin siyasi əhəmiyyəti kiçilmişdir. Ancaq buna baxmayaraq o dövrlərdə şəhər İslam dünyasının böyük mədəni və dini mərkəzinə çevrilmişdir. Çünki mədinəlilər Məhəmməd peyğəmbərin və onun səhabələrinin mirasını qoruyub saxlamışdılar. Buna görə də, Xilafətin hər yerindən elm adamları Mədinəyə gələrək burada İslam elmlərini və adətlərini öyrənirdilər. Beləliklə, müsəlman ənənəsinin formalaşmasında bu şəhər böyük rol oynamışdır. Əməvi xəlifəsi Müaviyənin ölümündən sonra Xilafətdə daxili vəziyyət gərginləşmiş, vətəndaş qarşıdurması başlamışdır. Mədinəlilər yeni xəlifə Yəzidə beyət etməkdən imtina etdiklərinə görə onlara qarşı ordu yeridilmişdir. O hadisələr zamanı şəhərdə zorakılıq və talanlar baş vermişdir. Əməvi hakimiyyətinin son illərində şəhəri xaricilər ələ keçirmişdilər. O hadisələr zamanı da şəhərə zərər yetirilmişdir. Sonrakı illərdə Mədinəni hücumlardan qorumaq üçün Ədudəd-Dövlə şəhərin həndəvərlərində qala divarları inşa etdirmişdir. Ancaq, divarlar bütün şəhəri əhatə etmirdi. Buna görə Suriya atabəyi Nurəddin Zəngi 557/1162-ci ildə bütün şəhəri əhatə edən ikinci qala divarını tikdirmişdir. 654/1256-cı ildə isə Mədinənin yaxınlığında püskürən vulkan şəhər üçün böyük təhlükə yaratmışdır. Ancaq vulkanın tullantıları şəhərdən yan keçərək şimala doğru axmışdır. Şəhərdə baş vermiş ikinci ağır hadisə Məscidün-Nəbəvidə baş vermiş yanğın olmuşdur. O zaman Məhəmməd peyğəmbərin üstündə xütbələr dediyi minbər, eləcə də onun və səhabələrinin əşyaları məhv olmuşdur. Osmanlı sultanları Mədinəni ələ keçirdikdən sonra şəhərdə yenidənqurma və tikinti işləri aparılmışdır. Türk sultanı I Süleyman Qanuninin dövründə şəhəri əhatə edən 25 metr hündürlükdə divar tikilmişdir. Divarın önündə isə dərə qazılmış, su ilə doldurulmuşdur. O dövrədə yeni mənbələrdən şəhərə su çəkilmiş, Mədinənin su təminatı yaxşılaşdırılmışdır. Türk sultanları “İki müqəddəs yerin qulluqçusu” (Xadim-i Harameyn) adını daşıyaraq Məscidün- Nəbəvi'də 16 dəfə yenidənqurma işləri aparmışdılar. 1804-cü ildə isə Mədinə şəhərini vəhhabilər ələ keçirmişdirlər. Onlar oradan yalnız 1814-cü ildə çıxarılmışdırlar. Vəhhabilərə qarşı döyüşlərə Misir sultanı Məhəmməd Əli başçılıq etmişdir. 1901-ci ildə türk sultanı II Əbdülhəmid strateji əhəmiyyət kəsb edən İstanbul-Mədinə dəmir yolunu tikdirmişdir. Dəmir yolunun tikintisi 1908-ci ildə başa çatdırılmışdır. Ancaq, birinci dünya müharibəsi başlandıqdan sonra, Mədinənin şərifi Hüseyn ingilislərin tərəfinə keçərək özünü Hicazın kralı elan etmiş və türklərə qarşı müharibəyə başlamışdırlar. Osmanlı imperiyası birinci dünya müharibəsində məğlub olduqdan sonra, türk qoşunları Hicazdan çıxmalı olmuşdurlar. 1342/1924-cü ildə Nəcdin Əl- Səud sülaləsindən olan məliklər Hicaz üzərində hakimiyyəti öz əllərinə ala bilmişdirlər. Onlar şəhərdə çoxlu tikinti işləri aparmış, ictimaiyyət üçün önəmli obyektləri tikmiş, qonaq evlərini ucaltmış, yollar və müasir infrastrukturu yaratmışdırlar. Məscidün- Nəbəvi və başqa dini obyektlər mütəmadi olaraq yeniləşdirilmişdir.