NOVRUZÇİÇƏYİ

Novruzçiçəyi (lat. Primula) — bitkilər aləminin erikaçiçəklilər dəstəsinin novruzçiçəyikimilər fəsiləsinə aid bitki cinsi. Növlərinin əksəriyyəti gözəl çiçəkli çox da hündür olmayan ot bitkiləridir. Növruzçiçəkləri bahar ərzində əsasən gül açır; onların çiçəkləri bənövşəyi ola bilər, sarı, açıq-qırmızı, və ya ağ. Ümumiyyətlə, onlar filtrlənən günəş işığını üstün tuturlar. Çoxlu növ alp iqlimlərə uyğunlaşdırılır. Novruzçiçəklərinin bəzisi pulcuqlu qanadlılar növünün larvae-si (kəpənək qurdları) ilə qida bitkiləri kimi istifadə edilir. Burqundiya kəpənəyinin Hersoqu daxil olmaqla, Böyük Sarı Underwing, Daha kiçik Geniş məhdudlaşdırılan Sarı Underwing, Setaceous Yəhudi Xarakteri və Gümüş əsas Xalçası fərqləndirilir. Becərilən novruzçiçəkləri bəzi "flowering" forması novruzçiçəyinin (P.vulgaris hibridləri) əksinə kimi polyanthus (P. elatior hibridləri) kimi adətən tanınır. Novruzçiçəyinin botaniklərə müasir dövrə kimi 14 növü məlumdur.

Ruprext novruzçiçəyi - (lat. Primula juliae Kusn.). Novruzçiçəyikimilər (Primulaceae Vent.) fəsiləsinə aiddir. IUCN Qırmızı Siyahısına görə növün kateqoriyası və statusu “Nəsli kəsilməyə həssas olanlar” kateqoriyasına aiddir –Vu A2c+3c. Azərbaycanın nadir növüdür. Qafqazın endemikidir. Kökümsovu qısa, əyri, çoxlu qaytanlı kölər ilə çoxillik ot bitkisidir. Yarpaqlar uzunsov-yumurtavari və ya oval-lansetvari, üst tərəfdə küt, dairəvi kənardan yarımdairvi-dişiciklidir, üst tərəfdə yaşıl, çılpaq, alt tərəfdə nazik, ağkeçəlidir. Çiçək qrupu çətirvari, 3-10 çiçəklidir. Kasacıq darborulu, silindrvari, 15 mm uzunluqda, 26–30 mm enindədir.

Rəngbərəng novruzçiçəyi (lat. Primula heterochroma) — bitkilər aləminin erikaçiçəklilər dəstəsinin novruzçiçəyikimilər fəsiləsinin novruzçiçəyi cinsinə aid bitki növü. IUCN Qırmızı Siyahısına görə növün kateqoriyası və statusu "Nəsli kəsilməyə həssas olanlar" kateqoriyasına aiddir – VU D2. Azərbaycanın nadir növüdür. Çoxillik kökümovlu ot bitkisidir. Yarpaqları uzunsov və ya yumurtavari-uaunsov, 3-12 sm uzunluqda, 4-5 sm enindədir. Kasacıq 8-12 m uzunluqda, çox sıxılmış, yumşaq tüklü, qabırğalı, ensiz lansetvari, sivri dişciklərə bölünmüşdür. Çiçəkləri 2,5-2,7 sm diametrində, yastı büküklü, tərs-ürəkvari dilimli, tacı bənövşəyi, sarı və ya çəhrayı rəngdədir. Toxumları çox sayda, küncvari-şarşəkili və ya yumurtavari, bütün səthləri xırda qabarıqlı, tutqun qara və ya tünd qəhvəyi rəngli, 1mm uzunluqdadır. Fevral-aprel (dağlarda-may) ayları çiçəkləyir və may ayı toxumlayır.

Soyuq novruzçiçəyi - (lat. Primula algida Adams.). Novruzçiçəyikimilər (Primulaceae Vent.) fəsiləsinə aiddir. IUCN Qırmızı Siyahısına görə növün kateqoriyası və statusu “Nəsli kəsilməyə həssas olanlar” kateqoriyasına aiddir –VU A2c+3c. Azərbaycanın nadir növüdür. Üzəri unlu ləkəli və ya çılpaq çoxillik ot bitkisdir. Kökətrafı yarpaqları sıx rozet əmələ gətirir. Kökümsovu qısadır, ağımtıl əlavə kökləri vardır. Yarpaqları (saplaqla) 2-4 sm uzunluqda, 0,5-2,5 sm enindədir, uzunsov-kürəkvari və ya tərs –yumurtavaridir. Təpə hissədən dairəvi və ya kütdür.

Yuliya novruzçiçəyi - (lat. Primula juliae Kusn.). Novruzçiçəyikimilər - (Primulaceae Vent.) fəsiləsinə aiddir. IUCN Qırmızı Siyahısına görə növün kateqoriyası və statusu “Kritiktəhlükə həddində olanlar” kateqoriyasına aiddir –CR B2ab(i,ii,iii). Azərbaycanın nadir növüdür. Qafqazın endemik növüdür. Çoxillik ot bitkisidir. Gövdəsi yoxdur, tamamilə çılpaqdır, 8-12 sm uzunluğundadır. Qısa, budaqlanan kökümsovludur.Yarpaqları kökətrafıdır, uzun, nazik, çəhrayımtıl v ya solğun saplaqlıdır. Yarpaq ayası parlaq-yaşıl, alt tərəfədn açıq rəngli, parlaq, yumru –böyrəkşəkilli, yumru-yumurtaşəkilli, 1-3 sm uzunluğundadır.

Bahar novruzçuçəyi (lat. Primula veris) — bitkilər aləminin erikaçiçəklilər dəstəsinin novruzçiçəyikimilər fəsiləsinin novruzçiçəyi cinsinə aid bitki növü. == Botaniki xarakteristikası == Çoxillik ot bitkisidir. Qısa kökümsovları şaquli, dik yerləşib, uzunluğu 6-8 sm olmaqla, çoxillik şirəli, qaytanabənzər köklərə malikdir. Kök üstündə olan yarpaqları rozetşəkilli, uzunsov-tərsyumurtavari, qırışıq, kənarları çəpərli, yumşaq tükcüklü, mərkəzi damarı aydın görünən, şirəli və qanadlı saplağı vardır. Gövdəsi yarpaqsız, şirəli, hündürlüyü 15-30 sm, çiçəkqrupunun sonunda sadə birtərəfli çətirləri başı aşağı əyilmiş açıq-sarı rəngli burcuqlu çiçəkləri vardır. Meyvələri yumurtavarı çoxtoxumlu olmaqla, qutucuqda yerləşir. May-iyun aylarında çiçəkləyir, iyul-avqust aylarında isə meyvələri yetişir. Enliyarpaqlı və qarışıq meşələrdə, orta dərəcəli kolluqlarda, seyrək meşəliklərdə, meşə çəmənliklərində və talalarda yaşayır. Yarpaqlarını, bitki çiçəkləmə başladıqda əl ilə və ya bıçaqla toplamaq lazımdır.

Voronov novruzçiçəyi (lat. Primula woronowii) — bitkilər aləminin erikaçiçəklilər dəstəsinin novruzçiçəyikimilər fəsiləsinin novruzçiçəyi cinsinə aid bitki növü. Çoxillik, hündürlüyü 10 sm-ə qədər olan bitkidir. Yarpaqları tərsyumurtavari, kənarları kəsik dişli, yarıdan aşağı hissədə qısa saplağa tədricən daralmış, üst hissədən xırda və seyrək tükcüklü, alt hissədən əsasən damar boyunca sıx tükcüklüdür. Çiçəkləri çiçəkləmə dövründə yarpaq rozetləri üzərindən xeyli yüksəlirlər, çəhrayı, ağ, nadir hallarda daha tünd rəngli, diametri 2,5-2,7 sm; büküşü yastı, payları tərsyumurtavari, uzunluğu 1-1,3 sm, eni 1 sm-dir. Çiçəkaltlığı çox xırdadır. Çiçəksaplağı düz, 5-7 sm uzunluqda, sıx tüklüdür. BQ qərbi, BQ şərqi, BQ Quba sahəsi, Samur-Dəvəçi ovalığının rayonlarında aşağı dağ qurşağından orta, nadir hallarda yuxarı dağ qurşağına kimi yayılmışdır. Dağ meşələrində, kolluqların arasında bitir.

İrikasacıq novruzçiçəyi (lat. Primula macrocalyx) — bitkilər aləminin erikaçiçəklilər dəstəsinin novruzçiçəyikimilər fəsiləsinin novruzçiçəyi cinsinə aid bitki növü. Lower Risk - LR [b - Near Threatened - NT] Orta dağ qurşağından başlayaraq Ardıcdağ, Küküdağ, Aracıqdağ və Zəngəzur silsiləsinin subalp qurşağının meşə talalarında, kolluqlarda və çəmənlərdə tək-tək və ya kiçik talalar şəklində rast gəlinir. Meşə talaları, kolluq və çəmənlərdir. Məhdud sahələrdə rast gəldiyindən ehtiyatı azdır. Toxumladır. Çoxillik bitkidir, gövdəsinin hündürlüyü 15-35 sm-ə çatır, çəpinə kökümsovu və çoxsaylı yoğun ağ məftilvarı kökləri vardır. Bütün bitki zəif inkişaf etmiş kiçik tükcüklərlə örtülmüşdür. Yarpaqları yumurtavari, yaxud yumurtavari-uzunsovdur, qırışlıdır, yuxarı hissədə dəyirmidir, kütdür, kənarları aydın olmayan xırda dişciklidir, tədricən qanadlı və dişcikli saplağa doğru daralır, uzunluğu yarpaq ayasına bərabərdir. Yarpaq ayası 3-21 sm uzunluqda, 2-8 sm enindədir.

Novruzçiçəyikimilər (lat. Primulaceae) — bitkilər aləminin erikaçiçəklilər dəstəsinə aid bitki fəsiləsi. Androsace L. ( Douglasia, Vitaliana) Bryocarpum Hook. f. & Thomson Cortusa L. Dionysia Fenzl Dodecatheon L. Hottonia L. Kaufmannia Regel Omphalogramma (Franch.) Franch. Pomatosace Maxim.