İsrafil İsrafilov (hərbçi)

Eyni ad-soyadlı dövlət xadimi üçün baxın: İsrafil İsrafilov (dövlət xadimi)

İsrafil İsrafilov,[1][2][3] İsrafil bəy Məhəmməd[4][5][6] (pol. Israfił Muhamed bey, Muchamed Israfił-Bey) və ya sadəcə İsrafil bəy (pol. Israfił-bej; alm. Israfil-Bey‎; tam adı: İsrafil Məhəmmədnəbi oğlu İsrafilov; 5 iyul 1892, Aşağı Seyfəli, Yelizavetpol qəzası, Yelizavetpol quberniyası, Rusiya imperiyası – 22 avqust 1946, Bakı, Azərbaycan SSR, SSRİ) — Rusiya imperiyası kapitanı, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Polşa Respublikası polkovniki, Üçüncü Reyx ştandartenfüreri; siyasi mühacir, Berlində Azərbaycan Milli Komitəsinin rəhbəri (1944–1945).[1][2][7]

İsrafil İsrafilov
İsrafil Məhəmmədnəbi oğlu İsrafilov
Şəxsi məlumatlar
Digər adları İsrafil bəy Məhəmməd
İsrafil bəy İsrafilbəyli
Doğum tarixi 5 iyul 1892(1892-07-05)
Doğum yeri
Vəfat tarixi 22 avqust 1946(1946-08-22) (54 yaşında)
Vəfat yeri
Vətəndaşlığı
Təhsili
Hərbi fəaliyyəti
Mənsubiyyəti Rusiya İmperiyası Rusiya imperiyası
Azərbaycan Azərbaycan Cümhuriyyəti
Polşa Polşa Respublikası
Üçüncü Reyx Üçüncü Reyx
Qoşun növü piyada
Rütbəsi Kapitan Rusiya imperiyası
Polkovnik Azərbaycan Cümhuriyyəti
Polkovnik Polşa Respublikası
Ştandartenfürer Üçüncü Reyx
Döyüşlər
Təltifləri 4-cü dərəcəli "Müqəddəs Vladimir" ordeni 4-cü dərəcəli "Müqəddəs Anna" ordeni 5-ci dərəcəli "Məcidiyyə" ordeni
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İsrafil İsrafilov bəzi mənbələrə görə 5 iyul 1892-ci ildə[8], digər mənbələrə görə 25 yanvar 1893-cü ildə[7][9] Gəncə qəzasının (indiki Şəmkir rayonunun) Seyfəli kəndində, Məhəmmədnəbi kişinin ailəsində anadan olmuşdur.[10] Atası əslən Daşkəsən rayonunun Qabaqtəpə kəndindəndir və "Qabaqtəpəli Nəbi" adı ilə tanınmışdır.[11]

İ.İsrafilov Yelizavetpol Gimnaziyası (yuxarıda) və Tiflis Hərbi Məktəbində (aşağıda) təhsil almışdır

O, 1912-ci ildə Gəncə şəhərindəki səkkiz sinifli gimnaziyanı bitirmişdir.[10] Daha sonra hərbi təhsil almaq üçün Tiflis Hərbi məktəbinə daxil olmuşdur.[3] 1914-cü ildə məktəbi qurtararaq podporuçik (kiçik leytinant) rütbəsini almışdır.[2]

I Dünya müharibəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Təhsilini tamamladıqdan sonra İsrafil İsrafilov Qazan Hərbi Dairəsinin qərargah rəisinin sərəncamına göndərilir və Simbirskdə (indiki Ulyanovsk) yerləşən 96-cı piyada ehtiyat batalyonunda xidmət etmək üçün təyinat alır. 1914–1915-ci illərdə həmin batalyonun 4-cü bölüyündə kiçik zabit olaraq xidmət edir. 1915–1916-cı ildə 54-cü Minsk piyada alayının tərkibində Cənub-Qərb cəbhəsində, 1916-cı ilin dekabrından Rumıniya cəbhəsində gedən döyüşlərdə iştirak edir. 1915-ci ildə ona poruçik (baş leytinant) rütbəsi verilir. 21 aprel 1915-ci ildə Bokiyma kəndinin yaxınlığındakı döyüşdə, 3 may 1915-ci ildə Tamanoviçi kəndindəki döyüşdə yaralanır. Tez bir zamanda sağalaraq cəbhəyə qayıdır. 1916-cı ildə ştabs-kapitan, 1917-ci ildə isə kapitan olur.[2]

Azərbaycanda

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1917-ci ilin Fevral inqilabından sonra İsrafil İsrafilov çar ordusu sıralarında xidmətinə son verir. General Əliağa Şıxlinskinin dəvəti ilə onun rəhbərliyi altında Müsəlman Korpusunun (daha sonra Əlahiddə Azərbaycan Korpusu) yaradılmasında iştirak edir.[12]

1918-ci ildən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyət ordusu sıralarına daxil olaraq Bakının erməni-bolşevik işğalından azad olunması uğrunda mübarizədə yaxından iştirak etmişdir. Azərbaycan Hökumətinin 11 yanvar 1919 il tarixli qərar ilə ona podpolkovnik hərbi rütbəsi verilmişdir. Hərbi nazirin 14 yanvar 1919 il tarixli əmri ilə 1-ci Cavanşir piyada alayının komandiri, 19 fevral 1919 il tarixli əmri ilə isə Hərbi nazirin yanında tapşırıq zabiti vəzifəsinə təyin edilmişdi. 1919 il iyunun 25-də imzalanmış başqa bir əmrlə İsrafil İsrafilov yenicə formalaşdırılmağa başlayan 5-ci Bakı piyada alayına komandir təyin olunmuşdu.[1] Muğanda ağqvardiyaçılara və Zəngəzur və Qarabağda erməni hərbi birləşmələrinə qarşı vuruşmalarda (1920-ci ildə Əsgəran, Xankəndi kəndlərində və Şuşa şəhərində daşnaklara qarşı hərbi əməliyyatlarda[12]) iştirak etmiş, göstərdiyi şücaətə görə Hərbi nazirin 21 mart 1920 il tarixli əmri ilə ona polkovnik hərbi rütbəsi verilmişdir.[2]

Mühacirətdə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1920-ci ildə Azərbaycan bolşevik işğalına uğrayandan sonra İsrafil İsrafilov iki ilə yaxın müddət ərzində İran, Ərəbistan, Hindistan və Misirdə səfil-sərgərdan gəzib dolaşmalı olur. 1920-ci ilin may ayının sonlarında İranda sığınacaq tapmış və 10 aya yaxın müddətdə Təbrizdə yaşamış, 5–6 nəfər silahdaşını İran jandarmeriyasına işə düzəltmiş, özü isə polkovnik Staroselskinin rəhbərlik etdiyi İran kazak diviziyasında təlimatçı kimi xidmətə başlamışdı. 1921-ci ilin fevral ayında isə ingilis komandanlığının "İranı rus təsirindən azad etmək" tələbi ilə ölkədən çıxmalı olub. İrandan Türkiyəyə keçməli olur. İsrafil bəy öz səfər yoldaşı polkovnik Tarkovski ilə birlikdə az qala həmin dövr Britaniya imperiyasının hökmfərma olduqları Yaxın Şərqi dolaşaraq İstanbula yetişirlər: Qəzvin, Bağdad, Bəsrə, Bombay, Port-Səid, İstanbul.[13]

1921-ci ilin sonlarında İstanbula gələn İsrafil İsrafilov burada Azərbaycandan olan mühacirlərlə əlaqə saxlamış, onların tövsiyəsi ilə Əlimərdan bəy Topçubaşova məktubla müraciət etmiş və 1922-ci ilin noyabr ayına, İstanbulu tərk edənə qədər ondan ayda 30 lirə məbləğində maddi yardım almışdı. Az sonra Ə. Topçubaşovdan aldığı məktubdan öyrənir ki, Parisdəki Azərbaycan mühacirətinin başçısı Topçubaşov və Gürcüstan mühacirətinin rəhbəri Noy Jordaniya Polşa hökuməti ilə bir qrup azərbaycanlı və gürcü zabitlərin Polşaya gəlməsi haqda razılıq əldə ediblər və İsrafil bəy digər zabit soydaşları ilə birlikdə bu ölkəyə giriş vizası almaq üçün Polşanın İstanbuldakı səfirliyinə müraciət etsin. İsrafil bəy və həmkarları belə də ediblər və 2 gündən sonra vizaları alıblar.[13]

Polşada

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Türkiyədən Polşaya 50-yə yaxın adam birlikdə, İstanbul-Konstansa-Lvov-Varşava marşrutu ilə yola çıxıblar. 1923-cü ilin əvvəllərində, qış aylarında İsrafil bəy öz zabit həmkarları C. Kazımbəyov və V. Yadigarovla birlikdə Varşavaya yetişərək birbaş Polşanın Hərbi Nazirliyinə müraciət edirlər.[13] Burada Polşa ordusunda müqavilə əsasında xidmətə başlayır.[14] İsrafil bəy 6 aylıq zabit kursunu bitirir və Kaliş şəhərində 29-cu piyada alayına göndərilir.[13] 1926–1928-ci illərdə Varşava Ali Hərbi Məktəbində təhsil alır. Əvvəlcə Varşavadakı 36-cı piyada alayında xidmət edir,[15] 1939-cu ilin yazında isə artıq Qrodno şəhərində yerləşən 29-cu piyada diviziyasında qərargah zabiti olur.[5]

İsrafil İsrafilov (sağdan 3-cü) Marşal Pilsudskinin məzarına əklil qoyan Qafqaz nümayəndələri arasında, Krakov, 1936.

XX əsrin 30-cu illərində Polşada əsasən rus dilində nəşr edilən "Şimali Qafqaziya" və "Qafqaziya dağlıları" jurnallarında Azərbaycanın görkəmli siyasi mühacirlərinin çap olunan məqalələri, o cümlədən Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Miryaqub Mehdiyev, Mirzə Bala Məhəmmədzadə, Əli Azərtəkin, İsrafil İsrafilov (İsrafilbəyov), Cahangir bəy Kazımbəyov, Nağı Bayramlı və gizli imza ilə yazan digər müəlliflərin əsərləri yer almışdır.[16] Bu jurnallarda Azərbaycan Milli Ordusu haqqında xatirələrini (hələ İstanbulda 1923-cü ilin əvvəllərində Azərbaycan Milli Mərkəzinin rəhbəri M. Ə. Rəsulzadə ona müraciət edib Azərbaycan ordusu haqda xatirələrimi yazmağını istəmişdi) dərc etdirir.[17]

Almaniyada

[redaktə | mənbəni redaktə et]
İsrafil bəy SS formasında[18]

İkinci Dünya müharibəsi ərəfəsində polkovnik rütbəsində Polşa silahlı qüvvələri tərkibində xidmət edən İsrafil bəy, böyük ehtimal, Hitler Almaniyası tərəfindən Polşanın işğalı vaxtı əsir düşür.[2] Bolşevik rejiminə nifrət keçmiş rus ordusunun və milli orduların bir sıra zabitlərini Hitler Almaniyası ilə əməkdaşlıq yoluna çəkmişdi. Polkovnik İsrafil bəy də belələrinin sırasında idi. Bu məqsədlə də 1943-cü ilin yayından 1944-cü ilə qədər Berlində Şərq Torpaqları nazirliyi yanında fəaliyyət göstərən Azərbaycan Komitəsinə rəhbərlik etmişdi. 1943-cü ildə Əbdürrəhman Düdənginskinin fəallığı ilə Azərbaycan Milli Birlik Məclisi yaradıldı. Onun tərkibində Ə. Düdənginski, Abbasqulu Abbasov, Vəli Əkbərov, İslam Əliyev, Abbas bəy Atamalıbəyov, Rəhim Babayev, Ceyhun Hacıbəyli, Hacı Hacınski, Cahangir bəy Balakişiyev, Cahangir Kazımbəyov, Cəlil İsgəndərli, İsrafil bəy İsrafilov, Ənvər Qazıyev, Məcid Qarsalanlı (Musayev), Nüşi bəy Zülqədərov, Cabbar Məmmədov, Səbzəli Məmmədov, Fərman Məmmədov, Oruc Süleymanov, Zahid Xoyski, Fuad bəy Əmircan daxil oldular.[19] Eyni zamanda türk mənşəli hərbi əsirlərdən ibarət 162-ci Türküstan piyada diviziyasının 314-cü piyada alayına komandiri olmuşdu. 1944-cü ilin dekabrından etibarən ştandartenfürer rütbəsində III Reyxin Qafqaz hərbi birləşməsinin "Azərbaycan" döyüş qrupunun komandiri idi. 17 mart 1945-ci ildə Berlindəki Azərbaycan Milli Komitəsinin hərbi məsələlər üzrə müşaviri təyin edilmişdi.[7][20]

İsrafil bəy İkinci Dünya müharibəsisinin sonunu Amerikan işğal zonasında qarşılayıb və ABŞ ordusu tərəfindən SSRİ-yə təhvil verilib. Məmməd Altunbayın yazdıqlarına görə İsrafil bəy özünün həyatını qurtarmaq istəyənlərə bu cavabı verib:[21]

" Mənim bölüyüm əsir vətənimizin hürriyyəti uğrunda döyüşmüş, gözlərimin önündə on minlərlə qurban vermiş azərbaycanlılardan təşkil olunub. Mən bir komandan olaraq onları tək başına kommunizmin qanlı xəncərinə necə təslim edə bilərəm? Mən heç vaxt övladlarımı tək qoymaram. Onlarla bərabər ölmək mənim üçün ən böyük şərəfdir. "
İsrafil bəyin həbs şəkli

Onu Azərbaycana gətirib Bakı Hərbi Dairəsinin tribunalında mühakimə ediblər. O, nə SSRİ-ni, nə də keçmiş Sovet Azərbaycanınını özünə vətən saymadığından, ittiham olunduğu "vətənə xəyanət"[22] maddəsi ilə sona qədər razılaşmayıb. 1945-ci il iyul ayının 11-də Bakı Hərbi Dairəsinin Hərbi Tribunalı tərəfindən barəsində ölüm hökmü çıxarılıb, 1946-cı il avqustun 21-də Bakı Hərbi Dairəsi Hərbi Tribunalının möhürü ilə qeydiyyatdan keçdiyi təsdiq olunan son məktubun üzərində 22 avqust 1946-cı il tarixdə qoyulan dərkənar — "təcili icra edilsin" — əmri İsrafil bəy İsrafilovun həmin vaxt son günlərini yaşadığından xəbər verirdi.[7][23]

Ailəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İsrafil İsrafilov heç vaxt evlənməyib və övladı da olmayıb.[24]

Atası Məhəmmədnəbi kişi üç dəfə evli olmuşdur. 1-ci nikahda Mina xanımdan İsrafil və 2 qızı, 2-ci nikahda Zəhrabəyim xanımdan Hidayət, Fərhad, Şəmşəd, Müseyib, Bəhram, Hökumət, Şölə, 3-cü nikahda Zümrüd xanımdan Mikayıl, Yunis, Firudin, Yaqut və Səhnə adlı övladları olmuşdur.[25]

Kiçik qardaşı Hidayət onunla birgə Polşaya mühacirət etmiş, Şərq Gəncləri Yığıncağının (pol. Orientalistyczne Koło Młodych) üzvü olmuşdur. İkinci Dünya müharibəsindən sonra ABŞ-yə mühacirət edib və Amerikadakı Azərbaycan siyasi mühacirətinin görkəmli nümayəndələrindən olub.[21] Hidayət İsrafil 8 iyul 1972-ci ildə vəfat edib.[26]

Hidayət İsrafilin oğlu Çingiz İsrafil 1986–1989-cu illərdə Türkiyənin Baş naziri Turqut Özalın iqtisadi məsələlər üzrə müşaviri[27] və 1990–1992-ci illərdə Azərbaycan prezidenti Ayaz Mütəllibovun iqtisadi və xarici əlaqələr üzrə müşaviri olmuşdur.[24]

Mənbə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 İsrafilov, İsrafil // Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. II cild. Bakı: "Lider". 2005. səh. 65. ISBN 9952-417-44-4.
  2. ↑ 1 2 3 4 5 6 "Исрафилов Исрафил Мамедович". ria1914.info (rus). Офицеры РИА. 5 March 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 may 2018.
  3. ↑ 1 2 Libera, Paweł, redaktorII Rzeczpospolita wobec ruchu prometejskiego. Centralne Archiwum Wojskowe (polyak). Т. IV. Warszawa: Centralne Archiwum Wojskowe im. mjr. Bolesława Waligóry. 2013. 103, 136, 147.
  4. ↑ Zdzisław G. Kowalski. "Najliczniejsza mniejszość. Gruzini, Azerowie i inni przedstawiciele narodów Kaukazu w Wojsku Polskim w okresie międzywojennym". Mniejszości narodowe i wyznaniowe w siłach zbrojnych Drugiej Rzeczypospolitej 1918-1939 (zbiornik) (#format_missing_url) (polyak). Toruń. 2001: 181. ISBN 83-231-1398-X.
  5. ↑ 1 2 Rybka, Ryszard; Stepan, Kamil. Rocznik Oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939 (polyak). Kraków: Fundacja CDCN. 2006. səh. 539. ISBN 978-83-7188-899-1.
  6. ↑ Kazimova, Shahla. Azerbejdżański prometeizm. Działalność polityczna i publicystyczna Mehemmeda Emina Resulzadego (polyak). Warszawa: Studium Europy Wschodniej UW, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. 2021. səh. 222, 305, 306. ISBN 978-83-61325-95-6. 2023-03-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-03-10.
  7. ↑ 1 2 3 4 Романько, 2004. səh. 283
  8. ↑ Олег Романько. "Советские мусульмане в рядах войск СС". Военно-исторический архив (rus). Москва: Издательский дом «Грааль». Т. 112. 2009: 113. 2023-03-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-03-10.
  9. ↑ Абуталыбов, Рамиз. Свои среди чужих, чужой среди своих (rus). Москва: Гриф и К. 2007. səh. 8. ISBN 978-5-8125-0901-9.
  10. ↑ 1 2 Sadıxlı, Zeynalov, 2022. səh. 82
  11. ↑ Bayramov, Xanlar. Samuxlu Qaçaq Məmmədqasım. Bakı: “Ləman Nəşriyyat Poliqrafiya” MMC. 2006. səh. 32.
  12. ↑ 1 2 Sadıxlı, Zeynalov, 2022. səh. 84
  13. ↑ 1 2 3 4 Rütəmova-Tohidi, Solmaz. "İsrafil bəy İsrafilov: sovet cəza orqanları ilə üz-üzə, yaxud bir azərbaycanlı zabitin döyüş yolu". 525-ci qəzet. 2024-09-24. İstifadə tarixi: 2024-10-06.
  14. ↑ Yaqublu, Nəsiman. Azərbaycan Milli Azadlıq Hərəkatı Ensiklopediyası. Bakı: Qanun Nəşriyyatı. 2018. 129. ISBN 978-9952-36-521-4.
  15. ↑ Stawecki, Piotr. Oficerowie dyplomowani wojska Drugiej Rzeczypospolitej (polyak). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. 1997. səh. 86, 117. ISBN 83-04-04390-4.
  16. ↑ "AMEA–da "Polşadakı Azərbaycan siyasi mühacirlərinin irsindən (XX əsrin 30-cu illəri)" kitabının təqdimatı olmuşdur". azertag.az. AZƏRTAC. 2011-06-13.
  17. ↑ Исрафил бей. "Воспоминания об азербайджанской армии". «Горцы Кавказа» (журнал) (#format_missing_url) (rus) (№ 31). 1932: 13–18.
  18. ↑ Yaqublu, 2005. səh. 220
  19. ↑ Əmrahov, Mais. XX əsrdə Azərbaycanda milli-azadlıq hərəkatı (PDF). Bakı: ADPU nəşriyyatı. 2009. 289–290. 2022-05-25 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-03-24.
  20. ↑ Mamulia, Abutalıbov, 2015. səh. 406
  21. ↑ 1 2 Əhməd, Dilqəm. "Amerikaya köçən legionerlər – Polkovnikin mətanətli ölümü. III Yazı". teleqraf.com. 2018-12-16. İstifadə tarixi: 2024-09-05.
  22. ↑ Yaqublu, 2005. səh. 206
  23. ↑ Rüstəmova-Tohidi, Solmaz. "İsrafil bəy İsrafilov: sovet cəza orqanları ilə üz-üzə, yaxud bir azərbaycanlı zabitin döyüş yolu (V yazı)". 525-ci qəzet. 2024-09-30. 2024-10-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-10-31.
  24. ↑ 1 2 "'Hər biriniz Milli Qəhrəmansınız' – Cümhuriyyət ordusunun qurucusunun varisləri: "Əsgərləri ilə ölümə getdi"". Hafiz Times. 2021-01-18. 2023-03-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-06-23.
  25. ↑ Sadıxlı, Zeynalov, 2022. səh. 504
  26. ↑ "'Atamı dəfn etmək üçün bizə torpaq sahəsi vermədilər' – Cümhuriyyət ordusunun qurucusunun varisi". Hafiz Times. 2021-05-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-06-23.
  27. ↑ Fikret Yücel'in Anıları ya da Elektronik Sanayiimizin Bir Kesitinin Anıları (PDF). İstanbul: TMMOB Elektirik Mühendisleri Odası. 2006. səh. 171. 2022-10-20 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2023-03-10.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. Олег Романько. Приложение // Мусульманские легионы во Второй мировой войне. Москва: «Издательство АСТ». 2004. ISBN 9-785170-198160.
  2. Nəsiman Yaqublu. Azərbaycan legionerləri (PDF). Bakı: "Çıraq". 2005.
  3. Nəsiman Yaqublu. Azərbaycan-Polşa əlaqələrində M. Ə. Rəsulzadənin rolu (PDF). Bakı: «Adiloğlu» nəşriyyatı. 2007. ISBN 978-9952-25-052-7.
  4. Giorgi Mamulia, Ramiz Abutalıbov. Odlar yurdu azadlıq və müstəqillik uğrunda mübarizədə : Azərbaycan mühacirətinin siyasi tarixi (1920–1945). Bakı: TEAS Press. 2015. ISBN 978-9952-494-72-3.
  5. Sahib Sadıxlı, Elmidar Zeynalov. Seyfəli və Seyfəlilər (birinci buraxılış). Bakı: “Bakı Mətbəəsi” ASC. 2022. ISBN 5-89968-233-7.