Azərbaycan legionu

Azərbaycan legionu (alm. Aserbaidschanische Legion‎) — Verxmatın xarici hərbi bölüklərindən biri. İkinci dünya müharibəsinin başlanması ilə formalaşan Azərbaycan legionları çətin şəraitdə olmalarına baxmayaraq, Azərbaycanın milli müstəqilliyinin qazanılmasına, Almaniya hökuməti tərəfindən tanınmasına çalışmışdır. İkinci dünya müharibəsi illərində Almaniyada fəaliyyət göstərən Azərbaycanın ayrı-ayrı siyasi xadimlərinin və nüfuzlu hərbçi-legionerlərinin köməyi ilə minlərlə yurddaşının həyatı xilas edilmişdir.

Azərbaycan legionu
Aserbaidschanische Legion
Yaranma tarixi 1942-1945
Ölkə Nasist Almaniyası
Tabedir Vermaxt
Daxildir Şərq legionları
Sayı 40000 [1]
Ləqəbi Bozqurd, aypara, səkkiz güşəli ulduz
Şüarı Biz yalnız azadlıq üçün vuruşuruq və heç bir qüvvə bizi saxlaya bilməz.
Rəngləri Mavi, qırmızı və yaşıl
Müharibələr İkinci dünya müharibəsi
Döyüşlər
Komandanlıq
Məşhur komandirləri Əbdürrəhman bəy Fətəlibəyli
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Azərbaycan legionerlərinin 1943-cü ildə Berlində Milli Azərbaycan Qurultayının keçirilməsi mühüm tarixi-hadisə olmuşdur. Belə ki, həmin qurultayda Azərbaycanın müstəqil dövlət olması fikri xüsusi vurğulanmışdır. 1945-ci ilin martında Azərbaycan legionerlərinin böyük fəaliyyəti nəticəsində Almaniya Azərbaycanın müstəqilliyini tanımışdır.

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Zəmin

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İkinci dünya müharibəsinin ilk illərindən hərbi əsirlər və mülki əhali də daxil olmaqla könüllü dəstələr yaradılmağa başladı. Müharibənin ilk aylarında həmin könüllülərdən, əsasən, arxa cəbhədə sürücü, atsaxlayan, mətbəx işçisi və müxtəlif sahələrdə istifadə edirdilər. Döyüş bölgələrində isə onlar patronlar daşıyır, rabitə və minatəmizləmə işlərində çalışırdılar. İlkin fəaliyyət dövründə alman hərbi hissələrindəki belə könüllüləri "xivi" (Almancanın qısaldılmış forması "Nilvswillige" — könüllü köməkçilər, daha dəqiqi – "köməyə hazır olanlar") adlandırırdılar və müharibənin sonunadək onları belə də çağırdılar.[2] 1942-ci ilin sonlarına qədər belə xivilər Şərq cəbhəsindəki alman hissələrində əhəmiyyətli dərəcədə hiss olunurdular. Qeyd olunmalıdır ki, Xivilərin hüququ artdıqca onlar legionerlər — könüllülər, könüllü vuruşanlar olaraq qəbul edilməyə başladı.

Yaranması

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Qüds müftisi Məhəmməd Əmin Əl-Hüseyni azərbaycanlı legionerlərlə görüş zamanı

Türk-tatar əsirlərindən milli legionlar yaratmaq fikrini iki türk generalının xüsusi rolu olmuşdu və 1941-ci ilin oktyabrında bu planın müsbət həyata keçirilməsində cəhdlər göstərmişdilər. Həmin generallardan biri tanınmış hərbçi Nuru Paşa, digəri isə general Hüsnü Əmir Ərkilət idi.[3] Almanlar hərbi əsirlərlə iş aparmaq məqsədilə ayrı-ayrı xalqların mühacirətdəki liderləri ilə də əlaqələr qururdular. Bundan ötrü Şərq Nazirliyi tərkibində müvafiq komissiyalar yaradılırdı. Komissiyaların məqsədi əsirlərin siyahılarını tutmaq, onları gələcək günlər üçün işlərə hazırlamaq idi. Bununla əlaqədar, almanlar hələ ötən illərdən Almaniyada fəaliyyət göstərmiş mühacir liderlərə xüsusi önəm verirdilər. İdil-Ural türklərindən olan Əhməd Teymur xatırlayırdı:

" Məsələn, İdil-Ural işini mən, (sonralar Əbdürrəhman Şəfi Almaz) yürüdürdüm, Azərbaycan işinə Mehmet bəy (Məhəmməd Əmin Rəsulzadə), Şimali Qafqaz işinə Əli xan Qantəmir və dostları baxırdı. Türkistanlı əsirlərlə ilgilənmək üzrə komisyona alınan Vəli Qəyyum xan isə Mustafa Çokay gəldikdən sonra onun müavini olaraq çalışmalarını davam etdirdi. Bundan başqa, komisyonda gürcü və erməni işlərini yürüdən üzvlər də vardı... Komisyon üzvləri arasında səmimi bir qardaşlıq və dostluq havası hökm sürürdü. Hər kəs bu savaşa millətləri qurtuluşa götürəcək böyük bir savaş olaraq baxırdı.'[4] "

Azərbaycan legionlarının yaradılması ilə bağlı ABŞ-də nəşr edilən "Üçüncü Reyxin xidmətində olan xarici imkanlar" kitabında da qeyd olunmuşdur:

" Türk legionlarının yaradılması ideyası Türkiyə ordusu Baş Qərargahının generalı Ərkilətə məxsusdur. Belə ki, 1941-ci ilin payızında Hitlerlə onun Şərqi Prussiya iqamətgahında görüşən generalın təklifi Hitleri maraqlandırmışdı. Türkiyəni öz tərəfınə çəkməyə çalışan Hitler 1941-ci ilin noyabrında Türkistan legionunun yaradılmasına razılıq verdi. Alman ordusunun tamamilə məxfı olan 1941-ci il, 3 dekabr tarixli əmri ilə daha çox - müsəlman Qafqaz, gürcü və erməni legionları formalaşdırılmağa başladı. Sonradan müsəlman-Qafqaz legionu şimali-qafqazlı və azərbaycanlı olmaq üzrə iki yerə ayrıldı. 1942-ci ilin ortalarında onlara daha ikisi əlavə edildi: Krım tatarları və Povoljye tatarları.'[5] "

Lakin mühacirlərin Almaniya hökuməti təmsilçiləri ilə danışıqları heç də uğurlu getmirdi. Xüsusən, şimali qafqasiyalı, gürcüstanlı və azərbaycanlılar öz ölkələrinin müstəqilliyini irəli sürdüyündən almanlar tərəfindən qəbul edilmirdi.[6] Belə olduqda, Azərbaycan təmsilçisi Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və şimali qafqazlı Səid Şamil Almaniyadan çıxıb getmək məcburiyyətində qalmışdılar, lakin fon Mende çətinliklə də olsa, M. Ə. Rəsulzadəni müvəqqəti olaraq saxlaya bilmişdi.[6]

1941-ci ilin avqustundan fəaliyyətə keçən komissiya düşərgələrdəki əsirlərlə görüşməyə başladı.[6] İdil-Ural komissiyasına (buraya tatarlar, başqırdlar, çuvaşlar və fin xalqlarının nümayəndələri daxil idi) Əhməd Teymur, Türkistan komissiyasına özbək Vəli Qəyyumxan, Şimali Qafqaz komissiyasına Əli xan Qantəmir, Azərbaycan komissiyasına isə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə daxil idi.[6] Bundan əlavə, Gürcüstan və Ermənistan üçün də müvafiq komissiyalar vardı. Ümumi komisyon Başqanı isə NSDAP-ın (Milli Sosialist Almaniya Fəhlə Partiyası) SA batalyonundan şturmbanfürer Geybel adlı bir alman idi.[6]

Polşanın Rodom şəhərində formalaşan Azərbaycan legionerləri haqqında məlumata Belorusiya Respublikasının Dövlət Təhlükəsizlik Komissarı L. Çanavanın 1943-cü ildəki 25 iyun raportunda da rast gəlmək mümkündür.[6] Raportda göstərilirdi ki, Azərbaycan milli legionu 5 min nəfəri əhatə edən 5 taburdan ibarətdir və Yedlino stansiyası yaxınlığında yerləşmişdir.[7]

İlk azərbaycanlı əsirlər digər xalqlardan olanlarla birgə alman oberleytenant Baron fon Qoubenin başçılığı altında Zaporojya yaxınlığındakı 444 saylı təhlükəsizlik diviziyasında birləşdirildi.[8] Sonra onlardan alman zabitlərinin rəhbərliyi altında Türkistan taburu yaradıldı və bu sonradan 444 saylı türk taburu adını aldı.[8]

1941-ci ilin sonlarına yaxın alman zabit Mayer Mader Özbəkistanın mühacirətdə olan siyasətçisi Vəli Qəyyumxanı da cəlb edərək qırmızı ordunun əsir düşmüş əsgərlərindən türk mənşəli mübarizə dəstəsi yaratdı və onlar təxribat işlərinə cəlb edildilər.[6] Az sonra Azərbaycandan və digər bölgələrdən olan türk mənşəliləri də bu işə yaxınlaşdırıb yeni dəstələr yaratdılar.[6]

1942-ci ilin fevralın 18-dən rəhbəredici orqan Şərq legionlarının komandir və ya qərargahı adlandırıldı. Şərq legionlarının komandanları xidməti baxımından rütbə sırası ilə düzülürdülər və onların başlıca vəzifəsi müxtəlif millətlərdən olan hərbi əsirlərdən gücləndirilmiş hərbi taburlar yaratmaq idi.[6] Türkistan, Qafqaz, sonradan formalaşan Azərbaycan legionları məhz Mayer-Maderin yaratdığı hissələrin davamı kimi qurulmaqda idi və 1942-ci ilin fevralın 19-dan bunların hamısı birləşdirildi.[6]

1942-ci ilin aprelində Fridrix Vemer fon Şulenburq Fransa, İtaliya, Balkanlar, Türkiyə və İsveçrədə yaşayan mühacirləri Berlinə dəvət etdi.[9] Həmin ilin aprelin sonu və mayın əvvəllərində Berlinin məşhur "Adlon" mehmanxanasında bir toplantı keçirildi.[9] Toplantıda aşağıdakı şəxslər iştirak edirdi: "Azərbaycanlı — Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Xəlil Xasməmmədov və fuad Əmircan; şimali qafqasiyalı — Səid Şamil, Heydər Bammat və Əli xan Qantəmir; gürcülərdən — Spiridion və Leo Kereselidze, Daşa Vaçanadze, Zurab Avaiaşvili v b.".[9] Bu toplantının mühacirlərlə işbirliyi qurması baxımından böyük əhəmiyyəti vardı.

Şərq Nazirliyində professor fon Mendenin başçılıq etdiyi SSRİ millətləri üzrə Baş İdarə fəaliyyət göstərirdi.[6] Bu idarənin nəzdində isə Qafqaz işləri üzrə idarə yaradılmışdı.[6] Burada Qafqazdan olan ayrı-ayrı xalqları əhatə edən — azərbaycanlı, gürcü, erməni, Şimali Qafqaz və Kalmık şöbələri vardı. Bu şöbələrin başlıca məqsədi müxtəlif sahələr üzrə gələcəkdə istifadə məqsədilə kadrlar hazırlamaqdan ibarət idi.[6] Bundan ötrü Polşanın Keits şəhərində yığma düşərgə, Almaniyanın Vüsturau, Tsitenxorst və Vutzets yaşayış məntəqələrində qapalı tədris düşərgələri təşkil edilmişdi.[6] Noyruppin şəhəri yaxınlığındakı "Vüsturau" düşərgəsində daha çox azərbaycanlılar yerləşdirilmişdi.[6]

Almaniyada Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin başçılığı ilə Milli Azərbaycan Komitəsi də yaradılmışdı. Rəsulzadə bu münasibətlə yazırdı:

" 1943-cü ildir. İkinci Cahan hərbi əsnasında Alman Xariciyyə Nazirliyindən fon Şulenburqin (sonradan Hitlerə yapılan sui-qəsd işi ilə ilgili olaraq edam edilən) dəvəti üzərinə Berlində idim. Milli Azərbaycan Komitəsi təşəkkül etmişdi; bu komitə Milli Azərbaycan davasının əsaslarını alman məqamlarına qəbul etdirmək üzrə fəaliyyətə keçmişdi.'[10]
 "

Döyüşlərdə iştirakı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Azərbaycan legionunun Varşava üsyanının yatızdırılmasında iştirakı, 1944-cü il avqust
Wola qırğınının qurbanları - Varşava üsyanı (1944)

Azərbaycan legionerlərinə əvvəlcə qrup halında başçılıq edirdilər: Abbas bəy Atamalıbəyov, Əbdürrəhman bəy Fətəlibəyli-Düdənginski və Fuad Əmircan.[6] "İrtibat Heyəti"-nin — Ferbindunqştabın hərbi, mülki və diplomatik şöbələri fəaliyyət göstərirdi.[11] Hərbi şöbəyə Ə. Düdənginski, mülki işə F. Əmircan, diplomatik sahəyə isə A. Atamalıbəyov rəhbərlik edirdi.[11] Birinci iki şöbənin müxtəlif bölmələri vardı. Hərbi şöbədə hərbi əsirlərlə bağlı məsələlərə Rəhim Babayev, legion məsələlərinə polkovnik (albay) İsrafil İsrafilov, xüsusi hissələrə (SS-in milli birləşmələri) İslam Əliyev baxırdı. Mülki şöbədə azərbaycanlı fəhlələr məsələsi bölməsinə Səbzəli Məmmədov, azərbaycanlı mütəxəssislər bölməsinə Cümşüd Məmmədov, radioveriliş bölməsinə Ənvər Qazıyev rəhbərlik edirdi.[11] Diplomatik şöbə isə Xarici İşlər Nazirliyi ilə müxtəlif tədbirlərin keçirilməsi və azərbaycanlıların işlədiyi müxtəlif alman müəssisələrindəki problemləri həll etmək istiqamətində fəaliyyət göstərirdi.[11]

Düdənginskinin fəallığı ilə "Azərbaycan Milli Birlik Məclisi" də formalaşırdı.[11] Azərbaycan Milli Birlik Məclisinin tərkibinə aşağıdakılar daxil idi: Ə. Düdənginski, Abbasqulu Abbasov, Vəli Ələkbərov, İslam Əliyev, Abbas bəy Atamalıbəyov, Rəhim Babayev, Ceyhun Hacıbəyli, Balakişiyev, Hacı Hacınski, Cahangir bəy Balakişiyev, Cahangir bəy Kazımbəyov, Cəlil İsgəndərli, İsrafil İsrafilov, Ənvər Qazıyev, Məcid Qarsalanlı, Nuşi bəy Zülqədərov, Cabbar Məmmədov, Cümşüd Məmmədov, Murbaxan Məmmədov, Səbzəli Məmmədov, Fərman Məmmədov, Orucov, Süleymanov, Zahid Xoyski, Fuad bəy Əmircan və s.[11]

Azərbaycan legionunun əsas bazaları Polşa və Almaniya ərazilərində yerləşirdi.[6] Sonralar isə legionu Polşanın Rodom məntəqəsindən Fransanın cənubunda yerləşən Rodess şəhərinə köçürdülər.[6] 1944-cü ildə Azərbaycan legionerlərindən Ə. Düdənginskinin, İ. İsrafilovun, R. Babayevin, T. Məmməd və Ə. Qazıyevin fəallığı ilə "İrtibat Qərargahı"-nın (Ferbindunqştabın) Paris filialı yaradıldı. Paris filialına Nuşibəy Zülqədərov, Rza Tağıyev və Əlibəy Hacınski daxil oldular. 1944-cü ildə Parisin almanlardan azad edilməsindən sonra Paris filialı da buraxıldı. Azərbaycan legionunun bir hissəsi məhv edildi, bir hissəsi isə ingilis-amerikan qoşunlarına təslim oldu.[12]

Azərbaycan legionerlərinin başlıca qərargahı Polşa ərazisində yerləşirdi. Legionerlərin ümumi sayının 36 mindən 65–70 minədək olduğu göstərilməkdədir.[13] Legionerlərin sol qollarında üç rəngli Azərbaycan bayrağı və ay-ulduz həkk olunmuş fərqlənmə nişanı vardı.[14] Bəzi hissələrdə isə papaqlarına əyri xəncər vururdular. Bundan əlavə, almanlar ayrıca qafqazlılar üçün igidliyə görə I, II, III dərəcəli gümüş ulduzlar təsis etmişdilər. Eyni zamanda, aldığı yaranın dərəcəsinə görə də onlara gümüş və bürünc medallar verilirdi.[15] Bundan əlavə, Ə. Fətəlibəylinin başçılıq etdiyi Azərbaycan Milli Birlik Məclisi tərəfindən 1944-cü ildə iki orden ilə də təsis olunmuşdu: "Azərbaycan İstiqlaliyyəti" və "Boz Qurd".[15] Hərbi döyüşlərdə xüsusi fərqlənənlər bu ordenlərlə mükafatlandırılırdı. Bəzi alman zabitləri də bu ordenlərlə təltif edilmişdi.[15]

Azərbaycanlı legionerlər alman dilini bilmədiyindən ayrıca tərcüməçilər qrupu da fəaliyyət göstərirdi.[8] Hələ 1942-ci ilin sentyabrın 7-də hərəsi 10 nəfərdən ibarət olan azərbaycanlı, gürcü, türkistan dilli tərcüməçilər qrupu yaradılmışdı və onlara əlavə alman dili dərsləri keçirilirdi.[8] Legionerlər arasında dini-maarifçilik işini aparmaq məqsədilə Təbliğat Baş İdarəsi Drezden şəhərində "Molla kursları" təşkil etmişdi.[8] Bu kurslarda SSRİ-dən olan bütün müsəlman xalqlarının nümayəndələri təmsil olunurdu. 1942-ci ilin 27 avqustunda legionlarda dini məsələləri tənzim edən xüsusi diviziya yaradılmışdı.[8] Dini məsələlərə aid bütün işləri obermolla Cumabəyov tənzimləyirdi. O, həm də diviziya mollası səlahiyyətinə malik idi.[8] Digər obermolla Paşayev isə Azərbaycan legionlarına məsul idi. Bundan əlavə, onlara tabe olan hər bir taburda da obermollalar vardı. Azərbaycanlıların (eləcə də bütün müsəlmanların) ibadət vaxtlarında onlar hərbi təlimlərdən azad olunurdu.[8]

Eyni zamanda, azərbaycanlılara 1942-ci ilin dekabr ayında Qurban bayramının, 1943-cü ilin yanvarında məhərrəmliyin və 1943-cü ilin martında isə Novruz bayramının keçirilməsinə icazə verilmişdi.[8] Bundan əlavə, ölülərin kəfənə bükülməsi, qibləgah istiqamətində dəfn edilməsi, qəbirüstü daşının düzəldilməsi müsəlmanların ixtiyarına verilmişdi.[8]

1942-ci ilin payızından Polşa və Ukraynada formalaşmış legionerlərin döyüş taburlarından da Qafqaz və Stalinqrad ətrafındakı döyüşlərdə istifadə etdilər. Azərbaycanlılardan ibarət olan 804-cü tabur almanların 49-cu dağ korpusunun 4-cü dağ atıcı diviziyasına göndərildi.[6] Həmin diviziya Qafqazda Suxumi istiqamətindəki yüksək dağ rayonlarında hərəkət edirdi.[6]

Nalçik və Mozdok istiqamətlərində olan döyüşlərdə əsasən 111-ci Azərbaycan taburu vuruşurdu.[6] General-leytenant Qrayfenberqin məlumatında digər taburlarla yanaşı azərbaycanlılardan təşkil edilmiş 804-cü və 805-ci taburların da meşəlik rayonlarda ayrı-ayrı dəstələrə qarşı uğurlu döyüşləri qeyd olunurdu.[6] Məhz belə uğurlu döyüşlərdən sonra ayrı-ayrı taburlara "alman forması daşımaq şərəfi" nail olurdu.[6] İlk döyüşlərdə azərbaycanlılardan təşkil edilmiş 804, 805, 806, 807 saylı taburlar xüsusi olaraq fərqlənmişdilər.[8] Artıq 1943-cü ilə qədər Şərq legionları qərargahının rəhbərliyi ilə Polşa ərazisındə 8 azərbaycanlı taburu yaradılmış və onlar Hərbi komandanlığa təhvil verilmişdi.[8] Qısa zaman müddətində isə burada bütövlükdə 53-ə qədər hərbi hissə yaradılmışdı. Bununla belə qərargahda yalnız döyüşən taburlar yaradılmırdı, eyni zamanda, ordu qərargahının tələblərinə uyğun olaraq ayrı-ayrı türk işçi taburları da formalaşırdı. Sonradan yaradılan türk taburları əsasən 162-ci piyada diviziyasının sərəncamına göndərilirdi.[6]

Türkistan legionu öz sıralarında Orta Asiya xalqlarını — özbəkləri, qazaxları, qırğızları, türkmənləri, qaraqalpaqları və tacikləri birləşdirirdi.[16] Gürcü legionu — gürcüləri, abxazları, adıgeyləri, çərkəsləri, kabardinləri, balkarları və qaraçayları, Qafqaz legionu isə — azərbaycanlıları, dağıstanlıları, inquşları və çeçenləri öz sıralarına toplamışdı.[16] 1942-ci ilin avqustun 2-də Qafqaz legionu Azərbaycan legionu adlandırıldı və digər dağlı xalqların nümayəndələri isə Şimali Qafqaz legionu adı ilə Vesolda yerləşdi.[16] Bundan əlavə, 1942-ci ilin avqustun 15-də yaradılan Volqa tatarları legionuna isə Povoljye tatarları, başqırdlar, marilər, mordvinlər, çuvaşlar və udmurtlar cəlb edildilər.[16]

1942-ci ilin son baharında erməni legionerləri üsyan etdiyindən və bir qismi Ukrayna partizanlarının tərəfınə keçdiyindən Adolf Hitlerin digərlərinə də inamı azalmışdı.[17] Erməni və gürcülərlə müqayisədə Hitler müsəlmanlara daha çox üstünlük verdiyini bildirirdi.[17] Almanların müşahidələrinə görə etibarsızlıq və sürüşkənlik baxımından birinci planda ermənilər, sonra gürcülər, ikinci planda Volqa tatarları ilə türkistanlılar dayanırdı.[17] Azərbaycanlılarda və şimali qafqazlılarda belə hallara çox az təsadüf olunurdu.[17]

Bəzi hallarda isə azərbaycanlı legionerlər alman zabit və əsgərlərinə silah çevirirdilər. Belə hadisənin qarşısını almaq üçün almanlar 1943-cü il oktyabrın 8-də Krımda Sultanovka kəndində 9 nəfər legioneri qətlə yetirdilər.[7] Qətlə yetirilənlər aşağıdakılar idi:

  • Həsən Əbdüləzimov — kapitan, 2-ci tabur komandiri, əsli Naxçıvanlıdır;
  • Məmməd Məmmədov — leytenant, əsli Tovuzdandır;
  • Məmmədiyyə Xəlil oğlu Əfəndiyev — hərbi həkim, əsli Zaqataladandır;
  • Hacı Səfərov — leytenant, Dağıstanın Kurax rayonu;
  • Sədulla Karitov – hərbi texnik, Lək rayonu, Dağıstanlı;
  • Mirzə Əliyev — baş serjant, Bakı;
  • Əli Əliyev — kiçik leytenant, əsli Naxçıvanlıdır;
  • Hacı Məmmədov — serjant, əsli Salyanlıdır;
  • Hüseyn Malamodov
SS-Vaffen qrup Türkistan bölüyünün döyüşcüsü Rüstəm Əliyev, 1943-cü il

Azərbaycanlı könüllülərin ilk uğurlu döyüşlərindən biri Qafqaz bölgəsində Qaraçay türklərinin yaşadığı ərazilərdə olmuşdu. Ruslara qarşı vuruşan azərbaycanlı əsgərlər ilk azad etdikləri kəndin adını "Zəfər kəndi" qoymuşdular. Bu döyüşdən sonra azərbaycanlı əsgərlər yüksək rütbəli alman zabitinin təşəkkürünü qazanmışdılar. Döyüşlərdə xüsusilə fərqlənən Fətəlibəyli Düdənginski böyük şücaət göstərən azərbaycanlı və Qafqasiyalı türk dəstələrinə belə müraciət etmişdi:

" Qardaşlarım, bu qarlı dağların ardında bizi səbirsizliklə gözləyən milyonlarca gözləri yaşlı əsir türk qardaşlarımız vardır. Onları qurtarmaq bizə namus borcumuzdur, irəli...'[9]
 "

Dəstəyə başçılıq edən alman zabiti Şarnberq bu qəhrəmanlıqdan vəcdə gələrək "bravo-əhsən, aslanlar" söyləmiş və məhz həmin döyüşçülərin çoxunun toplandığı taburu "Aslan" adlandırmış, Fətəlibəyli isə tabur komandiri olmuşdu.[6] Qafqaz cəbhəsindən Krıma çəkilərkən yetmiş azərbaycanlı mücahidlə birgə alman albayı Şarnberq də şəhid olmuşdu.[6]

"Onlar türklərdir" xatirə kitabında azərbaycanlı legionerlərin döyüşdəki qəhrəmanlığı belə təsvir olunurdu:

" Artıq alman komandanlığının etimadını qazanmışdıq. Bizi cəbhəyə göndərdilər. Mənəviyyatımız bir daha möhkəmlənmiş oldu. Diviziya komandanlığı qəsəbəyə doğru gələn hər iki yolu müəyyənləşdirdi və yeni bir hücum planı hazırlamağa başladı. Diviziya komandiri əmr verdi, hazırlıq işlərimizi bir gündə qurtardıq və ertəsi gün hələ tamamilə təmizlənməmiş olan minalı yollar arasından hücuma başladıq. Ruslar çaşmışdılar. Buna baxmayaraq, üstünlük bunların tərəfində olduğuna görə yerlərini tərk etmək istəmirdilər. Dəhşətli bir döyüşdən sonra əsgərlərimiz irəlilədilər və düşmənlə üzbəüz vuruşmağa başladılar. Döyüş şiddətlənincə, Stalin strategiyasının yeni bir formasının şahidi olduq. Rus topçuları bütün döyüş sahəsini topa tutdular və artıq biri digərinin sahəsinə daxil olmuş hər iki tərəfin qüvvələrini ləğv etmək istədilər. Bu halda üçlü təyyarə eskadrası yardımımıza gəldi. “Messer”lər düşmən batareyasını bir neçə dəqiqədə susduraraq, rəsmi keçid etmiş kimi döyüş sahəsi üzərindən uçub keçdilər. O dəqiqə maşınların səs və gurultuları da düşməni vahiməyə saldı. Ruslar artıq məğlub olmuşdular. Biz düşmənlərdən bir qismini məhv edərək bir xeyli irəliləmiş və döyüş həyəcanı içində iki düşmən qüvvəsinin arasına soxulmuşduq. Qırmızı həriflər fürsət tapıb hər iki tərəfdən üzərimizə hücum etdilər. Dərhal süngülərimizi taxdıq və rusların "ura" bağırtılarına qarşı "Allah" - deyə hayqırdıq. Türkün "Allah, Allah" sədası qarşısında rusun "ura" bağırtıları elə sönük və zəif idi ki... Bu qanlı döyüşdə ruslar məğlub oldular, bir çox rus zabiti və əsgərlərini əsir aldıq. Diviziya komandanı bütün yüksək hərbi rütbəlilərlə bərabər bizi təbrik etməyə gəldi. Soydaş aslanlarımı alman dostlarımıza təqdim etdim və yeni hərbi formaları ilə əsgi çar ordularını andıran rus əsgərlərini də onlara göstərdim. Dostlarımız və düşmənlərimiz dərin bir heyrət içində idilər. Çünki, rusları məğlub etmiş olan aslanlar, dünən "yoldaş" deyə həqarət etdikləri türk uşaqları idi. Almanlar heyrət edirdilər. Çünki, hünər göstərən həmin əsgərlər dünənə qədər "Untermanş" (“ən aşağı adam”) - deyə onların istehza etdikləri əsirlərdi.'[18] "

Azərbaycan legionerlərinin yüksək döyüş bacarığı və qorxmazlığı haqqında Berlində çap edilən "Siqnal" qəzetində də çoxlu məlumatlar dərc olunurdu:

" Aslan sözünün azərbaycanca mənası şir deməkdir. 1943-ci ilin yazında, bu söz bütün Kubanda şərəf və qəhrəmanlıq rəmzinə çevrildi. Cəbhənin bu bölgəsindəki döyüşlərdə fərqlənən mayor Fətəlibəylinin başçılıq etdiyi Azərbaycan taburu döyüşçülərini “Aslan” adlandırırdılar. Mayor isə indinin özündə belə həyəcanını gizlətmədən bu qəhrəman günləri xatırlayır. Yüksək şərəf rəmzi hücum nişanıdır. Yalnız əlbəyaxa döyüşdə müstəsna bacarıq və kişilik göstərənləri həmin nişanla təltif edirlər. Kuban çöllərində azərbaycanlı döyüşçüləri şərqli könüllülərdən birinci olaraq ilk belə hücum nişanlarına layiq görüldülər. Belə nişanlardan biri mayorun da döşündən asılıb.'[19] "

Azərbaycanlı legionerlərin geyimi, qidalanması Sovet ordusundakından olduqca yüksək idi.[6] Azərbaycan legionlarında olan əsgər və zabitlər Azərbaycan milli marşlarını, mahnılarını, vətən, millət duyğulu şerləri ifa edirdilər. Əsgi legionerlərdən birinin yaddaşında həmin marşlardan biri belə qalmaqdadır:

Bombalar partlar, toplar guruldar,

Haydı əsgərlər, haydı irəli.
Haydı əsgərlər, Şərqə gedəlim,
Şərqin ellərini azad edəlim.
Şərqin elləri fəryad eləyir,
Hər zaman bizdən imdad gözləyir,

Haydı əsgərlər, haydı irəli.

[20]

1943-cü ildə Berlində Milli Azərbaycan Qurultayının keçirilməsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1943-cü ilin noyabrın 6-da Almaniyanın Berlin şəhərindəki "Kayserof" mehmanxanasında Milli Azərbaycan Qurultayı keçirildi.[21] Azərbaycan Milli Qurultayının keçirilməsində əsas təşəbbüskar Ə. F. Düdənginski idi. Belə ki, o, Almaniyadakı müxtəlif azərbaycanlı qurumların nümayəndələrilə danışıqlardan sonra, həmin qrupların birləşdirilib vahid orqan yaradılması ideyasını Vermaxt qərargahında irəli sürür və bu fikir qəbul edilir. SSRİ-yə və bolşevizmə qarşı yönələcək bu birləşmədən Almaniya dövləti də öz maraqlarına uyğun faydalanmaq istəyirdi.[6] Bu məqsədlə də Almaniya hökuməti Azərbaycan Milli Qurultayının keçirilməsinə şərait yaratdı.[6]

Avropanın müxtəlif ölkələrindən dəvət olunmuş azərbaycanlılar, cəbhələrdən, döyüş bölgələrindən gələn əsgər və zabitlər, qonaqlar Milli Azərbaycan Qurultayının keçirildiyi ilk günü salona toplaşmışdılar.[6] Mehmanxana salonu çoxlu sayda adamlarla dolmuşdu. Salon üçrəngli milli Azərbaycan və Almaniya bayraqları ilə bəzədilmişdi.[6] Qurultaya Berlindən gəlmiş nümayəndə Tuqay bəy ayağa qalxaraq ağsaqqallardan birinin tədbiri açmasını xahiş etdi. Sürəkli alqışlar altında tanınmış Azərbaycan hərbçisi, bir zamanlar Gəncə üsyanına başçılıq etmiş Cahangir bəy Kazımbəyli kürsüyə qalxıb Milli Azərbaycan Qurultayını açıq elan etdi.[6] Cahangir bəy öz çıxışında qurultayın milli istiqlal tarixində oynadığı mühüm rol və əhəmiyyətini qeyd etdikdən sonra, tədbirin çağırışına təşəbbüs edən vətəndaşlara və milli məsələlərin həllinə imkan yaradan dost almanlara toplantıdakılar adından təşəkkürünü bildirərək dedi:

" Yurddaşlarım! Azərbaycanın azadlığı və istiqlalı uğrunda bundan 23 il əvvəl bolşevik istilaçılarına qarşı mübarizəyə girən və mübarək vətənin hər qarış torpağını qanı ilə boyayan Milli

Azərbaycan Ordusunun köhnə bir zabiti olaraq mən, o ordunun davamçıları olan qəhrəman legionerlərimizin nümayəndələrini salamlamaqdan böyük bir zövq duyuram. Azərbaycan xalqı bir çox dəfələr öz milli hüququnu silah ilə müdafiə etmək məcburiyyətində qalmışdır. Cavad xanın milli istiqlal uğrundakı qəhrəman mübarizəsi, bolşevizmə qarşı edilən Gəncə, Şəki, Zaqatala, Qarabağ üsyanları və digər bir çox silahlı çıxışlar azadlıq yolunda aparılan bu mübarizələrin parlaq nümunələridir. Bu gün də bizim qəhrəman legionerlərimiz, Böyük Almaniyanın müzəffər ordusu ilə çiyin-çiyinə, yalnız öz istiqlaliyyəti üçün deyil, eyni zamanda bəşər mədəniyyətinin mühafizəsi üçün mübarizə edirlər. Bolşevizmə qarşı mübarizə hər millətin müqəddəs borcudur və biz azərbaycanlılar bu borcumuzu yerinə yetirməkdən böyük bir xoşbəxtlik hiss edirik.

Vətəndaşlar! Hərb qəti bir mərhələyə girir və biz, millətlərin taleyini həll edəcək olan hadisələrə hazır olmalıyıq. Aramızda milli birlik və intizam yaratmaq bizim üçün ən lazımlı bir vəzifədir. Bu məsələdə qurultayımız öz sözünü söyləməlidir. Biz daima öz milli hüququmuz uğrunda mübarizə etdik və edəcəyik. Bu mübarizə üçün biz, bütün xalqın etimadını qazanan avtoritetli və qüvvətli bir təşkilata malik olmalıyıq. Bu günkü toplantımızın əsaslı məsələlərindən biri bu milli təşkilatı qurmaq olacaqdır. Ona görə qurultayımızı idarə etmək üçün vətəndaşların bir Rəyasət Heyəti seçmələrini rica edirəm.[22]
 "

Azərbaycan legionerlərinin mətbuat fəaliyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İkinci dünya müharibəsindən sonrakı illərdə fəaliyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycan legionunun batalyonları

[redaktə | mənbəni redaktə et]
II Dünya müharibəsi illərində Azərbaycan Legionunun afişalarından biri
Batalyon Qeyd
2-ci "Dağlı" ("Berqman") xüsusi təyinatlı Azərbaycan batalyonu[23]
Находился в составе 6-й немецкой армии (Группы армий «А») располагался на оборонительных линиях на реке Буг. После двухнедельных участий в кровопролитных боях против Красной армии, батальон был направлен в один из восстановительных лагерей Карпат, а затем оттуда — во Францию. 12 марта 1944 года батальон числился в составе 2-го полка Кадровой добровольческой дивизии. В июле 1944 году был размещён южнее Варшавы в одном из подготовительных лагерей, а в августе вошел в состав 111-го азербайджанского полка, в составе которого уже имелся 1/111-й азербайджанский пехотный батальон «Дёнмек». Вместе с другими частями СС принимал участие в подавлении Варшавского восстания.
804-cü "Aslan" Azərbaycan dağ-yeger piyada batalyonu
Под командованием майора Глогера, состоял из 963 азербайджанца и 40 немцев. Батальон входил в состав 4-й горно-егерской дивизии 49-го горно-армейский корпуса 1-й танковой армии, действовал в направлении Сухуми. На фронте с конца 1942 года. Летом 1943 года этот батальон вошёл в состав 314-го азербайджанского пехотного полка 162-й тюркской пехотной дивизии. Действия батальона высоко оценил начальник штаба группы армий «А» генерал-лейтенант Грайфенберг[24]. В начале февраля 1943 года 804-й батальон под командованием майоров Глогера и А. А. Фаталибейли (Дудангинского) отличился в боях в районе станицы Старокорсунская на Кубанском предмостном укреплении. Здесь легионеры нанесли существенный урон советским 40-й и 119-й стрелковым бригадам 153-й стрелковой дивизии. За боевые отличия на Кубани 804-й батальон получил название «Аслан» («Лев»). 29 сентября 1943 года Гитлер отдал распоряжение о переброске с Восточного фронта в Западную Европу. После чего батальон был переброшен сперва во Францию потом в Италию, где вместе с 806 батальоном образовали 329-й батальон 162-й тюркской дивизии. По окончании войны азербайджанские легионеры 162-й дивизии, сдавшейся в районе Падуи, были выданы в СССР. По свидетельству очевидцев, при перевозке их морским путём в Одессу один мулла сжёг себя в знак протеста, многие пытались свести счеты с жизнью, прыгая с борта корабля.[25]
805-ci Azərbaycan piyada batalyonu
Под командованием капитана Хоха, состоял из 919 азербайджанцев и 37 немцев. Батальон входил в состав 111-й пехотной дивизии 52-го армейского корпуса 1-й танковой армии. На фронте с конца 1942 года, действовал в районе Нальчика и Моздока. В первых боях из-за плохой оснащённости и подготовки батальоном было потерянно 21 % личного состава[23]. Действия батальона высоко оценил начальник штаба группы армий «А» генерал-лейтенант Грайфенберг[24].
806-cı "İgid" Azərbaycan piyada batalyonu
Под командованием капитана К. Л. Оттендорфа, состоял из 911 азербайджанца и 44 немца. Батальон входил в состав 50-й пехотной дивизии 52-го армейского корпуса 1-й танковой армии. На фронте с начала 1943 года, действовал в районе Нальчика и Моздока. Указом Гитлера 29 сентября 1943 года все восточные легионы переводились с Восточного фронта в Западную Европу. После чего батальон был переброшен сперва во Францию потом в Италию, где вместе с 804-м батальоном образовали 329-й батальон 162-й тюркской дивизии
807-ci Azərbaycan piyada batalyonu
На фронте с начала 1943 года, нёс службу на территории Брянщины[25].Был переброшен на Западный фронт, где до высадки в августе 1944 года союзных войск на юг Франции находился в городе Сан-Рафаэль
817-ci Azərbaycan piyada batalyonu
1943-cü ildən cəbhədə iştirak etmişdir.
818-ci Azərbaycan piyada batalyonu
Был сформирован на территории Польши. На фронте с начала 1943 года, в конце этого же года в составе 1-го Восточно-мусульманского полка (alm. 1 Ostmuselmanische Regiment‎) 162-й пехотной дивизии СС под командованием генерал-майора Оскара фон Нидермайера участвует в боях на территории Белоруссии. В августе 1944 года полк под командованием бывшего старшины Красной Армии оберштурмфюрера СС Азимова участвовал в подавлении Варшавского восстания[26]

Переданный бригаде СС под командованием оберфюрера О. Дирлевангера, он действовал в первых эшелонах немецких частей, атаковавших центральную часть города. Действия полка были высоко оценены германским командованием, отметившим многих из его офицеров и солдат наградами, включая Железные Кресты. Во время участия в антипартизанских действиях в Словакии в конце 1944 года оберштурмфюрер СС Азимов уходит к партизанам. Рассчитывавший заслужить своим поступком прощение, Азимов был расстрелян.

819-cu "Cavad xan" Azərbaycan piyada batalyonu
1943-cü ilin ikinci yarısından cəbhədə iştirak etmişdir.
820-ci Azərbaycan piyada batalyonu
1943-cü ilin ikinci yarısından cəbhədə iştirak etmişdir.
1/3 Azərbaycan piyada batalyonu
1942-ci ildə Polşada yaranmış, sovet-alman cəbhəsinin cənub və mərkəzi hissəsində döyüşlərdə iştirak etmişdir. 1943-cü ilin ikinci yarısından cəbhədə iştirak etmişdir.
1/4 Azərbaycan dağ tüfəngi batalyonu
1942-ci ildə Polşada yaranmış, sovet-alman cəbhəsinin cənub və mərkəzi hissəsində döyüşlərdə iştirak etmişdir. 1943-cü ilin ikinci yarısından cəbhədə iştirak etmişdir.
1/11 "Dönmək" Azərbaycan batalyonu
Под командованием капитана В. Шарренберга, состоял из 929 азербайджанцев и 33 немцев. Батальон входил в состав 111-й пехотной дивизии, 52-го армейского корпуса 1-й танковой армии действовал в районе Нальчика и Моздока.
1/50 Azərbaycan piyada batalyonu
1943-cü ilin may ayında yaranmış, 162-ci alman diviziyasının tərkibinə daxil edilmişdir.
1/73 Azərbaycan batalyonu
1942-ci ildə Polşada yaranmışdır. Kapitan V. Frankenin komandanlığı altında, 917 azərbaycanlı və 42 almandan ibarət idi. Batalyon Anapa və Novorossiyskdə fəaliyyət göstərən 17-ci ordunun 5-ci hərbi korpusunun 73-cü tərkibinə daxil idi.
1/97 Azərbaycan yeger batalyonu
1942-ci ildə Polşada yaranmış, sovet-alman cəbhəsinin cənub və mərkəzi hissəsində döyüşlərdə iştirak etmişdir.
1/101 Azərbaycan yeger batalyonu
1942-ci ildə Polşada yaranmış, sovet-alman cəbhəsinin cənub və mərkəzi hissəsində döyüşlərdə iştirak etmişdir.
2/73 Azərbaycan batalyonu
1942-ci ildə Polşada yaranmış, sovet-alman cəbhəsinin cənub və mərkəzi hissəsində döyüşlərdə iştirak etmişdir.
P/73-cü Azərbaycan batalyonu
1942-ci ildə Ukraynada yaranmışdır.
1/111-ci "Dönməz" Azərbaycan batalyonu
2/111-ci "Qorxmaz" Azərbaycan batalyonu
311-ci ehtiyat Azərbaycan alayı[27]
111-ci Azərbaycan alayı
Входил в состав 11-й пехотной дивизии 52-го армейского корпуса 1-й танковой армии действовал в районе Нальчика и Моздока, в состав полка входили 1/111-й азербайджанский батальон «Дёнмек» под командованием Капитана В. Шарренберга, который состоял из 929 азербайджанцев и 33 немцев, а также азербайджанский батальон «Бергман-2». Полк участвовал в подавлении варшавского восстания, после чего был переведён в Данию в район города Хусум.
314-cü Azərbaycan piyada alayı
1943-cü ilin may ayında yaranmış, və təcrübi 162-ci Türk Piyada Diviziyanın hissəsinə daxil edilib. 1943-cü ilin yayında 804-cü пополнился 804-м азербайджанским пехотным батальоном «Аслан». Командование полком осуществлял бывший полковник Русской императорской армии Магомед Исрафилов (Исрафил-бей), который позже стал в чине штандартенфюрера СС являлся командиром боевой группы «Азербайджан» Кавказского соединения СС[28].

İrsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycan legionerlərinin fəaliyyəti ədəbi-bədii və idealoji-siyasi irsi haqqında ilk geniş məlumat 1995-ci ildə "Müsavat" jurnalının 5-ci sayında verilmişdir.[29] Sonradan, 2001-ci ildə Ekpress və 525-ci qəzetdə legion ədəbiyyatı nümunələri çap olundu.[30] Legion ədəbiyyatının ilk nümunələrinə 1942-ci ildən Almaniyanın Berlin şəhərində nəşrə başlayan "Azərbaycan" qəzetində rast gəlmək mümkündür. M. Musazadənin (Qarsalani) redaktorluğu ilə nəşr edilən qəzet toxunduğu əhəmiyyətli məsələlərə və dairəsinə topladığı ədəbi qüvvələrin mədəni, mənəvi əlaqələri qoruyub saxlamasma görə dəyərli idi.[6]

"Azərbaycan" qəzetinin ədəbiyyat səhifəsində legionerlər müxtəlif adlar və təxəllüslərlə öz yazılarını çap etdirirdilər: legionçu Ucadağlı, Bülövlü Əhməd, Əsiri-Şirvani, R. Ümid, legionçu Qürbətzadə, Əsəd Eldost, M. Çələbioğlu, legionçu T. Mustafayev, legionçu Daşqın, H. Əli, legionçu Miskin, legionçu Nəbi, legionçu Miryaqub, legionçu Bəxtiyarlı və s.[6] Legion ədəbiyyatında əsas başlıca mövzu Vətən həsrəti və Vətən sevgisi idi. Bu şerlərdə və ədəbi nümunələrdə Azərbaycanın həsrəti, doğma yurdu görmək, oraya qayıtmaq istəyi çox təsirli səhnələr yaradır. Legioner Ucadağlı "Mən" şerində bu həsrəti belə ifadə edirdi:

Soruşma halımı vəfalı dostum,

Çünki vətənimdən aralıyam mən.
Uçan durnalarla uçmaq istərəm.
İncə qanadlardan yaralıyam mən.

Haydı əsgərlər, haydı irəli.

"Mən", Legionçu Ucadağlı[31]

Legioner Ucadağlının "A dağlar" şerində də vətən məhəbbəti, yurd həsrəti əsas aparıcı motivə çevrilmişdir. Vətən sevgisi, yurd həsrəti legioner Bülövlü Əhmədin də yazılarında öz əksini tapırdı. Legion ədəbiyyatında Stalin rejimini pisləyən, bolşevik ideologiyasını sərt tənqid atəşinə tutan poeziya nümunələri də çoxluq təşkil edir. Digər legioner T. Mustafayev isə "Ana" şeirində yazırdı:

Şir kimi girmişəm bu gün meydana,

Soyğunçu bolşevik məhv olsun deyə.
Qoy ağ günəş doğsun Azərbaycana,

Məhəbbət bayrağı ucalsın göyə.

"Ana", T. Mustafayev

Vətənin azadlığı və istiqlalı mövzusunda legion ədəbiyyatında çoxlu nümunələrlə qarşılaşmaq mümkündür. Belə nümunələrdən birinə — legioner Yıldırımın "Var bizim ellər" şerini qeyd etmək olar. Legionerlərin şerlərində doğma Azərbaycana həsrət, vüsal ümidləri, vətənin hüsnünü, gözəlliyini tərif elementləri oxunaqlı və poetikdir. Legioner M. Çələbioğlu öz fikir və duyğularını qoşma janrında da ifadə edərək yazırdı:

Mən ağlaram, can ağlar,

Canlarda vicdan ağlar.
Qara geyir, a dostlar,

Azərbaycan qan ağlar.

M. Çələbioğlu

Legionerlərin yaradıcılığında sevgi, məhəbbət duyğulu şerlər də üstünlük təşkil edir. "Əsiri-Şirvani" təxəllüslü bir legioner "Can, a sevgilim", legioner Məzahir Daşqının "Gözəl qız" şeirlərini qeyd etmək olar. Legionerlərin ədəbi yaradıcılığında qəzəl janrına da rast gəlmək mümkündür.[6]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Antonio J. Munoz & Oleg Valentinovich, The East Came West: Muslim, Hindu and Buddhist Volunteers in the German Armed Forces 1941-1945 - A Study of East European & Middle Eastern Collaboration with the German Armed Forces In World War II, Axis Europa Books, New York, 2001, ISBN 1-891227-39-4, pp. 49, 62
  2. ↑ Дробязко С. И. Вторая Мировая война 1939–1945. Русская освободительная армия. Москва, АСТ, 1998, 45 с.
  3. ↑ İlkin Q. Nuru Paşa haqqında həqiqətlər. "Günay" qəzeti, Bakı, 1995, N51.
  4. ↑ Ahmet Temir. 60 yil Almaniya (1936-1996), Ankara, 1998, s.426.
  5. ↑ Метлдисон Девид. Иностранные легионы на службе у третьего Рейха США, 1987.
  6. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 Yaqublu, Nəsiman. Azərbaycan legionerləri. Bakı: Çıraq. 2005. 336. (#accessdate_missing_url)
  7. ↑ 1 2 Рафиев Б. Девять казненных. "Зеркало", газет, Баку, 1996, N49.
  8. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Noffmann L. Die Ostlegionen 1941–1943: Turkotataren, Kaukasier und Wolgafinen im deutschen Neer. Freiburg: Rombach, 1976, 197 s.
  9. ↑ 1 2 3 4 Nehmet S. Azerbaycanli Kurmay minbasi. Turk yolu, İstanbul, 1955, N7.
  10. ↑ “Azərbaycan”, jurnalı, Ankara, 1954, N9 (33).
  11. ↑ 1 2 3 4 5 6 Cəfərli M. Bolşevizm və faşizm arasında. "Azadlıq" qəzeti, 2000, N63(l5772).
  12. ↑ Cəfərli M. Bolşevizm və faşizm arasında. "Azadlıq" qəzeti, 2000, N65(l574).
  13. ↑ Bayramov X. Əbdürrəhman Düdənginski. "Meydan" qəzeti, Bakı, 1993, N24(41).
  14. ↑ Исазаде Н. Адюдант его превосходительства. Газета "Зеркало", Баку, 1996, N25.
  15. ↑ 1 2 3 Ziya Bünyadov. Bərdəli Baharın açıq məktubuna cavab. "Oğuz eli" qəzeti, Bakı, 1992, N6.
  16. ↑ 1 2 3 4 Дробязко С. И. Вторая Мировая война 1939–1945. Восточные легионы и казачьи части в Вермахте. Москва, АСТ, 1999,46 с.
  17. ↑ 1 2 3 4 Muhlen Patrik fon Zur. Camali Xac ile Qızıl ulduz arasında. Ankara, 1984, s. 264.
  18. ↑ Rana. Onlar türklərdir. Bakı, Azəməşr, 1993, s. 128.
  19. ↑ "Сигнал", журнал, Берлин, 1944, N12.
  20. ↑ İbrahimli X. Məni danışdırın, ürəyimi sizə açaram. “Yeni Müsavat” qəzeti, Bakı, 1993, N27.
  21. ↑ "Azərbaycan", qəzet, Berlin, 1943, N46 (74).
  22. ↑ 91. Cahangir Kazımbəyin çıxışının mətni. “Azərbaycan” qəzeti, Berlin, 1943-cü il, N46(74), Ramiz Abutalıbovun şəxsi arxivindən.
  23. ↑ 1 2 "Романько Олег Валентинович «Мусульманские легионы во Второй мировой войне» М.: АСТ; Транзиткнига, 2004. Глава 3 «Система боевого применения мусульманских добровольческих формирований в германских вооруженных силах»". 2009-07-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-08-17.
  24. ↑ 1 2 Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; Восточные легионы adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
  25. ↑ 1 2 "Азербайджанцы в рядах немецкой армии". 2009-10-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-08-17.
  26. ↑ "Национальные дивизии СС.Создание основы для соединения". 2013-05-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-08-17.
  27. ↑ Безугольный Алексей Юрьевич «НАРОДЫ КАВКАЗА В ВООРУЖЕННЫХ СИЛАХ СССР В ГОДЫ ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЫ» страница 196 Ставрополь 2004 год
  28. ↑ "Романько Олег Валентинович «Мусульманские легионы во Второй мировой войне» М.: АСТ; Транзиткнига, 2004. Приложение". 2009-10-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-08-17.
  29. ↑ "Müsavat", jurnal, Bakı, 1995, N5(9).
  30. ↑ "Ekspress", qəzet, Bakı, 2001, N86.
  31. ↑ “Azərbaycan”, qəzet, Berlin, 1943, N32 (60).

Ədəbiyyatda

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Christopher Ailsby — Hitler's Renegades: Foreign Nationals in the Service of the Third Reich.
  • Wladyslaw Anders — Russian Volunteers in Hitler's Army 1941–1945.
  • Christopher Bishop — SS Hitler's Foreign Divisions: Foreign Volunteers in the Waffen SS 1940–1945.
  • J. Borsarello & W. Palinckx — Wehrmacht & SS: Caucasian, Muslim, Asian Troops.
  • Dallin A. German Rule in Russia 1941–1945: A Study of occupation policies. London New York, 1957.
  • Littlejohn D. Foreign Legions of the Third Reich: In 4 vols. San Jose, 1987. Vol.4.
  • Antonio J. Muñoz — The East Came West: Muslim, Hindu & Buddhist Volunteers in the German Armed Forces 1941–1945.
  • Munoz, Antonio J. Forgotten Legions: Obscure Combat Formations of the Waffen SS. Axis-Europa Books, 1991.
  • Antonio Muñoz & Dr Oleg V. Romanko — Hitler's White Russians: Collaboration, Extermination and Anti-Partisan Warfare in Byelorussia 1941–1944.
  • C. Jurado. Foreign Volunteers of the Wehrmacht 1941–45. Osprey Publishing Ltd, Elms Court, Chapel Way, Botley, Oxford, OX2 9LP.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]