Muğan hadisələri

Muğan hadisələri — 1918–1919-cu illərdə Rusiya vətəndaş müharibəsi fonunda Muğanda Ağ qvardiya, bolşeviklər və Azərbaycan qüvvələri arasında qarşıdurma. Nəticədə Muğan Sovet Respublikası Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tərkibinə daxil oldu.

Muğan hadisələri (1918-1919)
Rusiya vətəndaş müharibəsi
Tarix	1918—1919-cu illər
Yeri	Bakı quberniyası:  • Cavad qəzası  • Lənkəran qəzası
Səbəbi	Ağ ordu və bolşeviklər arasında vətəndaş müharibəsi, ruslar və azərbaycanlılar arasındakı millətlərarası qarşıdurma
Nəticəsi	Muğan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tərkibinə daxil oldu
Münaqişə tərəfləri
Muğanın azərbaycanlı və talış əhalisi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Muğanın rus əhalisi • paralel taborlar Beşlik Diktaturası (avqust-sentyabr 1918-ci il) → Ağ ordu • Muğan Diyarı Hökuməti (1918-ci ilin payızı,1918-ci il dekabr — 1919-cu il 24 aprel) Bolşevizm • Muğan İcraiyyə Komitəsi (1918-ci il 14 aprel-1avqust) • Muğan Sovet Respublikası (MSR) (1919-cu il 24 aprel—1919-cu il 26 iyul)
Komandan(lar)
Səməd bəy Mehmandarov[k 1] Həbib bəy Səlimov[k 2] Cavad bəy Məlik-Yeqanov[k 3] Məhəmməd Tağıyev [k 4] ☪ Camal paşa [k 5] xan və partizan dəstələrinin rəhbərləri:: Naftulla xan Hüseyn Ramazanov Şahveran Hacı Osman Hüseyn Əlixan Xəlil bəy Fata Rəsulov və.s →→ polkovnik İlyaşeviç[k 6] İ.P.Orlov[k 7] → Dmitri Nikolayeviç Kropatov[k 8]† Timofey İvanoviç Otradnev[k 9]† Timofey İvanoviç Otradnev[k 10]† İvan Osipoviç Kalomiyçev[k 11]† →polkovnik Avetisov[k 12]† bölmə komandirləri: leytenant Boris Aleksandroviç Xoşev[k 13] Şevkunov[k 14]† Lozovoy[k 15]† Qriqoriy Rüstəmov[k 16] → Moisey Boçarnikov[k 17] polkovnik baron fon der Osten-Saken[k 18] polkovnik Yermolayev[k 19]† polkovnik Makarov [k 20] Mamed Zuvandskiy[k 21]† Yunuska[k 22]†
Tərəflərin qüvvəsi
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 1919-cu ilin yayı: Astara-Lənkəran cəbhəsindəki Azərbaycan bölmələri: bilinmir Lənkəran heyəti[26]: 5-ci Bakı piyada alayı 3-cü Şəki süvari alayı 2-ci yüngül artilleriya batareyası 6-cı dağ artilleriyası batareyası ayrıca qaubitsa batareyası mülki mühəndislik heyəti zirehli avtomobil heyəti Müsəlman partizan bölmələri 800-1000 nəfər[8][k 23] Muğanlılar (Rus) 1918-ci ilin əvvəlləri: Polkovnik İlyaşeviçin muğanlı heyəti: 500 süngü və 200-300 qılınc[28] digər bölmələr: bilinmir 1919-cu ilin yayı: Leytenant Xoşevin anti-bolşevik dəstəsi, 1919-cu il iyunu[27]: 5 min nəfərə qədər[k 24]. Bolşeviklərin gedişindən sonra Lənkəran qüvvələri[29]: 5 min süngü 600 qılınc 16 sahə topu 40 pulemyot 3 zirehli maşın motosiklet komandası 2 sürət qayıqları, pulemyotlarla silahlanmış və 47 mm Hotskiss silahı 2 qidroplan Muğan Sovet Respublikası 1919-cu il mayın sonuna qədər:[27] Bir piyada batalyonu və süvari eskadronu da daxil olmaqla 5-6 min nəfər 6 sahə topu 3 dağ topu 3 qidroplan

Oktyabr inqilabından və Qafqaz Cəbhəsinin dağılmasından sonra indiki Azərbaycan Respublikasının cənubunda Muğanda hakimiyyətsizlik yarandı. Yerli əhali ilə Rusiya imperiyası dövründə bu regionda məskunlaşmış rusların etnik gərginliyi hərbi əməliyyatlara çevrildi. Muğanlılar kimi tanınan rus mühacirlərin köməyinə bölgəni tərk etməkdən imtina edən bir çox rus sərhədçi zabitləri də gəlmişdilər.

Etnik toqquşmalar dövrü yalnız 1918-ci ilin aprelində Bakı kommunasının hissələri tərəfindən Sovet hakimiyyətinin qurulmasından sonra başa çatdı, barışıq cəhdləri oldu. Lakin Sovet hakimiyyəti uzun sürmədi və Bakı Kommunası süquta uğrayandan bir neçə ay sonra Muğanda Rusiyanın ağ qüvvələrinin marionet hökuməti quruldu. Buna baxmayaraq, regionda vəziyyət anarxiyanın astanasında qaldı, hökumətin nüfuzu zəif idi və 1919-cu ilin aprelində regionda yenidən Sovet hakimiyyəti Muğan Sovet Respublikasının (MSR) simasında bərqərar oldu. Çar ordusunun zabitlərinin yeni Sovet hakimiyyətini tanımaqdan imtina etməsi və əvvəlki hökumətlərin liderlərindən biri olan polkovnik İlyaşeviçin həbsi Muğanda ağlar və qırmızılar arasında müharibəyə gətirib çıxardı. Eyni zamanda, azərbaycanlıların və talışların MSR-a qarşı yönəlmiş genişmiqyaslı üsyanı başladı, onların köməyinə Azərbaycanın müntəzəm ordu hissələri çatdı.

1919-cu ildə Azərbaycan Hərb Nazirliyi Muğan Sovet Respublikasının tədricən ləğvi ilə bağlı qərar qəbul etdi. İyulun ortalarında Salyan və Astara istiqamətindən hücuma başladılar. İyulun 23-də hərb naziri Səməd bəy Mehmandarov Lənkəran qəzasının sakinlərinə müraciət etdi. O müraciətində bildirirdi:

"Azərbaycan Respublikasının razılığı ilə vətəndaş müharibəsini sona çatdırmaq, sabitliyi bərpa etmək, sizi təcavüzkarlardan xilas etmək üçün Lənkəran qəzasına qoşun göndərirəm."

Müraciətdə qeyd edilirdi ki, Lənkəran qəzası yalnız Azərbaycan Respublikasının hakimiyyətini tanıyacaq. Bolşeviklər eyni vaxtda bir neçə cəbhədə döyüşməli olurdular. Astarada desantlar yerli sakinlərin köməyilə yerə endilər. Astraxanka kəndində Sovet hakimiyyətinə qarşı alternativ qurultay keçirildi. İyulun 28-i, səhər saatlarında bolşeviklər Lənkərandan çıxmalı oldular. Döyüşlərdə hərbi dəstələrin komandiri Otradnev öldürüldü. Sara adasına təxliyə olunma ilə bağlı qərar qəbul edildi. Şahsevən dəstələri hücuma keçdilər. Nəticədə regionda qəribə vəziyyət yarandı. Yerli sakinlər kimə tabe olmaqla bağlı qərar verə bilmirdilər. Bununla belə, regionda sovet hakimiyyəti sona çatdı. Onlar Sara adasında iki həftə qala bildi. Yerli əhali isə Azərbaycan hökumətinə tabe oldu.^[30]

Tarixçilər O. M. Morozova və T. F. Yermolenkonun yazdıqlarına əsasən, bu tarixi epizod nadir hallarda alimlərin diqqətini çəkir — hadisələrdən daha çox müasir etnik qarşıdurmalar ilə əlaqəli siyasi maraqlarda istifadə olunur. Bugünə qədər qorunmuş kiçik miqdarda olan sənədli sübutlar hadisələrin təhrif edilməsinə və əsassız şərhlərə zəmin verir. Sovet nəşrinin "Azərbaycan tarixi" nin üçüncü cildində (1963-cü il) hadisələrin xronologiyası qurulmamış, siyasi qüvvələrin qiymətləndirməsi ideoloji xarakter daşıyırdı. Ağ ordunun (Ağ qvardiya) müasir tədqiqatçıları üçün (V.E. Şambarov) Muğan hadisələri məşhur anti-bolşevik müqavimətinin bir nümunəsidirsə, Azərbaycan müəllifləri onları Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə qarşı yönəlmiş hərəkat kimi şərh edirlər. "Xaos və etnoslar. Rusiyadakı etnik qarşıdurmalar, 1917–1918: yaranma şərtləri, salnamə, şərh, təhlil" (2011) monoqrafiyasında Rus tarixçisi V. P. Buldakov zorakılığın artmasında etnik qarşıdurmanın əhəmiyyətini nümayiş etdirərək, əsas hadisələrin xronologiyasını Bakı qəzetlərinə və heyət kapitanı V. A. Dobrininin xatirələrinə əsaslanaraq yenidən qurdu. ^[9][31]

Muğan düzü Kür və Arazın aşağı axınları və Talış dağlarının ətəkləri arasında yerləşir.^[32] İnqilabdan əvvəlki dövrdə Bakı quberniyasının Cavad və Lənkəran qəzalarının bir hissəsini tuturdu.

Bölgənin yerli əhalisini azərbaycanlılar (mənbələrdə çox vaxt türklər və ya tatarlar adlandırırdılar) və talışlar təmsil edirdi. Azərbaycanlılar oturaq həyat tərzi keçirən əhaliyə və köçərilərə (Şahsevənlər) bölünmüşdülər. Rus tarixçisi Olqa Morozovaya görə, yerli şiələr farslara, sünni müsəlmanlar isə türk sultanına yönəlmişdilər.^[9]

Muğan Rusiya imperiyasının miqrasiya siyasətinin yayıldığı yerlərdən biri idi.^[33] Gülüstan müqaviləsinin şərtlərinə əsasən, bölgə Rusiyaya birləşdirildikdən sonra, şimal hissəsindən olan bir çox köçəri və oturaq əhali Osmanlı imperiyasına köçdü. Onların yerinə ermənilər, almanlar və yunanlar gəldilər. Rus sektantları olan molokan və subotniklər xəzinə fonduna daxil edilən şahsevənlərin qış yataqlarında məskunlaşmışdılar.^[9] Muğan düzündə yerləşən Privolnoye (Cəlilabad) və Prişib kəndləri 1830-cu illərdə Zaqafqaziyada meydana gələn ilk rus kəndlərindən idilər.^[34]

Rusların Muğana köçürülməsi müxtəlif mənbələrə görə II Nikolayın hakimiyyəti dövründə, aralarında subotniklər, duxoborçev, staroobryadçev, malorussovların və s. olduğu rus yaşayış yerlərinin sayı Muğanda 48-dən^[35] 55-ə, ^[36] ən yüksək həddə çatdı. Ruslar Lənkəran qəzasının mərkəzi olan Lənkəran şəhərində də yaşayırdılar.^[37] 1913-cü ilə aid sənədlərdə göstərilir ki, Qafqazdakı 150 minlik rus əhalisinin 20 mini Muğanda yaşayır. Rusdilli mənbələrdə Muğanın rus əhalisi muğanlılar kimi göstərilir.^[9]

Sovet yazıçısı B.Talıblı yazırdı ki, bölgə əhalisinin münaqişə qruplarına bölünməsi, dini və etnos fərqləri, miqrasiya prosesləri (köçərilərin köçməsi və yerləşdirilməsi) ilə asanlaşdırıldı. Talıblıya görə, Rusiyada mühacirətdə olan sektantlar burada hakimiyyət tərəfindən himayə olunan bir elementə çevrildi — rus mühacirlərinin dəstəklənməsi yerli əhali ilə qarşıdurmalara səbəb oldu. O.M.Morozova və T.F.Yermolenko Talıblının son məsələsəyə olan münasibətinə işarə edərək iddia edirlər ki, Çar hökumətinin Muğanın ruslaşdırılması ilə maraqlı olmasına baxmayaraq, bütün bölgə sakinlərinin maraqlarını nəzərə almağa çalışırdı. Bununla belə, Morozova və Yermolenkonun fikrincə, yerli hakimiyyət orqanlarının uğursuz işi, xüsusi tədbirlərin düşünülməməsi səbəbindən əhali çarizmin siyasətindən narazı idi.^[38]

Rusiyadakı vətəndaş müharibəsindən 90 il əvvəl, köçəri azərbaycanlılar qrupu olan Şahsevənlərin köç etdikləri torpaqlar, 1826–1828-ci illər Rusiya-İran müharibəsinə son qoyan Türkmənçay müqaviləsinə əsasən bölündü. Nəticədə, Şahsevənlərin qış otlaqları İran ərazisində, yay otlaqları isə Rusiya İmperiyası ərazisində qaldı. 1830-cu ildən etibarən İran hökuməti Şahsevənlərin Rusiya ərazisinə keçməsi üçün pul ödəmişdir; lakin varlıların köçürüldüyü kəndlərə tez-tez basqınlar edilirdi, 1884-cü ildə sərhədi keçməyə qadağa qoyulmuşdu. Buna baxmayaraq, Şahsevənlər sərhədləri tanımırdılar və bəzən rus və azərbaycanlıların məskunlaşdığı kəndlərə hücum edərək ənənəvi yolları ilə köç etməyə davam edirdilər^[40]. O.Morozovaya görə, oxşar vəziyyət Qarabağda və Qazax qəzasında da mövcud idi; erməni kəndlərinin köçərilərin marşrutları üzərində salınması münaqişələrə səbəb olurdu. Bundan əlavə, yalnız 1912-ci ildə Zaqafqaziyada təhkimçilik ləğv edildi, geri alınma və demarkasiya prosedurları aparılmadı. O.Morozovanın qeyd etdiyi kimi, Fevral inqilabından sonra milli-dini və sosial ziddiyyətlər kəskinləşdi.^[9]

Oktyabr inqilabından qısa müddət sonra Zaqafqaziya Muğana birbaşa təsir edən siyasi böhrana uğradı. Muğan hadisələrinin iştirakçısı olan Rusiya sərhəd zabiti, Muğan hadisələrinin iştirakçısı Dobrinin ^{[k 25]}, vəziyyəti bu şəkildə izah edərək,^[42] təsvir etmişdi:

1918-ci il yanvarın ortalarında mənə sərhədi tərk edərək dəstələrimizin dağıldığı Lənkərana getməyimin əmri verildi. Məlum oldu ki, alayımız artıq tərxis olunub və əksəriyyəti evə gedib. Qafqaz cəbhəsi tamamilə dağıldı. Tiflisdə Seym adı altında bir hökumət quruldu. Yelizavetpol quberniyasında tatarlar hakimiyyəti ələ keçirdilər və intensiv şəkildə öz müqəddəratlarını təyin etdilər. Cəbhədən qayıdan hissələr tərksilah olunur və silahsızlaşdırılırlar. Bakıda bolşeviklər Müsavat (Tatar Milli Partiyası) ilə yarışır,kimin qalib gələcəyi hələ bilinmir. Dağıstanda, Çeçenistanda və Şimali Qafqazda — qarət və üsyanlar başladı. Rusiyada nələrin baş verdiyini heç kim bilmir, çünki biz tamamilə ondan ayrılmışıq.

1918-ci ilin fevral ayında Osmanlı ordusu Qafqaz Cəbhəsində genişmiqyaslı hücuma keçdi, döyüşlər zamanı rusların işğalı altında olan Şərqi Anadolunu azad etdilər və sonra Bakıya doğru irəlilədilər.

Hərbi-siyasi hadisələrin xronologiyasının yenidən qurulması çətindir, tarixçilər hadisələrin iştirakçılarının xatirələrindən istifadə etməyə məcbur olurlar — V.A.Dobrininin sürgündə yazdığı emosional ahəngdə olan, lakin heyət haqqında dəqiq məlumatları, tarixləri, coğrafi adları və s. olan xatirələri dəyərli mənbədir. MSR-ının bölmələrində iştirakçıların xatirələri, qarşı tərəfin nöqteyi-nəzərini təmsil edir və düşərgəsində baş verənləri başa düşməyə kömək edir.^[43][44]

Muğan əsilli Q.A.Məmmədovun xatirələrinə görə,hakimiyyət böhranı 1917-ci ilin iyulunda başladı və payıza qədər bölgə anarxiyaya uğradı. Anarxiya şəraitində,oğurluq, qaçırılma, hücum, qətllər geniş yayıldı. 1917-ci ilin sonunda bir çox köçəri qəbilələr (birinci alar adlanan qəbilə idi) sərhədi keçərək bütün ərazilərdə hakimiyyəti ələ keçirdilər. O.Marozovaya görə, kəndlilərin etibarsızlığından faydalanan farsdilli köçərilər, yüngül xərac da topladılar. ^[45]

1917–1918-ci ilin qışında Qafqaz Cəbhəsi ləğv olunduqdan sonra Muğanda millətlərarası qarşıdurmalar başladı. Bölgədə toplanan çox sayda silah, Rusiya-İran sərhədini və Ənzəlini tərk edən rus əsgərləri tərəfindən satıldı.^[9] Milliyyətçi əhval-ruhiyyənin artması keçmiş feodal hökumətinin nümayəndələri və bir neçə xanların da daxil olduğu yerli təsis məclisinə seçkilərdə öz əksini tapdı. Əhalinin liderlər ətrafında cəmləşməsi başladı: bir tərəfdən birlik rus zabitlərinin ətrafında getdi, digər tərəfdən müsəlmanlar bəy və mollalar ətrafında birləşdilər. ^[46] Hər iki tərəfdən etnik təmizlənmə və kütləvi vəhşiliklər ilə müşayiət olunan qanlı qarşıdurmalar başladı.^[23]

Rus ordusunun dağılmasından sonra yerli rus əhalisi Privolnoye kəndində polkovnik İlyaseviçin, Lənkəranda polkovnik fon der Osten-Saken (29-cu Bakı Sərhəd Briqadasının hissələri) və s.komandanlığı altında sərhəd keşikçilərinin rəhbərlik etdiyi bir neçə "paralel taborlar" yaradaraq özlərinin təhlükəsizliklərini təmin etməyə başladılar.^[9]

Bölgənin azərbaycanlı və rus sakinləri arasındakı toqquşmaların ilk nəticəsi Şimali Muğandakı demək olar ki, bütün rus kəndlərinin köçəri Şahsevənlər tərəfindən dağıdılması oldu. Ancaq Cənubi Muğanın rus kəndləri müdafiəyə hazır idi. Dobrininin sözlərinə görə, 1918-ci ilin martında "tatarlar" rus kəndlərinə böyük qüvvələrlə hücum etdilər. İlk hücum əhalisinin Pakrovka kəndinə qaçdığı Qriqoryevka kəndinə oldu. Dobrinin sözlərinə görə, "dağ kəndlərindən olan quldurlar" yerli müsəlmanlar qoşulduğu kəndin yıxılmasında iştirak etdilər. 19 yaşlı leytenant Boris Xoşevin komandanlığı ilə bir neçə sərhəd zabitinin dəstəsi Rusiya-İran sərhəddində yerləşən və dağıdılmış Şimali Muğana bitişik olan Biləsuvar kəndinə çəkildi. Dobrininin dediklərinə görə, çaxnaşmaya son qoyub kəndin müdafiəsini təşkil edə bildi. Kəndlilərdən ibarət bir milis təşkil edərək bütün rus əhalisini "silahlandırıldı", hətta bəzi "yerli ciqitləri" də "Sərhəddən kənarda farslara" qarşı mübarizəyə qoşulmağa inandırdı. Kəndin uzun müdafiəsindən sonra hücum edənlər məğlub oldular. ^[47][48] Eyni vaxtda (martda), polkovnik İlyaşeviçin dəstəsi ^[47]cənub bölgəsindəki sərhədə nəzarət etdi və Nikolayevka kəndininin müdafiəsini müvəffəqiyyətlə təşkil edə bildi. Bakıdan köməkçi qüvvələr gəldikdən sonra^{[k 26]} təcavüzkarlar məğlub oldular və Dobrininin sözlərinə görə,İlyaşeviç müsəlman kəndlərinə qarşı geri reyd keçirdi — "zəngin tatar aulları alovlandı". ^[49] O. M. Morozovaya görə, onlarla kənd faktiki olaraq yer üzündən silindi, İlyaşeviç basqının əsasən Şahsevənlər tərəfindən aparıldığını görməməzliyə vurdu, yerli bəylər yalnız kerosin və kibriti olan insanları köçkünlərin tarlalarına və evlərinə od vurmaq üçün göndərdilər. Buna baxmayaraq, O. Morozovanın fikrincə, İlyaşeviç Muğan ruslarının nəzərində bir xilaskara çevrildi. Muğanın qalan polkovniklərinin belə səlahiyyəti yox idi. ^[23]

Dobrinin xatirələrinə görə: ^[50]

O vaxtlar Muğanda baş verənləri, əlbəttə ki, müharibə adlandırmaq olmaz. Bizim dəstədən başqa, tatar aullarını dağıtmaq üçün özbaşına olaraq ailəlikcə — arvadları, uşaqları, qulluqçuları hər kəs daxil kəndlər ayağa qalxdı. Cinsindən və yaşından asılı olmayaraq bütün canlıları döymək dəhşətli, iyrənc, lakin kortəbii bir hadisə idi. Süngülər ilə hamilə qadınların qarnı deşilir, tüfənglərin qundağı ilə uşaqların başı yarılır, bütöv aullar qarət olunur və yandırılırdı.

Hadisələrin şahidləri, O.M. Morozova qeyd edir ki,bütün bunlar ruslar və müsəlmanlar arasında müharibə kimi qəbul edildi. Belə ki, Muğan kəndi olan Privolnoye sakini Donskoy adlı bir nəfər dedi: "İlk döyüş elə oldu ki, türk kəndlərini, ümumiyyətlə etnik zəmində yandırdılar.[…] Burada güclü talançılıq inkişaf etdi, kəndlər yandırıldı və buna görə də hər şeyi daşımaq lazım gəldi."^[47]

Müsəlman kəndlərinin təhlükəsizliyini ruslar təmin etmədi. 1918-ci ilin mart ayında Nikolayevkada Petrovka kəndinin dəstəsi blok edildi və Petrovka özü müsəlman kəndi olan Əsədə hücum etdi. ^[28] Dobrinin sözlərinə görə, aprel ayının əvvəlində Muğan çöl tərəfdən Sleptsovka kəndinə gözlənilmədən beş yüzə yaxın "Araz Şahsevənləri" hücum etdi. Təcavüzkarlar Xoşevin dəstəsi tərəfindən məğlub oldular,itki 150 nəfər oldu, 40 məhbus güllələndi. Bir ay sonra, Xoşevin təklifi ilə İlyaşeviç "Şahsevan quldurları" nın körpüsü sayılan Babaşkənt kəndinə basqın etdi. Babaşkənt alındı. ^[51]

Pasxanın gəlişi müharibənin rusların xeyrinə başa çatmasına gətirib çıxardı və Lənkəranda qurulan yeni hökumət tərəfləri barışdırmaq üçün kampaniya başlatdı.  

Muğanlıların qalanları arasında etnik müharibə gedərkən, Lənkəranda hadisələr davam etməkdə idi.

Martın əvvəlində azərbaycanlılar Şahtaxtinskinin komandanlığı ilə Lənkəran limanında ,İrandan külli miqdarda silah və döyüş sursatı ilə qayıdan "Milyutin" paraxodunu talan etdilər. Sonra fon der Osten Sakerin "paralel taboru",milyonçu,fabrikant Hacı Zeynəlabdinin oğlu Məhəmməd Tağıyevin rəhbərlik etdiyi Vəhşi diviziyadan olan azərbaycanlı dəstə tərəfindən tərksilah edildi. Nəticədə, 1918-ci ilin martında Lənkəran bir müddət Müsavatın qalasına çevrildi.Paraxodda baş verən hadisələr, əksər mənbələrə görə, silahlı qarşıdurmanın qızışmasına səbəb oldu, rus sakinlərinin vəziyyəti mürəkkəbləşdi. Tağıyevin komandanlığı altında bir dəstə Kalinovka kəndini mühasirəyə aldı, lakin Ilyaşeviç tərəfindən məğlub edildi.^[2][6]

Şəhərdə yerləşən Vəhşi diviziyanın bölmələri,bəzi mənbələrə görə,mart ayının sonlarında Lənkəranda vəfat edən Məhəmməd Tağıyevin cənazəsi üçün gəldikləri Bakıda ^[15]mart hadisələrində mühüm rol oynadılar. ^[52]

Azərbaycan əhalisinin qətliamı ilə başa çatan Mart soyqırımı Bakıda, sonra isə Bakı quberniyasında Bakı Sovetinin (İcraiyyə Komitəsi) ^[53]qurulmasına səbəb oldu. Lənkəranda Sovet hakimiyyəti 14 apreldə "Aleksandr Jandr" paraxodunda gələn Qriqori Arustamovun başçılıq etdiyi "Bakı soveti" ^[54]dəstəsi tərəfindən quruldu. Lənkəranın Müsavat Milli Şurası istefa verdi. ^[20] Arustamovun dəstəsi eyni zamanda Nikolayevka bölgəsində azərbaycanlılarla döyüşən İlyaşeviçin dəstəsinin böyük ehtiyac duyduğu güllə yardımını etdi. ^[55]

Qurultayda əvvəlcə Muğanın Müvəqqəti Komitəsi, habelə Muğan İnqilab Komitəsi adlandırılan Muğan İcraiyyə Komitəsi seçildi. Muğan üzərində Sovet hakimiyyətinin bu ilk orqanında həm sağ, həm də sol eserlər üstünlük təşkil edirdi və icra komitəsindəki yeganə bolşevik S. B. Saratikov idi^{[k 27]}. Eyni zamanda, Muğan hadisələrinin iştirakçısı və sovet memuaristi Qayk Arustamov, Sovet rejiminin eserlerin xarakteri haqqında verdiyi açıqlamaya cavab olaraq bildirdi ki, "o zaman özünə əziyyət verməyə tənbəllik edənlər özlərini eser adlandırırdı,hansı ki, onların heç bir təşkilat və komitələri yox idi." ^[57]

Sovet hakimiyyəti yalnız Lənkəranda güclü olduğunu sübut etdi. Morozovanın qeyd etdiyi kimi, Bakı Sovetinin bəzi dəstələri müsəlman əhaliyə qarşı təcavüzkar olan Daşnaksütun erməniləri idi. Bu, Salyandakı toqquşmalara və bolşeviklərin "Ümid" gəmisindən sonradan təxliyəsinə səbəb oldu. Həşimxanlı və Ərəb-Bala-Oğlan kəndlərində də bir dəstə və dəstənin döyüşçülərini daşıyan silah səslərinə cavab verərək sahilləri tərk edən bir gəmi də atəşə tutuldu. ^[58]

Bakı komissarı İsrafilbəyov (Qədirli)^{[k 28][60]} müsəlmanlar arasında Sovet hakimiyyətinə inamı bərpa etməyi öhdəsinə götürdü. Onun dəstəyi ilə, Rus Muğan İcraiyyə Komitəsi ilə paralel olaraq, eyni səlahiyyətləri olan bir Müsəlman İcraiyyə Komitəsi may ayında Muğanda meydana gəldi. ^[61][2]İcraiyyə komitəsinə molla başçılıq edirdi və din xadimləri və burjuaziya nümayəndələri də ora daxil oldular,lakin Komissar Əzimzadə və Bakı Soveti tərəfindən göndərilən hümmətçilərdə onlarla ümumi dil tapdılar. Ümumiyyətlə, Morozovanın qiymətləndirməsinə görə, müsəlman əhalisi Sovet rejiminin nə olduğunu yaxşı başa düşməmişdir,amma onunla dil tapmağa çalışırdılar.Beləliklə, Xanın həyat yoldaşı Talışinskaya kəndlilərdən vergi almağa icazə verildiyi halda, Sovet rejimini tanımağa hazır olduğunu söylədi. ^[61]

Buna baxmayaraq Muğandakı hadisələrə mərkəzi nəzarət zəif olaraq qaldı. Bakıya gələn Qızıl Ordu sıralarında daşnaklar da daxil olmaqla çox sayda ermənilər var idi; O.I.Morozovaya görə,Fars nəzarəti altında olan azərbaycanlılar,eləcə də Vəhşi Diviziyadan qaçan Astara və Lənkəranın rus sakinləri yüksək dərəcədə sosial təcavüzkarlığı ilə fərqlənirdilər. Morozova yazır ki, bunun nəticəsi 1918-ci ilin aprel ayında yerli ("tatar") əhalinin bütün məsələlərdə hüquqlarının pozulmasına səbəb oldu.^[2]

Qədirlinin başçılıq etdiyi nümayəndə heyətinin müsəlmanlar və ruslar arasındakı yaratdığı barışıq da qısa müddətli oldu. Muğan hadisələrinin müxtəlif şahidləri bunun səbəblərini,rus köçkünlərinin xəsisliklərində, eserlərin təxribatçı fəaliyyətlərində və ya çörək uğrunda mübarizədə təzələnmiş etnik müharibədə görürdülər. ^[62]

Ümumiyyətlə, Morozovaya görə bölgədəki Sovet hökuməti efemal olaraq qaldı.^[62] ,o,bəzi bölmələrin hərəkətlərini açıqca yırtıcı xarakter daşıdığını qeyd edirdi. Beləliklə,Stepan Şaumyan adına Partiya Tarixi İnstitutunun xatirələrinə görə, Şevkunovun muğanlılardan ibarət dəstəsi azərbaycanlılara qarşı vəhşiliklər törətdi və dəstəsində xidmət edən bədnam bir oğru kazan tatarı Semyon bir çox müsəlmanın ölümünə səbəb olmuşdu.^[63][4]

İyulun sonu — avqustun əvvəlində Qafqaz İslam Ordusunun məğlubiyyətindən sonra Bakıda baş verən siyasi böhran Bakı Kommunasının dağılmasına və Sentrokaspi Diktaturasının yaranmasına səbəb oldu. Muğanda, Sentrokaspi Diktaturasını təqlid edən polkovnik İlyaşeviç, eser Suxorukov^{[k 29]}, Sarı adasındakı hərbi hidroavasiya bazasının rəhbəri bolşevik Kropotov, Saratikov və Şimanovun rəhbərlik etdiyi "Beşlik Diktaturası"ı yaradıldı. Bunlardan üçü — Suxorukov, Saratikov və Kropotov artıq Muğan İcraiyyə Komitəsinin tərkibində idilər.^[2] Hakimiyyətin "Beşlər Diktaturası" na verilməsi, zabit və sosialist fraksiyalarına bölünmənin dərhal təyin olunduğu Prişib kəndindəki qurultayda baş verdi. Qarşılıqlı ittihamların fonunda atışma baş verdi, nəticədə Qlinski zabit fraksiyasının rəhbəri güllələndi.^[65]

Bu arada, 15 sentyabrda Bakını irəliləyən Qafqaz İslam Ordusunun qüvvələri ələ keçirdi və Bakı Azərbaycanın paytaxtı oldu. Sentrokaspi və Beşlik Diktaturası fəaliyyətini sona çatdırmış oldu.^[66]

"Beşlər diktaturası" Mugan Diyar hökuməti ilə əvəz edildi. 1918-ci ilin payızında Lənkəran qısa müddətliyinə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin göndərdiyi general Həbib bəy Səlimovun bölmələri tərəfindən nəzarət altına alındı. Lakin Osmanlı qüvvələri 1918-ci ilin noyabrında Mudros müqaviləsinin şərtlərinə uyğun olaraq Zaqafqaziyanı tərk etdikdən sonra Muğan Diyar hökuməti Xəzər bölgəsindəki qoşun və donanma komandiri Lazar Biçeraxovun dəstəyi ilə qondarma Xəzər sahili hökumətinin səlahiyyətində bərpa edildi. Şuraya eyni beş diktator,o cümlədən, Xəzər sahil hökumətinin kənd təsərrüfatı naziri vəzifəsini tutan Suxorukov da daxil idi. Hökumət bölgədəki Ağ orduya — əvvəlcə Biçeraxova, sonra türklər Zaqafqaziyanı tərk etdikdən və Bakıda Könüllü ordu nümayəndəliyinin qurulmasından sonra — Qafqazdakı könüllü qüvvələrin komandiri Mixayil Prjevalskiyə diqqət ayırdı.^[2]

General Prjevalski 1919-cu ilin fevralında Muğan dəstələrini ləğv etmək əmri verdi və bu əmr təsdiqlə qarşılanardısa, tərksilah barədə sonrakı fərman Rusiya muğanlılarını silahlı müsəlman əhaliyə təslim etmək cəhdi kimi qiymətləndiriləcəkdi. Məhz o zaman,Muğanın rus əhalisi ilə kadr zabitləri arasında da parçalanma oldu.^[66] Eyni zamanda, 1918–1919-cu il qışından Muğan zabitləri rəsmi olaraq Prjevalskiyə ^[67]tabe olsalar da,Denikin komandanlığının münasibətləri onlarla gərgin idi. Səbəb, Biçeraxovun rəhbərlik etdiyi hörmətli zabitlərə rütbələrin verilməsini ləğv etməsi idi. Beləliklə, generallardan İlyaşeviç yenidən polkovnik oldu və Muğana kapitanlardan Biləsuvarın müdafiəsində məşhur olan Xoşev yenidən leytenantoldu. Indi İlyaşeviç və digərləri belə hesab edirdilər ki, arxalanmaq üçün Denikin və Aleksandr Kolçakdan başqa digər dayaqlar da tapmaq lazımdır.^[68]

Denikin komandanlığının digər təşəbbüsü Lənkəranda 1918-ci il Muğan hadisələrinin iştirakçısı olan polkovnik Makarova həvalə olunan könüllü dəstənin yaradılması idi. Onun sözlərinə görə, işsiz əsgərlərin, silahların və çox sayda zabitin olmasına baxmayaraq,"Vəsait çatışmazlığı, əsgərlərin cəsarətsizliyi, nizam-intizamın olmaması və bu bölmələrin hədəflərinin qeyri-müəyyənliyi"nə görə bunun öhdəsindən gələ bilmədi.^[69]

O. I. Morozova Sovet memuaristlərinin 1918-ci ilin avqust — 1919-cu ilin aprelində Muğanın Ağ Qvardiya zabitləri tərəfindən idarə olunduğu iddialarını rədd edir; bununla birlikdə,o, memuaristlərin özləri tərəfindən gətirilən faktlara istinad edir.^[66] Xatirələrində dənizçi Mixail Sudaykin bu rejimi "Sovet rejimi kimi bir şey" adlandırırdı.^[67] 1918-ci ilin yazında Baksovet tərəfindən göndərilən bölmələr hələ də Muğan hökumətinin xidmətində idi və bolşevik Sorokinin əmr etdiyi 2-ci batalyon, ümumiyyətlə qırmızı pankart altında getməyə davam etdi və 1919-cu il martın 12-də Fevral inqilabının ikinci ildönümünü qeyd etdi. Keçmiş Qırmızı Orduçu Osipov vəziyyəti bu şəkildə təsvir etdi:^[66]

O zaman Lənkərandakı vəziyyət qeyri-müəyyən idi, hər kəs özünü hakimiyyətə iddiaçı olaraq görürdü. Hətta küçələr belə adlanırdı: Ryabovskaya küçəsi, burada Akopov, orada Osipov və s. Hər gecə bu qruplar arasında ov olurdu. Bugün Akopovu, sabah Şevkunovu və s. həbs etmək istədilər. Bir sözlə, tam anarxiya. Gecələr çölə çıxa bilmədik.

Eyni zamanda,Lənkərandan və Muğanın rus kəndlərindən kənarda güc bir o qədər də paylanmadı.^[67]

Bu arada, Mudros müqaviləsindəndən bir müddət əvvəl Bakıya gələn ingilislər, Azərbaycanda Denikinçilərə qarşı açıq düşmən mövqe tutdular. Denikin tərəfindən 1919-cu ilin yanvarında ingilislərlə əlaqə qurmaq üçün göndərilən general İvan Erdeli, İngilis hərbi qubernatoru general Uilyam Tomson (general) tərəfindən soyuq qəbul edildi. Tomson Azərbaycanda yaşayan rus zabitlərinə hərbi hissələr təşkil etməyi qadağan etdi, Biçeraxovun ölkədəki dəstəsi isə onu ölkəni tərk etməyə məcbur etdi.^[70]. Fevralda Xəzər donanmasının taleyi ilə bağlı Erdeli ilə olan danışıqlar da uğursuz oldu ^[68]- Tomson bolşeviklərə rəğbət bəsləməkdə ittiham etdiyi Xəzər Dənizi Flotiliyasının tərksilah edilməsini əmr etdi.^[68]. Tərksilah ingilis Torpedo gəmisinin nəzarəti altında həyata keçirildi.^[68] Erdeli də boş yerə ona ingilislərdən Rus əmlakının Azərbaycanda bərpa olunmasına kömək etməsini istədi. Buna cavab olaraq Tomson Erdelini Azərbaycan hökumətinə göndərdi, ona rədd cavabı verdi.^[70] Tezliklə Könüllü ordunun strukturları Bakıdan qovuldu. Denikin polkovniki Ramişevski Bakıdan keçərkən həbs edildi və Muğan ordusu üçün apardığı iki milyon rubl geri alındı.^[68]

Dobrininin qeyd etdiyi kimi denikinçilərin Bakıdan qovulması ilə muğanlılar Rusiyanın mərkəzindən təcrid olundular. Onlar yalnız Həştərxandan dəniz vasitəsi ilə ya "qırmızı qonaqların" gəlməsinə, ya da ingilislərin köməyilə Azərbaycanın Muğan bölgəsini tutmağa ümid edə bilərdilər.^[71].

Bu fonda, 1919-cu ilin fevral-mart aylarında Muğanda Sovet hakimiyyətinin qurulmasında böyük rol oynayan Bolşevik Rabitə Komitəsi meydana gəldi. Sovet memuaristləri onun fəaliyyətinin qeyri-qanuni olduğunu iddia edirdilər, lakin tarixçi Olqa Morozova, İdarə Heyətinin yerləşdiyi mənzilində,keçmiş xan sarayında Suxorukov da daxil olmaqla İdarə Heyətinin bəzi üzvləri tərəfindən dəstəkləndiyini yazırdı.^[66] Bunun ardınca, mart ayında, Levan Qoqoberidze ilə birlikdə gözlənilmədən partiya ədəbiyyatını gətirən üç barkaz Bakıdan gəldi və bolşeviklərin nüfuzunu gücləndirən Lənkəran bölmələri ilə danışaqlara başladı.^[72]

Tanınmış mənbələr Muğanda Sovet hakimiyyətinin ikinci dəfə qurulması prosedurunu müxtəlif yollarla təsvir edir. Dobrininin sözlərinə görə, "Əlaqələr Komitəsi" ictimai qurum kimi fəaliyyət göstərir,nümayəndələri dəvət edən kəndlərə müraciətlər göndərir və güc tədricən təbii olaraq ona keçirdi. Əvvəlcə yeni Muğan hökuməti neytral adı "Rabitə Komitəsi" adı ilə adlandırılmağa davam etdi və yalnız bundan sonra "Muğan Sovet Respublikası" (MSR) adını aldı.^[66] Bu ərəfədə, mart ayında Prişib konqresində sosialistlər və polkovnik İlyaşeviçin qərargahı arasında son bölünmədən sonra,leytenant Xoşev Lənkərandakı komissarları həbs etmək və sovet tərəfdarı olan hərbi hissələri tərksilah etmək qərarına gəldi. İlyaşeviç özü leytenantla qarşıdurmaya girərək bu təşəbbüsü dəstəkləmədi. Bununla belə, Lənkərana gələn Xoşev hiyləgərliklə Lənkəran bölmələrini tərksilah etməyə müvəffəq oldu: qoşunların bir hissəsi içərisində olan yerli əsgərlər onlara baxmağa getdilər və bu müddət ərzində Xoşevin tabeliyindəki şəxslər kazarmalarından odlu silahlar çıxardılar. Bu hərəkətlərinə görə polkovnik Yermolayev Xoşevi həbs etməyə çalışdı. Silahlı dəstənin olması, Xoşevə şəhəri tərk etməyə imkan verdi,lakin onun getməsi Sovet tərəfdarı elementlərin fəallaşmasına və Şuranın tezliklə süqutuna səbəb oldu.^[73]

Digər tərəfdən, SSRİ-də nəşr olunan xatirələr bildirilirdi ki, Muğan Sovet Respublikası, Privolnoye kəndindən süvari eskadronu tərəfindən hazırlanan bolşevik zərbəsi nəticəsində^{[k 30]} — şəhəri işğal edən və axşam saatlarında zabitləri həbs edən Rabitə Komitəsinin silahlı qüvvələri tərəfindən ortaya çıxdı^[74]. Olqa Morozovanın fikrincə, bu nöqteyi nəzər Sovet hakimiyyətinin silahlı qiyam nəticəsində qurulması barədə mövcud stereotipin nəticəsidir. Morozovanın fikrinə görə çevriliş cəhdi zabitlərin həbsi ilə əlaqədardır və bu MSR-nın qurulmasının rəsmi tarixindən sonra da baş verə bilərdi.^[66]

Mayın ortalarında Sovetlərin qurultayında yeni yaradılan MSR-nın İcraiyyə Komitəsi yaradıldı, torpaq məsələsi ilə bağlı müraciət qəbul edildi və MSR-nın Sovet Azərbaycanına və bununla birlikdə Sovet Rusiyasına qoşulmağa hazır olduğu elan edildi^[15]. Regional şuranın sədri David Çirkin, müavini isə Şirəli Axundov idi^{[k 31][76]}.

May tətilinin Bakıdakı uğursuzluğundan sonra Bakı^[66] bolşevikləri Muğana külli miqdarda silah, 9 milyon rubl pul və inqilabi ədəbiyyatla gəlməyə başladılar. Bolşeviklər Sergey Kirovun göndərdiyi silahlar, döyüş sursatları və pullarla birlikdə Həştərxandan da gəldilər. Həştərxan bolşevikləri arasında Leninin adından gələn və Muğanın siyasi təlimatçısı olmuş Baltik dənizçisi Timofey Otradnyev də vardı. Onlar İnqilabçı Hərbi Şuranı və Hərbi Sahə Qərargahını təşkil etdilər.^[77] Gələn bolşeviklər, bütün Sosial İnqilabçılar və menşevikləri tamamilə darmadağın edərək, bütün idarəetmə strukturlarında dominant mövqe tutdular. Hərbi baxımdan, MSR ilk növbədə Lənkəran^[66] sakinlərinin rəhbərliyi altında Bakıdan köçürülmüş X və XI Qırmızı Ordunun qoşunlarının 200 keçmiş əsgərinə güvənirdi və ümumilikdə MSR-nın silahlı qüvvələri 5–6 min nəfərə qədər insanı əhatə edirdi.^[27]

Morozovanın sözlərinə görə, Həştərxan bolşevikləri cəmi bir ay ərzində həm Muğan rusları, həm də yerli müsəlmanlarla münasibətləri korladılar^[66]. Morozova və Yermolenko kəndlərdə, Astarada başlayan müsəlman qiyamını, ilkin mərhələdə bolşeviklərin bir dəstəsinin məhv edildiyi Qırmızı Terror və Sovet qoşunlarının vəhşilikləri ilə əlaqələndirilir.^[78] Dobrinin yazır ki, qiyama təkan silahlı qruplaşma komandiri Hüseyn Ramazanovun dayanacağına Sovet sərhədçilərinin basqını olub,bu zaman onun iki oğlu öldü.^[79] İyunun 10-da Ramazanov Astarada bolşevik qüvvələrinə zərbə endirdi^[80]. Ona başqa bir komandir, Ramazanovun ölən oğullarından birinə qızını ərə verməyə hazırlaşan Hüseyn Əlixan da qoşuldu.^[79] Bolşeviklərin möhkəmlənməsinə baxmayaraq partizan dəstələrinin öhdəsindən gələ bilmədilər və iyunun 17-də Lənkərana qaçdılar. İyunun sonunda nizamlı Azərbaycan qoşunları Azərbaycan xüsusi komissarı Cavad-bəy Məlik-Yeqanovun komandanlığı ilə Bakıdan gələrək Ramazanovun heyətinə daxil oldu,bunun nəticəsində bolşeviklər Lənkəran və Astara arasındakı azərbaycanlılar və talışlar içərisində bolşeviklərin bütün qüvvələrini cəmləyərək bütöv bir cəbhədə yer aldılar.^[79][66] Bu məğlubiyyətlər MSR-da güclü hərbiləşməyə səbəb oldu. Səlahiyyət Timofey Otradnevin rəhbərliyi ilə İnqilabçı Hərbi Şuraya verildi, çoxsaylı hərbi komitələr yaradıldı və səfərbərliyə başladı.^[80] İlyaşeviç postundan kənarlaşdırılaraq,özünü doğru eser Orlov partiyasının üzvü adlandıran qoşun komandirliyinə təyin edildi.^[81]

Bu vaxt Lənkəran hökuməti ilə Rusiya Muğanı arasındakı münasibətlər gərgin olaraq qalırdı. Astara döyüşləri zamanı Muğan bölmələri,keçmiş Qırmızı Ordulu Şişkin görə, "geniş" soyğun ilə məşğul olurdu və Sovet hökuməti bu qarəti rekvizit etdi. Nəticədə Muğan dəstələri Arıçevan və Pensər uğrunda gedən döyüşlərdə mövqelərini tərk etdilər. Dobrininin dediklərinə əsaslanaraq, Astara yaxınlığında gedən döyüşlər Lənkəran bolşeviklərini Rusiyanın Muğan kəndliləri ilə münasibətlərini korlayan rekvizitləri gücləndirməyə məcbur etdi. Bu, Suxorukovun başçılıq etdiyi Bolşeviklər və eserlər arasında Lənkərandakı siyasi parçalanma fonunda baş verdi. Rus kəndliləri axırıncını dəstəklədilər.^[78] Xoşev yerli rus əhalisini Lənkərana getməyə, "tatarlar"la müharibəyə son qoymağa və yad bolşevikləri qovmağa təşviq etməyə başladı^[79]. Muğan kəndlərindən birində (müxtəlif mənbələrə görə, Astraxanovka və ya Pokrovkada) bolşeviklərin əleyhdarları Rusiya Muğanının MSR-a qarşı çıxmaq qərarına gəldikləri bir qurultay təşkil etdilər. Ziyarətə Xoşev özü rəhbərlik edirdi.^[82] Ziyarətin məqsədi, bəzi məlumatlara görə, digər zabitlərlə birlikdə iyunun ortalarında həbs olunan polkovnik İlyaşeviçin sərbəst buraxılması idi.^[18]

Sovetlərin üç cildlik "Azərbaycan tarixi" kitabına görə, 5 min nəfərə qədər adamın ^[27] daxil olduğu Muğan dəstəsi iyunun 24-də Lənkəranda döyüşə girdi. Bunun ardınca cəbhə bölgəsindən ayrılan bir şəhərdə danışıqlar aparıldı. Bolşeviklər Astara cəbhəsindən alınan bölmələrin yaxınlaşacağına ümid edərək vaxtı irəli sürdülər,komandirlərin olmaması və muğanlılarda döyüş əhval-ruhiyyəsinin zəif olması səbəbindən Xoşev döyüşü davam etdirə bilmədi.^[82] Vəziyyət,iyunun 26-da axşam saat 9-da Muğan kəndliləri tərəfindən bolşeviklərin hakimiyyəti təslim etməsi və 24 saat ərzində polkovnik İlyaşeviçin sərbəst buraxılması barədə ultimatum irəli sürüldükdən sonra dəyişdi. Ultimatum yerinə yetirilmədi və iyunun 28-də səhər döyüş yenidən başladı. Böyük Bazarda və Lənkəran mayakında muğanlılar çox sayda bakılı öldürdü. Səhər Saat 9-da Timofey Otradnev də Orlov ilə birlikdə bolşevik qüvvələrinə rəhbərlik edən mayakda öldürüldü.^[83] Lakin mayak tutulandan sonra Xoşev muğanlıların icazəsiz qaçmasına icazə vermək istəmədən geri çəkilmə əmri verdi, asan qələbələrə alışmış Muğan rusları bolşeviklərin ciddi müqaviməti ilə əzildilər.^[82]

Lənkəran səfərindən sonra hər iki tərəf məğlub olduqlarını düşünürdü. Xoşev Muğanın rus kəndlərinin bolşeviklərin tərəfinə keçməsindən əmin idi, sui-qəsd cəhdindən sonra dəstəsini dağıdıb İran sərhədini keçdi. Muğan kəndlərinin sakinləri öz növbəsində bolşeviklərin müqavimətindən ruhdan düşdülər, buna görə hazır deyildilər, nə qərar verəcəklərini bilmədilər.^[82] Bir müddət qeyri-müəyyənlikdən sonra Muğanın rus kəndlərinin bir hissəsi bolşeviklərin tərəfinə keçdi və bölgədə müharibə başladı; sonralar "Sovet və anti-sovet kəndləri arasında müharibə" adlandırıldı. İdeoloji fərqlərdən əlavə müharibənin vacib səbəbləri, müxtəlif məzhəbləri təmsil edən kəndlər arasındakı mənfəət və dini fərqlər idi.^[84]

Ancaq Lənkəran komissarları məğlubiyyətə əmin idilər. Bolşeviklər güllə atdılar və MSR-da mərkəzi fiqur olan Otradnevin ölümü onların döyüş ruhunu daha da azaltdı. Bu şəraitdə Lənkərandakı sovet hakimiyyətini dayandırmaq və komissarları təxliyə etmək qərara alındı. Hətta Həştərxandan I.O.Kolomiytsev və M.S.Rumanov-Asxabadskiy^{[k 32]} bir neçə min növ döyüş sursatı ilə gəlməsi qərara təsir etmədi.

Həmçinin, Bolşeviklərin ətrafındakı müsəlman dairəsi sıxıldı. 17 iyul gecə yarısı yerli partizan dəstələri Lənkərana hücum etdilər. Hüseyn Ramazanov cənubdan, qərbdən Şahverən, şərqdən isə Hacı Osman hücuma keçdi.^[86] Döyüşlərdə nizamlı ADR qoşunları iştirak edirdi.^[87] Hər tərəfdən təzyiq altında olan bolşeviklər geri çəkilməyə başladılar, qismən şəhər qülləsində, qismən "Milyutin" və digər gəmilərdə gizlənirdilər. Mövqelərindən irəliləyən Azərbaycan qoşunlarına atəş açaraq Böyük bazar və bir çox binaları dağıtdılar.^[86] Bolşeviklər şəhərin mərkəzində təcavüzkarlara qarşı zirehli bir maşın yerləşdirdilər. Şəhərdə döyüşlər bir neçə gün davam etdi. Vəziyyətin ümidsizliyini dərk edən MSR-nın əsgərləri Baş Komandan Orlovun döyüşə çağırışlarına baxmayaraq döyüşü tərk etdilər.^[83]

Bu fonda komissarlar təxliyə edildi. Evuakuasiyanın dəqiq vaxtı məlum deyil: Morozova görə, bu, iyulun ikinci yarısında baş verib.^[82] Əvvəlcə intihar hadisələrinin olduğu Sarı adasına təxliyə təşkil olundu və bir neçə gündən sonra 300 nəfər Muğan komisarları adanı müxtəlif istiqamətlərdə yeddi barkazda tərk etdilər.^[88] Bir çoxları ağlar tərəfindən tutuldu və edam edildi; aralarında may tətilindən sonra Bakıdan qaçan sovet diplomatı Kolomiyetsev^{[k 33]}, hidroavasiya bazasının rəhbəri və Muğan hökumətlərinin əksəriyyətinin üzvü Kropotov, eser Suxorukov və s. Lənkəran bolşeviklərindən də bir neçə qrup qaçmağa müvəffəq oldu.^[90]

Morozova görə bu vaxt Lənkərandakı döyüş xəbərləri rus kəndlilərini bir araya topladı. Lənkərana olan uğursuz səfərindən sonra sarsılan Xoşevin səlahiyyətləri bərpa olunmağa başladı və Morozovaya görə Lənkərana kömək məqsədi ilə birləşən bir çox insan (bəziləri sovet rejimini dəstəkləsə də) digərləri bolşevikləri devirməyə çalışırdı, bəzilərində isə dəqiq məqsədlər yox idi. Komisarların qaçması ilə bağlı teleqram,muğanlıların Lənkərana qaçması ilə nəticələndi.^[82][87] 24–25 iyul tarixlərində Lənkəranın müsəlmanlar tərəfindən alınmayan hissələrini işğal etdilər və iyulun 26-da Prişibdəki qurultayda Ağ Qvardiyanın gücünü bərpa etmək qərarı verildi.^[91]

Yeni Ağ Qvardiyaçılar höküməti MSR-nın Astara cəbhəsindən, yerli azərbaycanlı və talışlarlar, həmçinin ADR-in nizami hərbi hissələrindən misras qalmışdı.^[15] Həbsdən azad edilən və Lənkərana rəhbərlik edən polkovnik İlyaşeviç azərbaycanlıları Rusiya Astarasının hüdudlarından kənara çıxmağa və Muğan məsələsini Paris Sülh Konfransına çıxarmağa dəvət edərək Azərbaycan tərəfi ilə danışıqlara başladı. Azərbaycanlı tarixçi Mehman Süleymanovun sözlərinə görə, muğanlılar İngilislərin diplomatik dəstəyinə ümid edərək vaxt keçirirdilər, lakin Azərbaycanın Lənkəran rayonu və Muğan bölgəsindəki hüquqlarını dəstəklədilər. Çaşqın muğanlılar, gücü əllərindən vermək niyyətində deyildilər. Döyüşlər bütün cəbhədə davam etdi və avqustun 10-da muğanlılar bəzi güzəştlərə getmək istəyərək, Azərbaycan mövqelərinə həlledici hücum etdilər. Lakin, muğanlılar Azərbaycanın müdafiə xəttini keçə bilmədilər və ertəsi gün Ümum Muğan Konqresi Azərbaycan hakimiyyətinin tanınmasını elan etdi.^[92]

Razılaşmaya görə, hakimiyyətin təslim olması bir neçə mərhələdə baş verdi və Azərbaycan bölmələri və partizanları və Muğan birləşmələri mövqelərindən çəkilməklə başladı. M. Süleymanovun qeyd etdiyi kimi,avqustun 12-də onu qarşılayan yerli əhalinin nəzarəti altında, Lənkərana kiçik bir azərbaycanlı dəstəsi daxil oldu. Elə həmin gün Lənkəran qəzasının Administrasiyası üzrə Xüsusi Komissarı Cavad-bəy Məlik-Yeqanov mahalda hərbi vəziyyət elan etdi. Avqustun 13-dəki müqaviləyə əsasən şəhər Azərbaycanın nəzarəti altına keçdi.^[93] Muğan və Lənkəranda Cavad-bəy Məlik-Yeqanovun başçılığı ilə Lənkəran general-qubernatorluğu yaradıldı.^[94]

Muğanlılar təslim olmağa məcbur olsalar da, bölgədə təcrübəli rus zabitlərinin başçılığı ilə əhəmiyyətli hərbi gücə sahib olmağa davam etdilər.^[95] Hətta avqustun 11-də keçirilən Ümum Muğan Konqresinin Azərbaycan hökumətini tanımaq qərarında yerli rus əhalisinin Rusiyanın^[96] tərkibində olmaq istədiyindən danışıldı və Mehman Süleymanovun fikrincə, belə gücə malik olan muğanlılar istənilən vaxt Denikini dəstəkləyə və Azərbaycanı arxadan vura bilərdilər. Bunu nəzərə alan Azərbaycan hökuməti bölgəni nəhayət sakitləşdirmək üçün Salyandan qondarma Lənkərandakı bolşevik hökumətinin şərtləri ilə,iyulun əvvəlində yaradılmış "Lənkəran dəstəsi"ni göndərdi.^[95]

General Həbib-bəy Səlimovun rəhbərlik etdiyi dəstə avqustun 14-də Hacıqabuldan Salyana, oradan da avqustun 17-də Muğan istiqamətində yollandılar. Hərbi nazir Səməd bəy Mehmandarov Səlimovdan Muğandan alınan hər hansı bir silahın geri alınmasını əmr etdi. Yerli rus əhalisi silahlarını təhvil verməkdən imtina etdilər^[97], ancaq azərbaycanlı birləşmələr Lənkərana gedən yolda rus kəndlərini tək-tək tərksilah etdilər, bunların arasında Prişib kəndi də var idi^[98]. General Səlimov Lənkəran dəstəsində qaydalara, nizam-intizama da diqqət yetirirdi — hətta bir əsgər bir rus mikroavtobusu soyduğuna görə asılmışdı.^[99] Avqustun 23-də Azərbaycan bölmələri Lənkərana girdilər və polkovnik İlyaşeviçin rus qoşunları müqavimət göstərmədən tərksilah edildi.^[100] Bundan sonra Lənkəran dəstəsi rus kəndlərinin tərksilahını davam etdirdi: məsələn, Biləsuvar avqustun 26-da, Astraxanbazar 28 avqustda tərksilah edildi. Silahsızlaşdırma missiyasını uğurla başa vurduqdan sonra Lənkəran dəstəsi sentyabrın 3-də Hacıqabula qayıtdı. Rusiya Muğan əhalisindən 22 silah və 32 pulemyotla yanaşı, 4 minə qədər mərmi, üç yük maşını, 209 xidmət atı və çox sayda müxtəlif hərbi texnika geri alındı. Yuxarıda sadalananlardan əlavə, 517 tüfəng, 93 türk istehsalı tüfəng, 382 ov silahı, 36 süngü, 670 ingilis gülləsi, 12.454 tüfəng gülləsi, 26 səhra topları üçün mərmi, 517 berdan tüfənfi, 3 aeroplan mərmisi, 15 qılınc və 40 xəncər və 289 növ digər silahlar qeydiyyata alınmışdır.^[101]

Muğan hadisələrindən sonra Bakı quberniyasının cənub qəzaları nəhayət Azərbaycanın tərkib hissəsi oldu, ancaq bölgədə uzun müddət qeyri-sabitlik hökm sürdü. 1920-ci il yanvarın əvvəlində qarnizon adyutantı Həşimov Lənkərandan Azərbaycan ordusunun Baş Qərargahına Lənkəranda və Muğanda vəziyyətin sakit olduğunu bildirdi; lakin "Mugan əhalisi arasında bolşeviklərin son uğurları ilə əlaqədar olaraq diqqət mərkəzində olan Privolnoye (Cəlilabad), Qriqorevka (Şaran), Otrubintsi kimi kəndlərin bolşevik təşkilatında artım var." Həşimov 1919-cu ildə Səlimov kampaniyası zamanı tərksilahdan xilas olan kəndləri tərksilah etməyi tövsiyə etdi^[102]. 1920-ci ilin mart ayının əvvəlində Lənkəran qəzası komissarı Bəhram xan Naxçıvanski^{[k 34]}, güclü bolşevik təşviqatı, təbliğatçılarda böyük miqdarda pulun olması və mübarizəyə qalxmış kəndlərdə yaxşı silahlanmanın olduğu barədə məlumat verdi; bölgədəki hərbi mövcudluğu dərhal gücləndirməyi və Bolşevik tərəfdarı kəndləri tərksilah etməyi zəruri saydığını bildirdi.^[104]

Aprelin 28-də Aprel işğalı (Bakı əməliyyatı) nəticəsində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süquta uğradı. Bir neçə gündən sonra Lənkəranda və Muğanda Sovet hakimiyyəti quruldu; İnqilabi Hərbi Şura yaradıldı.^[105] Tezliklə (artıq may ayının sonunda) Lənkəran qəzasında Sovet rejiminin silahlı müxalifəti yarandı. Mehman Süleymanovun fikrincə, müsəlman əhalinin Sovet siyasətini anlamaması səbəbindən Sovet hakimiyyəti sinif mübarizə bəhanəsi ilə yerli ənənələrə və adətlərə və kütləvi tələblərə hörmətsizlik etmişdir. Bölgədə uzun müddət fəaliyyət göstərən müsəlman partizan dəstələri, bir çoxu Muğan hadisələri əsnasında Astara üsyanının təşkilatçıları və rəhbərləri — keçmiş türk kapralı Yusuf Camal Paşa, Şahverən, Hüseyn Əlixan və başqaları tərəfindən idarə edildi.^[106] Paralel olaraq, Şimali Muğanda, Cavad qəzasında silahlı birləşmələr meydana çıxdı.^[107] Mənbələrdə Lənkəran üsyanı olaraq xatırlanan silahlı müqavimət yalnız 1921-ci ilin oktyabrında yatırıla bildi. Lakin Mehman Süleymanovun qeyd etdiyi kimi, bölgədəki Sovet hakimiyyətindən narazılıqlar daha uzun illər davam etdi.^[108]

• Firuz Kazemzadeh. Struggle For Transcaucasia (1917—1921). New York: Philosophical Library. 1951. ISBN 978-0956-0004-08.
• Азербайджанская Демократическая Республика (1918-1920). Баку: Элм. Отв. ред. Н. Агамалиева. 1998.
• Булдаков В. П. Этнические конфликты в России, 1917—1918 гг.: условия возникновения, хроника, комментарий, анализ. М.: Новый хронограф. 2010.
• Волкова Н. Г. Этнические процессы в Закавказье в XIX—XX вв. // Кавказский этнографический сборник. 4. М.: Изд-во АН СССР. 1969.
• Комарова О. Д. Демографическая характеристика русских селений в Азербайджане // Русские старожилы Азербайджана. Часть 1. М: Институт этнографии АН СССР. 1990.
• Русские. Народы и культуры. М: Наука (издательство). Отв. ред. В. А. Александров, И. В. Власова, Н. С. Полищук. 2003.
• Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası: II cild. Bakı: Lider Nəşriyyat. 2005. 213.
• Olga M. Morozova. Mugan Region in 1918–1919 (PDF) // Russkaya Starina. 2014. 46—51.
• История Азербайджана: в трёх томах. 3, Ч.1. Баку: Издательство Академии Наук Азербайджанской ССР. И. А. Гусейнов, М. А. Дадашзаде, А. С. Сумбатзаде, З. И. Ибрагимов, А. Н. Гулиева, Е. А. Токаржевский. 1963.
• Ольга Морозова, Татьяна Ермоленко. Погоны и Буденовки: Гражданская война глазами белых офицеров и красноармейцев. М.: Российский гуманитарный научный фонд. 2013.
• Anar Isgenderli. Realities of Azerbaijan, 1917-1920. USA. 2011. ISBN 978-1-4568-7955-6.
• Peter Kenez. Civil War in South Russia, 1919-1920: The Defeat of the Whites. 2. University of California Press. 1977.
• Mehman Süleymanov. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Hərb Tarixi. 2 (Firuzan). Pərvin Darabadi. 2014.
• Mehman Süleymanov. Azərbaycan Ordusunun tarixi. 3 (1920—1922). Bakı: Maarif. 2018.
• А. А. Гусейнов, В. М. Синицын. Сражающаяся Мугань. Баку: Азербайджанское государственное издательство. 1979.
• Добрынин В. А. Оборона Мугани. Издательство М. и В. Котляровых. 2015. ISBN 978-5-93860-903-3.
• Ж. Е. Папуша, И. А. Гусейнов. Борьба за победу Советской власти в Азербайджане, 1918-1920: документы и материалы. Институт истории партии АзССР. 1967.