Abası

Abası – yakut mifologiyasında şər ruh. Müxtəlif türk dillərində Abahı, Abazı, Abas olaraq tanınmaqdadır. Əleyhdarı Ayıhıdır.

Xüsusiyyətləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Oddan yaradılmışlar. Yeraltında yaşadıqlarına inanırlar. İnsanlara zərər verərlər. Tək ayaqlı (və ya ayaqsız), tək gözlü və keçəl olaraq təsvir edilirlər. Leş yeyərək bəslənərlər. Zərərli və iyrənc görünüşlü hansı canlı varsa, onmun təsiri görünür. İnsanları yoldan çıxardarlar, bəzi insanları dəli edir. Onları ancaq şamanlar görə bilərlər. Yer üzündən yeraltına gələnləri də özləri görə bilməzlər (məsələn şamanları). Arxa-arxaya sıra halında gedərlər və yer üzündə görünməz olurlar. İnsanları ümumiyyətlə tək və ya mühafizəsiz, çarəsiz, sayre (xəstə) olduqları və problemli dövrlərdə tutarlar. İki növləri vardır:

  1. Çak: Şeytan.
  2. Çor: Cin.

Bundan başqa bu iki qrupa daxil olan daha başqa bir çox növ pis ruhun insana zərər verdiyinə inanırlar. Bunların verə biləcəyi zərərlər də müxtəlif səviyyələrdədir. Abasıların verdiyi narahatlıq nəticəsində xəstələnməyə tolaysı deyilir (Tolaysımak feli ilə də ifadə olunur). Türk Xalq mədəniyyətində bostanlara tikilən korkuluklara da Abakı adı verilər və qorxuducu olması etibarilə bu sözlə birbaşa əlaqəlidir və əslində daha əvvəlki dövrlərdə pis ruhlardan qorunmaq üçün evlərə və bağçalara qoyulan heykəllərin, ongunların (totemlərin) və ya simvolik dirəklərin çevrilməsiylə ortaya çıxmışlar.

Buxlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bux, altay və monqol mifologiyasında və xalq inancında pis ruh deməkdir. Abas'lar ilə ekvivalent olaraq xatırlanarlar. Buq və ya Pux olaraq da bilinər. Monqolca da Bukh şəklində də deyilər. Pis bir insanın pis ruhu nəzərdə tutulduğu kimi təbiətdəki kötücül varlıqlar üçün də istifadə edilər. Əleyhdarı Bur (yaxşı ruh)dur. Söz mənası eyni zamanda fəlakət, xəstəlik deməkdir. Bu anlayışların az qala hamısının pis ruhlarla əlaqəli olaraq bir əlaqəsi mövcuddur. İnsanların ayağına ilişən cəza zəncirine türkcədə Buqağı (Buqaq) deyilir. Ehtimalla insanların ayaqları zincirlenmesi, ona pis bir ruh bağlanması və ya müsəllət olmasıyla bərabər görülmüşdür. Köhnə monqolca və tungusca Buk, narahatlıq, qayğı kimi mənalar daşıyar. Monqolcada Bukınıd/Buhında sözləri kədərlənmək, qorxmaq kimi mənaları ifadə edər. Puhu (bayquş) sözcüyü ilə də əlaqəli olma ehtimalı vardır. Çünki bayquş, mənfi mənalar yüklənən və gecə ortaya çıxan bir heyvandır.

Etimologiya[redaktə | mənbəni redaktə et]

(Ab / ​​Ap / Av) kökündən törəmişdir. Aparmaq (qaçırmaq) mənasını ehtiva edər. Türkcədə apazlamak sözü ovuclamaq mənasını verdiyi kimi küləklə getmək də deməkdir. Abı sözcüyü də can, ruh kimi anlayışları ifadə edir. Yenə mənşə olaraq Av sözü ilə də əlaqəlidir.

Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Türk Əfsanə Sözlüyü, Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0)  (türk.)
  • Encyclopedia Mythica, Micha F. Lindemans (Abaasy)
  • Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Celal Beydili, Yurt Yayınevi (S-16)

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]