Azərbaycandakı karvansaraların siyahısı

Azərbaycandakı karvansaraların siyahısı — Azərbaycan Respublikasının ərazisində yerləşən karvansaralar.

İlk karvansaralar 5–6 min il əvvəl inşa olunmağa başlayıb. Tarixi mənbələrə görə, karvansaraların Azərbaycanın qədim və iri ticarət mərkəzlərində — Bakıda, Gəncədə, Şəkidə, Abşeron yarımadasında və başqa yerlərdə hələ orta əsrlərdən əvvəl fəaliyyət göstərib. Tarixi mənbələr bölgədə ilk karvansaraların e.ə. 6–3 minillikdə, yəni 5–6 min il əvvəl inşa olunduğu barədə xəbər verir. Eradan əvvəl 550-ci ildən 330-cu ilə kimi hökm sürmüş Əhəmənilər imperiyası qədim dövrün ən böyük imperiyalarından biri olub. Bu imperiya şimal-şərqi Afrikadan tutmuş (Misir də daxil olmaqla) Hindistana kimi, şərqdə Hind okeanından, cənubda İran körfəzindən tutmuş şimali Qafqaz dağlarına qədər böyük bir ərazini əhatə edirdi. Həmin dövrlərdə Azərbaycanın ərazisi də bu imperiyanın tərkibinə daxil idi. Eramızdan əvvəl 5 əsrdə yaşamış yunan tarixçisi Herodot Əhəmənilər imperiyasının tərkibində yaşayan 70 xalq və tayfanın adını çəkir. İran hökmdarı imperiyanın idarə olunmasını asanlaşdırmaq məqsədilə hərəkət üçün rahat yolların yaradılmasına və onların təhlükəsizliyinin təmin olunmasına xüsusi diqqət yetirirdi. Bu məqsədlə imperiya ərazisində əsas ticarət yollarında bir günlük yol məsafəsində karvansaralar və gözətçi dəstələri üçün məntəqələr tikilirdi.^[1]

Azərbaycanın qədim karvan yolları üzərində yerləşməsi, əlverişli coğrafi mövqeyi və iqlimi ərazidə ticarətin geniş səviyyədə təşəkkülünə təkan verirdi. İqtisadi əlaqələrin tənzimlənməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edən karvan yolları üzərində tacirlərin rahatlığı üçün hamamlar, kəhrizlər, məscidlərlə yanaşı, karvansaralar da inşa olunurdu. Karvansaralarda karvanların dayanacaq yeri, mehmanxana tipli istirahət otaqları, minik və yük heyvanları üçün ayrıca yer (tövlə) və axurlar, ticarət mallarının saxlanması üçün anbarlar, müxtəlif dükanlar, yeməkxana və s. olurdu.^[1]

Hələ orta əsrlərdə Azərbaycan ticarət mərkəzi kimi tanınırdı. Şərqlə Qərbin müxtəlif ölkələri ilə ticarət aparan Azərbaycandan neft, duz, ipək, yun, mis qablar və xalçalar müxtəlif ölkələrə ixrac olunurdu. Həmin dövrlərdə ölkəyə gələn tacirlər karvanlarının təhlükəsizliyi, onların ölkədə qala bilmələri üçün müxtəlif bölgələrdə karvansaralar tikilirdi. Əsrlər boyu böyük şəhərlərdə, o cümlədən də Böyük ipək yolu üzərindəki karvansaralar bugünkü mehmanxana funksiyasını daşıyıb. O dövrdə karvansaralar 2 qrupa bölünürdü — şəhər və yolüstü karvansaralar. Yolüstü karvansaralar daha çox istehkamı, qalanı xatırladırdı. Qalın divarları olan həmin karvansaraların bir qapısı vardı və gecələr bağlanırdı. Şəhər karvansaralarının isə əsasən iki qapısı olub və daha yaxın məsafələrdə yerləşirdi.^[1]

Adı	Təxmini tikilmə tarixi	Yerləşdiyi yer	Qısa təsvir	Şəkil
Aşağı Karvansara	XVI-XVIII əsrlər	Şəki	Şəki şəhərinin Mirzə Fətəli Axundov küçəsində yerləşir[2] Karvansara yerli ustalar tərəfindən tikilmişdir. Həm tikiliş həm də şərait baxımından çox rahat və gözəl olub, irimiqyaslı sövdələşmələrin, alış-verişlərin aparılması üçün əlverişli şəraitə sahib olmuşdur.[3]
Ağa Qəhrəman Mirsiyab oğlunun karvansarası	XIX əsr	Şuşa	Şuşada yerləşən və XIX əsrə aid olan karvansara.[4] Karvansara Mirzə Fətəli Axundov küçəsində yerləşir.[5] Abidə 1992-ci il may ayının 8-dən etibarən Ermənistan Respublikasının Hərbi Qüvvələrinin işğalı altındadır.
Batabat karvansarası	XVII-XVIII əsrlər	Şahbuz rayonu	Şahbuz rayonunun Biçənək kəndinin şimalda, meşənin içərisində, Çəpər obası adlı yaşayış yerinin yaxınlığında tarixi abidə. İri qaya parçalarından dördkünc formada tikilmiş iki otaqdan ibarətdir. Bina yolun kənarındadır. Xalq arasında "Karvansara" adlandırılır. Ehtimal ki, binalardan müvəqqəti dayanacaq məntəqəsi kimi istifadə olunmuşdur. Naxçıvanda karvan yollarının kənarında tikilən bu tip dayanacaq məntəqələrinə bir neçə yerdə rast gəlinir. Binanı XVII–XVIII əsrlərə aid etmək olar.[6]	—
Buxara karvansarası	XV əsr	Bakı	İçərişəhərin ticarət magistralının üzərində tikilmişdir. Planda kvadrat formalı, qabarıq portallı karvansaranın həyəti səkkizüzlü formadadı. Perimetr üzrə eyvanlar və şəxsi otaqlar – hücrələrlə əhatə olunmuşdur. Səkkizüzlü rahat həyət, gündəlik ticarət əməliyyatlarından sonra səyyahların və tacirlərin toplaşdığı, açıq səma altında xüsusi bir zal idi. Düz çərçivəyə alınmış həyətin daxili məkanının bütün perimetri boyu ümumi üslubla birləşən çatma tağ memarlıq kompozisiyasının əsas hissəsini təşkil edir.[7]
Culfa karvansarayı	Bilinmir	Culfa rayonu	Naxçıvan Muxtar Respublikasının Culfa rayonunun Gülüstan kəndində, Araz çayının sol sahilin də memarlıq abidəsi. Karvansarayının qalıqları 1974-cü ildə çöl-tədqiqat işləri zamanı aşkar edilmiş, 1978-ci ildə binanın planı tam üzəçıxarılmışdır. Karvansara çay daşından tikilmiş və gəc məhlulu ilə suvanmışdır. Culfa karvansarasının aşkar olunmuş hissəsində çoxlu yaşayış otaqları vardır. Bəzi otaqların örtük hissəsi maraqlı konstruksiyaya malikdir. Binanın şərq tərəfində sağ və solda tağ formasında dərin divar oyuqları olan böyük zal mövcuddur. Bu zal haqqında qəti fikir söyləmək çətindir, lakin belə plan quruluşuna malik köhnə məscidlər də məlumdur.[8]	—
İkimərtəbəli karvansaray	XV əsr	Bakı	Karvansaranın eyni ох üzrə yerləşən ikitərəfli açıq girişləri var. Karvansaraya giriş dəniz ticarəti ilə əlaqədar sahil küçəsindən və ticarət magistralı yerləşən hissədən mümkündür. Karvansara daxili planına əsasən kvadrat formalıdır. Dахili məkanı səkkizüzlüdür, arxasında ayrıca otaqlar yerləşən eyvanlarla əhatə olunmuş həyətdən ibarətdir.[7]
İkimərtəbəli karvansara	XIX əsr	Şuşa	Şuşada yerləşən və XIX əsrə aid olan karvansara. Karvansara Gövhərağa küçəsində yerləşir.[5] Abidə 1992-ci il may ayının 8-dən etibarən Ermənistan Respublikasının Hərbi Qüvvələrinin işğalı altındadır.
Karvansara	XVIII əsr	Şuşa	Şuşada yerləşən və XVIII əsrə aid olan karvansara. Karvansara Vaqif küçəsində yerləşir.[5] Abidə 1992-ci il may ayının 8-dən etibarən Ermənistan Respublikasının Hərbi Qüvvələrinin işğalı altındadır.	—
Kiçik karvansara	XV-XVI əsrlər	Bakı	Karvansara XV əsrin sonu XVI əsrin əvvəlində tikilmişdir. Planda kvadrat formalıdır. İçəridə küncləri kəsik, iri dördbucaq şəkilli həyəti var. Bütün perimetr boyu eyvanla əhatə olunmuşdur. Eyvanın arxasında isə şəxsi istifadə üçün nəzərdə tutulmuş yaşayış otaqları yerləşir. Şimal-cənub oxu üzrə, ticarət küçələrini birləşdirən bir otaqlı, iki tərəfli açıq girişi var. Həyətin bəzək memarlığı, ənənəvi formalar — səthi düz dördbucaq çərçivələrə alınmış çatma tac eyvanlar üzərində qurulmuşdur.[7]
Multanı karvansarası	XIV əsr	Bakı	İçəri Şəhərdə XIV əsrə aid tarixi memarlıq abidəsi olan karvansara. Karvansara "Multanı" adını Pakistanın Multan şəhərinin adından almışdır. Multanı karvansarası dəfələrlə tədqiq olunmuş, ölçülmüş, 1973–1974-cü illərdə isə abidədə bərpa işləri aparılmışdır.[9]
Qaraçı karvansarası	Orta əsrlər	Abşeron rayonu	Abşeron rayonunun, Pirəkəşkül kəndi yaxınlığında orta əsrlərə aid memarlıq abidəsidir. Qədim Bakı-Şamaxı karvan yolunun üstündədir. XIX əsrdən karvan yolunun ticari əhəmiyyətini itirməsi ilə əlaqədar olaraq Qaraçı karvansarası istifadəsiz qalıb. Sonralar köçəri qaraçılar vaxtaçırı burada məskən saldıqlarından yerli əhali karvansaranı Qaraçı karvansarası adlandırıb. Mənbələrdə isə abidə Miəcik karvansarası adlanır.[1]	—
Qarğabazar karvansarası	1681	Füzuli	Karvansara kəndin mərkəzində çox da hündür olmayan təpənin döşündə (eni 23,67, uzunu 34,70) inşa olunmuşdur. Elmi mənbələrdə onun tikilmə tarixi 1681-ci il göstərilsə də, karvansaranın memarı məlum deyil.[10][11]
Səfərov qardaşlarının karvansarası	XVIII əsr	Şuşa	Şuşada yerləşən və XVIII əsrə aid olan karvansara. Karvansara Ocaqqulu küçəsində yerləşir.[5] Abidə 1992-ci il may ayının 8-dən etibarən Ermənistan Respublikasının Hərbi Qüvvələrinin işğalı altındadır.	—
Səngəçal karvansarası	1439–40-cı illər	Səngəçal	İki mərtəbəli karvansaranın fasadında olan kitabədə karvansaranın şirvanşah I Xəlilullahın göstərişi ilə 1439–40-cı illərdə inşa edilməsi qeyd olunur. Binanın pəncərələri, dekor elementləri, tikili quruluşu onu bir istehkama bənzədir. Bina mişar daşından inşa edilmişdir. XIX əsrdə karvan yollarının əhəmiyyətini itirməsi ilə karvansara fəaliyyətini dayandırmışdır.[12]
Şah Abbas karvansarası	XVII əsr	Gəncə	Karvansara XVII əsrdə yaşamış, Şeyx Bahəddin Məhəmməd Amilinin layihəsi əsasında şərq memarlığı üslubunda tikilmişdir. Tikintidə yumurta ağı ilə gil-əhəng qatışığından və bişmiş qırmızı kərpicdən istifadə olunmuşdur. Bina Şah Abbasın sifarişi ilə tikildiyindən Şah Abbas Karvansarası adlanmışdır. Karvansara XVII əsr Gəncəsində Şeyx Bahəddin tərəfindən tikilmiş tarix-memarlıq kompleksinə daxildir. Kompleksə daxil olan 2-ci bina Cümə Məscidi, 3-cü bina isə Çökək Hamamdır.[13]
Uğurlu Xan karvansarası	XVII əsr	Gəncə	Uğurlu Xan Karvansarası feodal dövrünün ənənələrinə uyğun inşa edilmiş iki böyük həyəti olan kompleksdən ibarət idi. Bu karvansara 1663–64-cü illərdə Gəncə bəylərbəyi olmuş Murtuzaquluxan Ziyadoğlunun qardaşı oğlu I Uğurlu xanın vəsaiti ilə tikilmiş və xan nəslinə mənsub olmuşdur.[14]
Xanlıq Muxtar karvansarası	XVIII əsr	Şuşa	Şuşada yerləşən və XVIII əsrə aid olan karvansara. Karvansara Mirzə Fətəli Axundov küçəsində yerləşir.[5] Abidə 1992-ci il may ayının 8-dən etibarən Ermənistan Respublikasının Hərbi Qüvvələrinin işğalı altındadır.	—
Yuxarı Karvansara	XVIII-XIX	Şəki	Şəki memarlığı üçün səciyyəvi olan kərpic və çay daşının birlikdə işlədilməsi ümumi sahəsi 6000 m2 olan Yuxarı karvansaraya xüsusi kalorid verir. Tikili relyefə uyğun olaraq küçəyə baxan hissədə 14 metr, içəri üzdən isə 8 metr hündürlükdə inşa edilmişdir. 300-dən artıq otaq və zirzəmidən ibarət olan karvansaranın 2 giriş darvazası vardır. Bina üç mərtəbəlidir. Darvazaların içəri hissəsinin tavanı kərpicdən tağlı günbəzlərdir.[15]

1. AMEA Naxçıvan bölməsi. Naxçıvan abidələri ensiklopediyası (PDF). Naxçıvan. 2008.

• Karvansara
• Azərbaycan tarixi
• Azərbaycan memarlığı

Vikianbarda Azərbaycandakı karvansaraların siyahısı ilə əlaqəli mediafayllar var.

• Karvansaralar — Azərbaycan qonaqpərvərliyi — azərbaycançılıq ideologiyasının reallaşması… ^{[ölü keçid]}
• ŞƏKİ: KARVANSARAYLAR ŞƏHƏRİ
• Karvansaralar — qədim tarixin yol bələdçiləri