I Xəlilullah

I Xəlilullah (Bakı – 1465, Bakı) — Şirvanşahlar dövlətinin 35-ci hökmdarı, Şirvanşah I İbrahimin oğlu.

I Xəlilullah ibn I Şeyx İbrahim
Şirvanşah I Xəlilullahın adından Şamaxıda kəsilmiş sikkə (Azərbaycan Tarix Muzeyi)
Şirvanşah I Xəlilullahın adından Şamaxıda kəsilmiş sikkə (Azərbaycan Tarix Muzeyi)
1417 – 1465
ƏvvəlkiI Şeyx İbrahim
SonrakıI Fərrux Yasar
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi ?
Doğum yeri Bakı
Vəfat tarixi
Vəfat yeri Bakı
Dəfn yeri Bakı
Fəaliyyəti qubernator
Atası I İbrahim
Anası Bikə xanım
Həyat yoldaşı Teymuri Əbu Bəkrin qızı
Uşaqları I Fərrux Yasar
Fərrux Yəmin
Şeyx Saleh
Əmir Bəhram
Məhəmməd İbrahim
Ailəsi Dərbəndilər
Dini Sünni İslam

Hakimiyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

H.820 (1417)-ci ildə Şeyx İbrahimin ölümündən sonra onun yerinə böyük oğlu və varisi Şirvanşah I Xəlilüllah keçdi. Xəlilullah da atası kimi, xarici siyasətində Qaraqoyunlu hökmdarları ilə şiddətli mübarizə aparan Teymurilərə meyl göstərmək mövqeyində dururdu. Xəlilüllah 48 il hökmranlıq sürdükdən sonra h.869 (1465)-cu ildə ölmüşdür.[1][2][3]

Teymuri Şahruxla münasibətlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Gənc Xəlilullah Şirvanşah taxtına çıxan kimi Qaraqoyunlu padşahlarından asılılığını tanımaqdan imtina etdi. 65 yaşlı Qara Yusifin 1420-ci ilin noyabrında Teymurun oğlu Şahruxla (1405–1447-ci illər) müharibə zamanı qəfil ölümü Azərbaycanın siyasi əhvalını dəyişdi və köçəri əmirlərin arasına çaşqınlıq saldı. Onların çoxu Qara Yusifin düşərgəsini tərk edərək dağılışdı. Qara Yusifin oğlu Qara İsgəndər (1420–1429 və 1431–1435-ci illər) bu vaxt Ağqoyunlu tayfasının başçısı Qara Yuluq Osmanla vuruşurdu. Qara Yusifin digər oğlu Cahanşah atasının ölümündən sonra baş verən hadisələrdən xəbər tutaraq Şahruxa tabe oldu və Sultaniyyə şəhərini ona təslim etdi. Təbriz Şahruxun əmiri Əliyə Kükəltaş tərəfindən tutuldu. Burada məscidlərdə xütbə onun adından oxunmağa başladı.

Təbriz tutulandan bir az sonra h.823 (1420)-cü ildə Şahrux özü Arazı keçərək Qarabağa qışlamağa gəldi.[4][5][6] Orta Asiyaya və demək olar ki, bütün İrana sahib olan Şahrux Qarabağda qışlayarkən bir sıra iri feodallar öz sədaqətini bildirmək və iltifata nail olmaq məqsədilə onun görüşünə gəldilər. Bu feodallar və hakimlər arasında h.823-cü il zilhiccə ayının 10-da (17 dekabr 1420-ci il) Şirvandan bol hədiyyələrlə gəlmiş gənc Şirvanşah Xəlilüllah və onun qardaşı Mənuçöhr də var idi. Xəlilüllah çox böyük iltifatla qəbul olunaraq, qiymətli kəmərə və sultanın digər hədiyyələrinə layiq görüldü. Şahrux Xəlilüllahın igidlik və mərdliyi ilə tanınmış qardaşı əmir Mənuçöhrü yanında xidmətə götürdü.[7][8] Şahruxla Şirvanşahlar – Şeyx İbrahim və onun oğlu Xəlilüllah çoxdan müttəfiq idilər.

Mənbələr xəbər verirlər ki, Şeyx İbrahim hələ 807 (1405)-ci ildə qiymətli hədiyyələrlə Aladağa, sonra isə Qarabağa Miranşahın oğlu Ömər Mirzənin görüşünə gələrək öz sədaqətini bildirmişdi. H.814 (141l/2)-cü ildə o, qiymətli hədiyyələrlə Şahruxun yanına elçilər göndərmişdi.[9] Şirvanın müstəqilliyinin qorunub-saxlanılması öz mülklərini İranda və Cənubi Azərbaycanda Şahruxa məxsus torpaqlar hesabına genişləndirməyə can atan Qara Yusiflə, sonralar isə onun oğlu İsgəndərlə mübarizədə etibarlı müttəfiq tapmağa çalışan Şahruxun mənafeyinə uyğun idi. Şirvanşahın ardınca Şəki hakimi əmir Sidi Əhməd, sonra isə gürcü hökmdarı Aleksandrın (1413–1442-ci illər) elçiləri Şahruxun qərargahına gəldi. Xəlilüllahla Şahruxun görüşü onlan bir-birinə daha da yaxınlaşdırdı. Şirvanşah Qarabağa sultanın yanına gələndə sonuncu onunla qohum olmaq istədi və Xəlilüllah Qara Yusifin dul arvadı Miranşahın oğlu və Teymurun nəvəsi olan Əbu Bəkrin qızı ilə nişanlandı. Babası Miranşahın həlak olduğu döyüşdə Qara Yusif onu ələ keçirmiş və tezliklə evlənmişdi. Şirvandan Şirvanşahın anası qiymətli hədiyyələr gətirdi və h.324-cü il rəbiül-əvvəl ayının 29-da (3 aprel 1421-ci il) çərşənbə günü Qaraköpəktəpədə[7][10][11] (Füzuli rayonu ərazisi) toy oldu. Bu nikahla Şahrux Şirvanşahla Qara Yusifə qarşı mübarizədə ona kömək edən ittifaqı möhkəmləndirdi. Şahruxun simasında yüksək və qüdrətli qohumuna arxalanan Xəlilüllah öz mövqeyini gücləndirdi. Şahruxun və onun oğlanlarının köməyi sayəsində onun çiyinləri bərkidi, şöhrəti artdı.[10]

I Mehmetlə münasibətlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xəlilüllah Qarabağa gəlməzdən bir qədər əvvəl öz elçisi Məhəmməd Bakuyini məktubla türk sultanı Məhəmməd Qazinin (I Mehmet, 1413–1431-ci illər) yanına göndərmişdi. Məktubda Şirvanşahlarla sultan arasındakı qədim dostluqdan danışılır və sultan Şahruxun Təbrizin yaxınlığında olduğu bildirilirdi. O, daha sonra Qarabağdan Şahruxdan məktub aldığını, burada Şirvanşah Xəlilullaha onunla birlikdə Təbrizə, Qara Yusifə hücum etmək üçün hazırlaşmaq təklif olunduğunu yazırdı. Sultan Məhəmməd Qazi verdiyi yayğın cavabda Xacə Məhəmməd Bakuyinin Kafədən keçərək Şirvanşahın məktubunu ona çatdırdığını, aralarındakı dostluğun qəbirə qədər qırılmayacağını qeyd edirdi. Şahruxun Azərbaycana yürüşünə dair Xəlilüllahın xəbərdarlığının cavabında sultan bildirdi ki, Şahrux Qara Yusifə hücum etmək niyyəti barədə özü ona yazmışdır. "Lakin hər bir hakim öz işini və qonşularla münasibətini yaxşı bilir. Məsələn, Şəki, Qumuq, Qaytaq və Ləvənd hakimləri öz vəziyyətlərinə başqalarından yaxşı bələddirlər. Və əgər Qara Yusif Türkiyəyə hücum etsə, sultan onun cavabını verəcəkdir".[12] Bu məktubdan görünür ki, Xəlilüllah ehtimal ki, Şahruxun tapşırığı ilə türk sultanının şəxsində yeni müttəfıq tapmağa cəhd göstərmiş, göründüyü kimi, sultan onlara qoşulmaq istəməmişdir.

Alaşkert döyüşündə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1421-ci ildə Alaşkert vadisində Qara Yusifin oğlu İsgəndərlə Şahruxun qoşunları arasında İsgəndərin məğlubiyyəti ilə nəticələnən vuruşmada Şirvanşah da Şirvan hərbi dəstələri ilə iştirak etmişdir. Azərbaycan feodalları tərəfindən öz üstünlüyünün etiraf olunmasından razı qalan Şahrux 1421-ci ilin payızında qoşunları ilə birlikdə Azərbaycanı tərk etdi.[13][14] İsgəndər tezliklə öz mövqeyini bərpa etdi və qoşun toplaya bildi, lakin İsgəndər bir neçə dəfə Şirvana basqın etsə də, Şəki və Şirvan öz müstəqilliklərini qoruyub saxladılar. İsgəndərin h.828 (1425)-ci ildə Şirvana basqını zamanı Şirvanşah Xəlilüllahın qardaşları Keyqubad, İshaq və Haşım onun əleyhinə çıxdılar. Şirvanşah yardım üçün Şahruxa müraciət etdi və onun köməyilə qardaşlarına divan tutdu. Bundan sonra onun mövqeyi möhkəmləndi.[10] Xəlilüllah Bakıda və Şirvanda olmayanda ölkəni onun əvəzinə qardaşı Qəzənfər idarə edirdi. O, Bakının İçərişəhər hissəsində bir sıra istehkamlar və digər binalar tikdirmişdir.[15][16]

Qaraqoyunlu İskəndərlə münasibətlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ölkəsinin və paytaxtı Bakının abadlığı ilə məşğul olan Xəlilüllah zamanında Şirvanşahlar sarayı ansamblının, karvansara və körpülərin tikintisinə başlanmışdır. Ölkə tərəqqi edirdi. Xəlilüllahın Şahruxla dostluğu İsgəndərin qəzəbinə və onun bir neçə dəfə Şirvana basqın etməsinə səbəb olmuşdur. 1428-ci ildə Şahrux sərkərdə Əliyə Kükəltaşın başçılığı ilə Azərbaycana qoşun göndərdi. 1429-cu ilin mayında isə Şahrux tərkibində Şirvan qoşunları da olan 100 minlik süvari qoşunla İsgənədərin üzərinə yeridi və onun qoşunlarını Cənubi Azərbaycandakı Salmasın həndəvərində darmadağın etdi. O, Əlincə qalasını aldıqdan sonra Qarabağa qışlamağa getdi və Qaraqoyunlu dövlətinin idarə olunmasını İsgəndərin vassallığı qəbul edən qardaşlarından birinə – Əbu Səidə həvalə etdi.

Şahrux 1430-cu ildə Azərbaycanı tərk edərək Xorasandakı paytaxtı Herata qayıtdıqdan sonra İsgəndər onun olmamasından istifadə edib, Azərbaycanda yenidən ara müharibələrinə başladı və 835 (1431)-ci ildə Əbu Səidi öldürərək yenidən Qaraqoyunlu dövlətinin hakimi oldu.[17][18][19][20] İsgəndər yenidən Şahruxla müharibəyə başladı və h.831 (1427/8)-ci ildə Şirvana hücum edərək Şirvan dövlətini tabe etdirməyə cəhd göstərdi. Şamaxı İsgəndərin qoşunları tərəfindən dağıdıldı və talan edildi. Həmin vaxt Dərbənddə olan Şirvanşahların saray şairi Bədr Şirvani İsgəndərin Şamaxıdan getdikdən sonra buraya gələrək, şəhərin dağıdılmasının və talan olunmasının şahidi oldu. Şair bütün bunları öz şeirlərində təsvir etmiş, sonra Şamaxını tərk edərək Bakıya gəlmiş və ömrünün sonunadək Şirvanşahın sarayında olmuşdur.[21] Şirvana sonuncu basqını daha dağıdıcı olmuşdur. Münaqişəyə İsgəndərin "atasının nalayiq işlərindən təhqir olunaraq" atasından küsmüş və h.836 (1432)-cı ildə 2 min süvari döyüşçü ilə Şirvana qaçıb Şirvanşah Xəlilüllaha pənah aparan oğlu Yar Əli səbəb olmuşdur.

Şirvanşah İsgəndərin Yar Əlini tələb etməsinə rədd cavabı vermiş, onu öz döyüşçüləri ilə Bakı limanında gəmiyə mindirib dəniz yolu ilə Herata, Şahruxun yanına göndərmişdir. Şahrux Yar Əlini yaxşı qarşılamış və onu şahzadələr sırasına qəbul etmişdir. "Lakin o, daim qara camaat arasında dolaşır, türk və tacik pozğun və fırıldaqçıları ilə ünsiyyət saxlayırdı". Geniş xalq kütlələri arasında böyük şöhrət qazanmış Yar Əliyə etibar etməyən Şahrux onu daha uzaqlara – Səmərqəndə göndərdi.[22][23][24][25] İsgəndər Yar Əlinin xəyanətindən Şirvana soxulmaq üçün istifadə etdi. Cənnabinin məlumatına görə, o, böyük süvari qoşunla Şirvanşah üzərinə hərəkət edərək Şamaxıya daxil oldu və burada Xəlilüllahla onun arasında vuruşma baş verdi.[26][27][28]

Mənbələrin məlumatına görə İsgəndər Şamaxını h.831 (1427/8)-ci ildə və sonralar, h.837 (1433/4)-ci ildə dağıtmışdır. Həm də, sonuncu dəfə o, təkcə Şamaxını deyil, bütün Şirvan əyalətlərini amansızcasına viran etmişdir. İsgəndərin qoşunları yolları üstündəki Şirvanın iqtisadiyyatının əsasını təşkil edən bağları, tut ağaclarını qırıb tökərək ölkənin şəhərlərinə və kənd təsərrüfatına böyük ziyan vurdular. İsgəndərin döyüşçüləri çoxlu insan qırdılar. Mənbələr xəbər verirlər ki, ölkədə olduğu bir il ərzində İsgəndər 300 Şirvan danişməndinin başını vurdurmuşdur. Sonra o, Dərbənd istehkamlarına keçərək geri qayıtmışdır.[29][30][31] Lakin Xəlilüllah onunla mübarizəni kəsməmişdir. Mirxondun məlumatına görə Xəlilüllah Mahmudabaddan Güştəsbi hakimi Xalıq Birdi vasitəsilə İsgəndərin Azərbaycanı tutmasını və Şirvana basqın etməsini Şahruxa xəbər vermiş və yardım istəmişdir, belə ki, əgər Şahrux işə qarışmasa, İsgəndər bütün ölkəni viran qoyacaqdır. Şahrux 1434-cü ilin payızında qoşunla Heratdan Azərbaycana doğru hərəkət etdi. Bu vaxt Xəlilüllah qızı və ilahiyyatçılarla birlikdə dəniz yolu ilə Reyə Şahruxun yanına gələrək, İsgəndərin Şirvandakı cinayətlərini ona xəbər verdilər. Şahrux fəqihlərin yığıncağında İsgəndərin əməllərini təkfir etdi və onlar İsgəndərin ölümünə fitva verdilər. Sonra Şahrux İsgəndərlə mübarizə üçün Cənubi Azərbaycana yollandı. İsgəndər Şahruxun yaxınlaşdığını eşidib, təcili surətdə qoşunlarını Şirvandan çıxardı. Şirvanşahın öz qoşunları ilə iştirak etdiyi bu müharibədə İsgəndər məğlubiyyətə uğradı və qaçıb Naxçıvan yaxınlığındakı Əlincə qalasında gizləndi. O, h.840 (1436/7)-cı ildə öz oğlu Şah Qubad tərəfindən öldürüldü.

Şahrux h.839 (1435/6)-cu ildə Təbrizə daxil oldu. Burada onu İsgəndərin qardaşı, Teymurilərin Cənubi Azərbaycanın vassal asılılığı hüququnda idarə olunmasını həvalə etdikləri Cahanşah itaətlə qarşıladı. Sonra Şahrux Qarabağa qışlamağa getdi. H.838 (1435)-ci ildə Xəlilüllah qardaşı Fərruxzadla birlikdə Şahruxa minnətdarlıqlarını bildirmək üçün Ucana onun görüşünə gəldi. O, Şəki və Muğan əmirləri kimi, Şirvana şahın iltifatı və bəxşişləri ilə qayıtdı.[31][32][33][34][35]

Şeyx Cüneydlə münasibətlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şirvanda dinc quruculuq dövrü yeni müharibənin, gözlənilmədən yeni düşmənin – Azərbaycanda böyük nüfuz sahibi və çoxlu tərəfdarları olan məşhur Şeyx Səfi Ərdəbilinin nəticəsi Şeyx Cüneydin meydana çıxması ilə dayandı. Qaraqoyunlu Cahanşah Həqiqi tərəfindən Azərbaycandan qovulmuş Şeyx Cüneyd Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin dərin rəğbətini qazanmışdı. Hətta, Uzun Həsən bacısı Xədicəni Cüneydə ərə vermişdi. Cüneyd öz dövlətini yaratmaq məqsədilə Azərbaycanın inkişaf etmiş vilayətlərindən olan Şirvanı zəbt etmək fikrinə düşdü. O, səfərləri boyu müxtəlif ölkələrdən başına toplanmış 10000 tərəfdarları ilə ölkəni işğal etmək və Şirvanşahlar taxtına sahib olmaq üçün Şirvana basqın etdi. Şirvandakı şiə tərəfdarları da ona qoşuldular. Çərkəzlərlə dini müharibə basqını üçün bəhanə oldu.

Şeyx Cüneydin niyyətini duyan və təbərsəranlılar tərəfindən təhrik edilən Xəlilüllah Qaraqoyunlu Cahanşahın yardımı ilə böyük qoşunla onun qabağına çıxdı. 1460-cı ildə Samurçayın sol sahilindəki Qıpçaq kəndinin yaxınlığında baş verən vuruşmada Cüneyd öldürüldü, onun müridləri isə məğlub edildi. Bir versiyaya görə Cüneyd əsir alınaraq Şirvanşahın əmri ilə edam olunmuş, başqa mənbələrə görə isə döyüş meydanında oxla vurulub, öldürülmüşdür.[36][37][38][39][40][41][42]

Fəzlullah ibn Ruzbixan Xuncinin məlumatına görə Cüneydin müridləri onun meyitini Samurçayın sağ sahilinə keçirərək Gülxan kəndində (indiki Qusar rayonunun Həzrə kəndi) dəfn etmişlər.[43]

Hakimiyyət dövrünün xarakteristikası

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Şirvanşahlar saray kompleksinə daxil olan Şah məscidi I Xəlilullahın hakimiyyəti dövründə inşa edilmişdir

XV əsrin əvvəlindən XVI əsrin əvvəlinədək bir əsrə yaxın Şirvan müstəqil dövlət olaraq qalmışdır. Onun hökmdarları Teymurilər zamanında sultan titulu götürmüşdür. Şirvanşahlar bu dövrdə öz torpaqlarını genişləndirdilər. Dərbənd şəhəri və əyaləti, Muğan düzünün bir hissəsi Şirvanın mülklərinə daxil idi. Dərbənd hasarının şimal divarındakı "Qırxlar qapısı"nın üzərindəki farsca kitabə də bunu təsdiqləyir. "Şirvan şahı sultan Xəlil hökmdarın dövründə bu qala hasarı tərtibə salındı və möhkəmləndirildi…" Həmin kitabədə Dərbənd hasarının h.842-ci ildə (24. VI.1438–13. VI.1439) möhkəmləndirildiyi və bərpa edildiyi göstərilir. Onun yaxınlığındakı h.842 (1438)-ci ilə aid başqa bir kitabədə isə Dərbəndin qala divarlarının usta Hacı Əhməd tərəfindən bərpa olunduğu xəbər verilir: "Sultanın fərmanı ilə dağdan… Cihad qapısına qədər…" Dərbənddəki məhəllə məscidinin bayır divarında da Xəlilüllahın adı çəkilən h.858 (1454)-ci ilə aid kitabə qalmışdır.[44][45]

Xəlilüllahın hakimiyyəti dövründə Bakı, Şamaxı və Dərbənd şəhərlərində təngə ölçüsündə anonim gümüş sikkələr kəsilən zərbxanalar var idi; onların əvvəlincisi h.827 (1423/4), sonuncusu isə h.855 (1451/2)-ci illərdə kəsilmişdir.[46] Bədr Şirvaninin məlumatına görə Xəlilüllah dövründə Bakı şəhərinin darğası Mövlana Həsən, şahnəsi isə Saleh olmuşdur. Müəllif Bakının bir çox adlı-sanlı adamlarının – Xacə Hacı Şeyx Məhəmməd əl-Bakuyi (Xəlilüllahın türk sultanı I Məhəmmədin yanına göndərdiyi elçi), əmir Mənsur Bakuyi və başqalarının adını çəkir. P[47] Xəlilüllahın ölüm tarixi Misir tarixçisi Əbd ər-Rəhman Cəlal əd-Din əs-Suyutinin (1445–1505-ci illər) "Nəzm əlükban fi iyan" əsərində qeyd edilmişdir: "Şirvan hökmdarı Xəlil ibn Məhəmməd əd-Dərbəndi, Şamaxı hakimi. Hökmdarların ən möhtərəmi, mömini, ləyaqətlisi və ədalətlisi olmuşdur. O, böyük müsəlman hökmdarlarının sonuncusudur. Şirvan və Şamaxı məmləkətinə əlli ilə yaxın hökmdarlıq etmiş və 869-cu ildə (3. IX. 1464–23. VIII. 1465) ölmüşdür. Onun yüz, yaxud ona yaxın yaşı var idi. Buna baxmayaraq, asanlıqla oxuyur və sapsağlam idi". Xəlilüllahın bu bölüm tarixini digər ərəb müəllifi Məhəmməd ibn Əhməd ibn İlyas da təsdiqləyir. O, Şiгvanşah Xəlilin ölüm tarixini daha da dəqiqləşdirərək, onun 869-cu ilin zilhiccə ayında (25. VII-23. VIII. 1465-ci il) vəfat etdiyini xəbər verir.[48]

Bəzi mənbələr Şirvanşah I Xəlilullahın Seyid Yəhya Bakuvinin təsiri ilə Xəlvətiliyə meyl etdiyini qeyd edir[49]

Numizmatik məlumatlar bu tarixi təsdiq edir. Onun oğlu Fərrux Yasarın kəsdirdiyi ilk sikkələr h.869 (1465)-cu ilə aiddir. Şirvanşah Xəlilüllah, ehtimal ki, öz dövrünün təhsil görmüş, poeziyanı sevən hökmdarlarından olmuşdur. Onun sarayında şair və alimlər yaşayırdı. Xəlilüllaha çoxlu qəsidə, mədhiyyə və mərsiyə həsr etmiş Bədr Şirvani 30 il ərzində onun saray şairi olmuşdur. XV əsrdə Bakıda, Xəlilüllahın sarayında yaşamış görkəmli orta əsr alim və filosoflarından biri, Yaxın və Orta Şərqdə məşhur olan xəlvətiliyin nümayəndəsi Seyid Yəhya ibn əs-Seyid Bəhaəddin əş-Şirvani əş-Şəmaxi əl-Bakuvidir.[50][51][52][53]

Səngəçal karvansarası Şirvanşah I Xəlilullahdan yadigar qalmış tarixi-memarlıq abidələrindəndir

Şirvanşahlar sarayındakı xalça naxışları ilə bəzədilmiş qəbiг- üstü kitabə də Xəlilüllahın hakimiyyət dövrünə aiddir. Kitabədə deyilir: "Bu nurlu qəbir və təmizləyici məhşər, pərəstiş edilən məqbərə rəhmətlik Şeyx Bəhlulun oğlu, mərhum, günahları bağışlanmış, böyük Allahın mərhəmətini qazanmış xoşbəxt şəhid, əzəmətli, ağıllı, kəramətli, ən böyük əmir, səxavət və şücaət sahibi, dünya əmirlərinin başçısı əmir Təhmurəsindir. Hicri 863-cü il cümadiyül-axir ayı (5. IV.- 4. V.1459-cu il)".[54] Kitabədən göründüyü kimi, əmir Xəlilüllahın əmisi oğlu və atası şeyx Bəhlul kimi Şirvanşah qoşunlarının baş sərkərdəsi olmuşdur. O, ehtimal ki, Şirvanda Xəlilüllahla Şeyx Cüneyd arasındakı vuruşmada həlak olmuşdur. Bunu onun ölüm tarixi də göstərir. Xəlilüllah Qaraqoyunlu İsgəndərlə müharibə apararkən Bakıda onu Şirvanşahın qardaşlarından biri – Qəzənfər (h.800–847 (1398–1443-cü illər) əvəz edirdi. Bədr Şirvaninin məlumatma görə o, Bakıda bir sıra binalar, o cümlədən h.832 (1428/9)-ci ildə bir bürc və çeşmə (İçərişəhərdəki kəhrizlərdən biri), h.835 (1431/2)-ci ildə başqa bir bürc və h.842 (1438/9)-ci ildə hamam (ehtimal ki, saray hamamı) tikdirmişdi. Həmin bürclərdən biri, ehtimal ki, indiki Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyətinin binasına bitişən bürcdür. Digər bürc isə dövrümüzədək qalmamışdır.[55]

Xəlilüllah İsgəndərlə müharibəni qurtarıb h.839 (1435/6)-cu ildə Şirvana qayıtdıqdan sonra Bakıda dinc quruculuq işlərinə başlamışdı. Xəlilüllah Şirvanşahlar sarayının baş binası (onun əsası, ehtimal ki, İbrahim tərəfindən qoyulmuş, tikintisini Xəlilüllah başa çatdırmışdır), türbə, minarəli məscid (h.845 (1441/2)-ci il), Seyid Yəhya Bakuvi türbəsi ilə yanaşı, h.840 (1436/7)-cı ildə saray hamamına bitişən ovdan tikdirmişdir. Şirvanşah Xəlilüllahın adı Bakı şəhərinin ətrafındakı karvansaralarda vaxtilə Bakını Salyanla birləşdirən gediş-gəliş ticarət yolunun yaxınlığında yerləşən Səngəçal kəndindəki karvansarada (h.843 (1439/40)-cü il), h.867 (1462/3)-ci ildə tikilmiş başqa bir karvansarada da xatırlanır. Ehtimal ki, hindlilərə məxsus Multatı karvansarası da Xəlilüllahın hakimiyyət dövrünə aiddir. Xəlilüllah Bakını abadlaşdırmış, Şirvanşahlar saray kompleksinin bir sıra gözəl memarlıq abidlərini tikdirmişdir. Ticarətin qayğısına qalan Xəlilüllah bir sıra karvansaralar tikdirmiş və körpülər saldırmışdır. Onun hakimiyyət illəri Şirvanşahlar dövlətinin və Şirvanşahın şəhər həyatının tərəqqisi dövrüdür.[mənbə göstərin]

Ailəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şirvanşahlar sarayı ərazisində Şirvanşah Xəlilüllahın 1435/1436-cı ildə anası və oğlu üçün tikdirdiyi türbədə onun bir sıra ailə üzvlərinin qəbirləri aşkar edilmişdir. Bədr Şirvaninin divanındakı bir sıra mədhiyyə, mərsiyə və xronoqramlardan Xəlilüllahın bəzi ailə üzvlərinin adlarını aydınlaşdırmaq mümkündür. I İbrahim və Bikə xanımın (ö. 1435/1436) oğludur. Xəlilüllah Qara Yusifin dul arvadı Miranşahın oğlu və Teymurun nəvəsi olan Əbu Bəkrin qızı ilə nişanlandı. Babası Miranşahın həlak olduğu döyüşdə Qara Yusif onu ələ keçirmiş və tezliklə evlənmişdi. Şirvandan Şirvanşahın anası qiymətli hədiyyələr gətirdi və h. 824-cü il rəbiül-əvvəl ayının 29-da (3 aprel 1421-ci il) çərşənbə günü Qaraköpəktəpədə[7][10][11][56] (indiki Füzuli rayonu ərazisi) toy oldu.

Övladları

  1. Məhəmməd İbrahim (d. 16 sentyabr 1432)
  2. Fərrux Yəmin (1435–1442)
  3. Fərrux Yasar (2 iyun 1441–1500)[57]
  4. Şeyx Saleh (1443–1445)
  5. Əmir Bəhram (ö. 17 aprel 1446 — Qaytaq düzündə)

Beləliklə, Xəlilüllahın saray şairi Bədr Şirvaninin verdiyi məlumata görə Şirvanşahın 5 oğlu olmuşdur. Onlardan dördü atalarının sağlığında ölmüş və yalnız Fərrux Yasar Xəlilüllahın ölümündən sonra onun varisi olmuşdur.

Cənazəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şirvanşah Qazi bəyin hakimiyyəti dövründə Bakı Şah İsmayıl Səfəvi tərəfindən fəth edildikdən sonra Şirvanşah I Xəlilullahın güman ki, Şirvanşahlar türbəsində dəfn edilmiş cənazəsinin qalıqları Şah İsmayılın sifarişi ilə çıxarılaraq yandırılmışdır.[58][59][60][61] Cənazənin çıxarılması zamanı qızılbaşlar qəbirin altından böyük xəzinə də tapmışlar.


Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]
П: "Şirvanşahlar dövləti" portalı

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Mюнeджжим-бaши o пoздниx шиpвaншaxax. B.Ф. Mинopcкий-Иcтopия Шиpвaнa и Дepбeндa. M., 1963. Пpилoжeниe 1, c.72
  2. ↑ ac-Cyйyти Aбд ap-Paxмaн Джaлaл aд-Дин. Haзмaл-yкбaн фи и йaн aл-aйaн. Hью-Йopk, 1927, c.ПO
  3. ↑ З. M.Бyниятoв. Hoвые мaтepиaлы o видныx дeятeляx Aзepбaйджaнa в эпoxy cpeднeвekoвья, c.66
  4. ↑ Mиpxoнд, т. VI, c.307, 408
  5. ↑ Шapaф-xaн Бидлиcи, т. II, c.104–105
  6. ↑ Пeтpyшeвcкий, c.162–163
  7. ↑ 1 2 3 Mиpxoнд, т. VI, c.309–310
  8. ↑ Дopн. Oпыт иcтopии шиpвaншaxoв, C578–579
  9. ↑ Caмapkaнди, c.ЗO, 31–33, 197
  10. ↑ 1 2 3 4 Mюнeджжим-бaши, c. 172.
  11. ↑ 1 2 Дopн c. 579
  12. ↑ Nəvai Əbd ül-H üseyn. Məcmueye İranşünasi. Əsnad və mükatibat tarix-i İran. Tehran, 1341, s. 187–190
  13. ↑ Шapaф-xaн Бидлиcи, c. 105
  14. ↑ Mиpxoнд, т. VI. c.309–310.
  15. ↑ Bədr Şirvani. Divan, v.295b, 298a
  16. ↑ A.Г. Paгимoв. O дaтиpoвкe cтpoитeльcтвa нekoтopыx apxитeктypныx пaмятникoв. "Изв. AH Aзepб. CCP", cepия иcт., филoc. и пpaвa, 1971, N"l (azərbaycən dilində), s.52.
  17. ↑ Mиpxoнд, т. VI, c.326, 327–328
  18. ↑ Фoмa Meцoпcкий. Иcтopия Tимyp-Лaнкa и eгo пpeeмникoв. Бaky, 1957, c.54–62, 73–74
  19. ↑ Шapaф- xaн Бидлиcи, c. 111
  20. ↑ Пeтpyшeвcкий, c.164
  21. ↑ Bədr Şirvani. Divan, v.l78b, 48a, 249–250b.
  22. ↑ Шapaф-xaн Бидлиcи, c. 111–112
  23. ↑ Фoмa Meцoпcкий, c.77
  24. ↑ Дopн, c.580–581
  25. ↑ Пeтpyшeвcкий, c. 164–165.
  26. ↑ Tarixi Cənnabi, v.959b-960a
  27. ↑ Mюнeджжим-бaши, c.171
  28. ↑ Дopн, c.579–580.
  29. ↑ Гaзи Axмeд Гaффapи, c,193
  30. ↑ Фoмa Meцoпcкий, c.77–78
  31. ↑ 1 2 Дopн, c.579–580
  32. ↑ Фoмa Meцoпcкий, c.78–80
  33. ↑ Mиpxoнд, т. VI. c.332–333
  34. ↑ Шapaф-xaн Бидлиcи, c.113–114
  35. ↑ Пeтpyшeвcкий, c.165
  36. ↑ İskəndər Münşi, s,225
  37. ↑ V. Minorsky. PersiainA. D. 1478–1490. An abridged translation of Fadlullah b. Ruzbihan Khunji's. Tarikh-I Alam-ara-yi Amini. London, 1957. (Royal Asiatic Society. Monographs vol. XXVI), s.63–65
  38. ↑ Mинopcкий. Иcтopия Шиpвaнa, c.72
  39. ↑ Dorn, c.581–582
  40. ↑ Бaкиxaнoв, c.89–90
  41. ↑ Пeтpyшeвcкий, c.207
  42. ↑ O. A.Эфeндиeв. Oбpaзoвaниe aзepбaиджaнckoгo rocyдapcтвo Ceфeвидoв в нaчaлe XVI в. Бaky, 1961, c.70–72.
  43. ↑ Tapиxи-и Aмини, s.65.
  44. ↑ Лaвpoв. Эпигpaфичecкиe пaмятники, ч. I, II, c.135–136, 139
  45. ↑ Heймaтoвa. K иcтopии изyчeния Шиpвaнa, c.80–85
  46. ↑ Пaxoмoв. Moнeтныe клaды, вып. III, c.54–55.
  47. ↑ aгимoв. O дaтиpoвкe cтpoитeльcтвa нakoтopыx apxитeктypныx пaмятникoв, c.58
  48. ↑ Əs-Süyuti, s.ПO
  49. ↑ M. Rıhtım – Seyid Yəhya Bakuvi və Xəlvətilik, Bakı, 2006
  50. ↑ A.Бaкиxaнoв, c.209
  51. ↑ Aшypбeйли. Oчepк… c. 161–164
  52. ↑ ф. Ceйидoв. Bидныe дeятeли Aзepбaйджaнa. "Изв. AH Aзepб. CCP", 1946, №'9, c.96
  53. ↑ Д.З.Бyниятoв,Д. A.Иckeндepoв. Биoıpaфии двyx извecтныx Aзepбaйджaнcкиx cyфиeв в coчинeнии Ибн-aл-Имaдa aл-Xaнбaли. "ДAH Aзepб. CCP", 1979, т. XXXV.Ш, c.79–81.
  54. ↑ M. X. Heймaтoвa, C. Aллaxвepдиeв. Kaмeнныe cpaницы цcтopии Бaky. "Hayka и жизнь", 1981, N°3, c.11–13
  55. ↑ A. Paгимoв. O дaтиpoвкe, c.51–59.
  56. ↑ Mətləüs-sədeyn — Daşkənd nəşri, səh.285–286
  57. ↑ A. Paгимoв. O пoфeбeнныx в ycыпaльницe двopцa Шиpвaншa-xoв. "Изв. AH Aзepб. CCP", cepия иcт., филocoф. И пpaвa, 1975, N?2, c.49–58.
  58. ↑ Həsən Rumlu, s.47
  59. ↑ Xoндeмиp, т. III, ч.4, c.30–31
  60. ↑ Дорн c.588–589
  61. ↑ Aшypбeйли, s.125

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Cavid Ağa. "Şirvanşah I Xəlilullah Fateh Sultan II Mehmedin himayədarı olub?". Liman.az (az.). 2024-10-19. İstifadə tarixi: 2024-10-19.
SƏLƏF
I Şeyx İbrahim 		I Xəlilullah
Dərbəndilər 		XƏLƏF
I Fərrux Yasar