Islam

Bu məqaləni vikiləşdirmək lazımdır. Lütfən, məqaləni ümumvikipediya və redaktə qaydalarına uyğun şəkildə tərtib edin. (may 2023)

Bu məqalədəki məlumatların yoxlanıla bilməsi üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. Lütfən, məqaləyə etibarlı mənbələr əlavə edərək onu təkmilləşdirməyə kömək edin. Mənbəsiz məzmun problemlər yarada və silinə bilər. Problemlər həll edilməmiş şablonu məqalədən çıxarmayın. Daha ətraflı məlumat və ya məqalədəki problemlərlə bağlı müzakirə aparmaq üçün məqalənin müzakirə səhifəsinə diqqət yetirə bilərsiniz. (may 2023)

Bu məqalənin mətnini Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırmaq lazımdır. Məqalədə cümlə quruluşlarındakı yanlışlıqları və orfoqrafik səhvləri düzəltdikdən sonra {{Azərbaycanca deyil}} şablonunu silməyi unutmayın. (may 2023)

İslam
İslamda iman
Allah  • Allahın varlığı və təkliyi  • Mələklər  • Müqəddəs kitablar  • Məhəmməd peyğəmbər və digər peyğəmbərlər  • İmamət  • Axirət  • Kəlmeyi-şəhadət
Firuiddin
Namaz  • Zəkat  • Xüms  • Oruc  • Həcc
İslamda xüsusi günlər
Besət bayramı • Ramazan bayramı  • Qurban bayramı  • Qədir-Xum
Quran
Sünni  • Hədis  • Təsəvvüf  · Fiqh  • Kəlam  • Şəriət
İslam tarixi
Əhli-Beyt  • Səhabə  • Şiəlik • Sünnilik  • Xaricilik  • Dörd xəlifə  • İmamət  • Məhəmməd
b m r

İslam (ərəb. الإسلام‎, əl-'islām), hərfi tərcümə: "Tanrının iradəsinə") — Quran və dinin banisi Məhəmmədin təlimlərinə əsaslanan ibrahimi monoteizm dinlərdən biri. Dünya üzrə təxminən 2 milyard sayda olan və xristianlardan sonra dünyanın ən böyük ikinci dini əhalisi olan İslam tərəfdarlarına müsəlman deyilir.

"İslam" adı, s-l-m (سلم) kökündən törəmişdir. Bu kökün ümumi olaraq qəbul edilən iki anlamı vardır:

1. sülh (salam da bu kökdəndir);
2. boyun əymək, itaət etmək (Allaha təslim olmaq).

İslam tək olan Allaha (ərəb. الله‎) itaət etmək deməkdir.

İslamın əsas ehkamı tövhid, nübuvvət və məaddır.^[1]

• Tövhid – Allahı ibadətə layiq olan yeganə haqq, məbud bilməkdir. Bu özündə həmçinin Allahın adil (ədalətli) olmasını ehtiva edir, yəni O, hər bir şeyi hikmət üzündən yaradır.
• Nübuvvət – sonuncusu Məhəmməd peyğəmbər olmaqla 124.000 peyğəmbərin Allah tərəfindən insanları haqqa dəvət etmək üçün seçdiyinə, eləcə də mələklərə və onların peyğəmbərlərə gətirdiyi vəhyə və bu kitablara iman gətirməkdir.
• Məad – hər bir insanın dünyasını dəyişməsinə və Qiyamət günü dirildilərək Allah qarşısında hesab verməsinə iman gətirmək.

İslam dinini qəbul edənlər müsəlman adlanırlar.

Müsəlmanlar, Allahın buyurduqlarını və İslamın müqəddəs kitabı Qurandan və İslamın peyğəmbəri Məhəmmədin etdiklərini sünnə öyrənib, özlərinə örnək götürürlər.

Müsəlmanlar hər gün 5 vaxt namaz qılmalı, Ramazan ayının orucunu tutmalı və müstəti olanlar (yəni maddi və fiziki imkanı olanlar) ömürlərində heç olmasa bir dəfə Həcc ziyarətinə getməlidirlər. Bundan başqa müsəlman islami vergiləri — xums və zəkat, eləcə də fitrə zəkatı verməlidir. Ümumiyyətlə, İslam qanunları tələb edir ki, hər bir müsəlman böyük günahları tərk eləsin.

İslam dünyanın ən geniş yayılmış ikinci böyük dini^[2] və sürətlə yayılan dinlərdən biridir.^[3] Dünyada təqribən 1 milyard 720 milyona yaxın müsəlman yaşayır.^[4] Əksər müsəlmanlar İslamın iki cərəyanından birinə mənsubdur; bunların 85–95% sünni, 5–15% şiədir.^[5][6] Müsəlmanların təxminən 13%i ən böyük müsəlman ölkəsi olan İndoneziyada yaşayır^[7], 25% Cənubi Asiyada^[7], 20% Yaxın Şərqdə^[8], 2% Orta Asiyada , 4% Cənub-şərqi Asiya ölkələrində və 15% Afrikada. İslam – üç dünya dinindən biridir. İslam icmaları 120-dən çox ölkədə var. Onlar 1,2–1,5 milyard insanı birləşdirir. 35 ölkənin əhalisinin çoxu müsəlmandır. İslam 28 ölkənin rəsmi dinidir.

İslam dini rəmzinin birinci və ən mühüm müddəası olan və "Lə İləhə İlləllah va Muhammədən Rasullulah" ("Allahdan başqa İlahi yoxdur və Məhəmməd onun rəsuludur") sözü ilə ifadə olunan şəhadət; müsəlmanın gündə 5 dəfə dua etməsini nəzərdə tutan salavat-ı zikr(farsca namaz); zəkat – ehtiyacı olan müsəlmanların nəfinə vergi, sədəqə; ramazan ayı ərzində tutulan oruc; Məkkənin ziyarəti – hər bir müsəlmanın həyatında heç olmasa bir dəfə yerinə yetirməli olduğu həcc. 

İslam tarixinin təşəkkülü, Quranın nazil olması və hədislərin tərtibinin yanında, müxtəlif İslam elmlərinin yazılışı ilə birlikdə başlayır. Həqiqətən müsəlmanlar, tarix elminin ilk qurucuları olmaqla birlikdə, fikri tərəfdən tarixçiliyin liderlərindəndirlər. İslam tarixi, Mədəniyyət tarixi, Dinlər və Məzhəblər tarixi, Təfsir tarixi, Düşüncə tarixi və Sənət tarixi kimi tarix elmləri vasitəsilə tarixçiliyin inkişafında və təkmilləşməsində mühüm rol oynadılar.

İslam Peyğəmbəri Hz. Muhamməd (s.a.s), Miladi 571-ci ildə, o vaxtlar "Ümmül-Qura (kəndlərin beşiyi) deyə adlandırılan Məkkədə doğuldu. Məkkə əlbəttə Allahın yerüzündəki mələklərinin paytaxtı, inananların dəstə-dəstə ziyarətə gəldikləri, həcc etdikləri Allahın Beytinin, müsəlmanların qibləgahının yerləşdiyi yer olması səbəbi ilə belə adlandırılmışdır.

Miladi tarixlə 610-cu ildə Məkkədə, oxumağı əmr edən və kəlamı tərifləyən ilk vəhylə "İslam Çağrısı", Hz. Muhamməd (s.ə.a.s) in Peyğəmbərliyi dövrü başlandı. Məhəmməd peyğəmbər Məkkə şəhərində məskunlaşan Qüreyş qəbiləsinin Bəni-Haşim (Haşimoğulları) qoluna mənsub olmuşdur. Hər tərəfdən cahilliyə qarşı olan İslam Çağrısı yer üzərində ən böyük inqilabdır. İslam inqilabın qaynağı olan Quran, ancaq İslam əqaid və ibadət əsaslarını ortaya qoymaqla qalmadı, ümumi olaraq bəşər tarixindən dəlillər gətirdi; bu doğrulama və şahidləndirmə hadisəsində yaradılış, dinlər, hökmdarlar, nəbilər və əvvəlki qövmlərin qissələri, bir-biriləri ilə olan əlaqələri yer aldı. Quran təməldə İslam təlimindən bəhs edərkən, əvvəlki millətlərin və hökmdarların inanc, əxlaq, sosyal və ekonomik vəziyyətləri haqqında məlumat verdi, daha sonra araşdırmasını kainatın əhvalı ilə doğrudan əlaqəli olaraq müxtəlif insan qruplarının öz ölkələrindəki vəziyyətləri üzərində sıxlaşdırdı. Əslində Quran, tarixdə insanoğlunun yaşadığı hadisələri təqdim edərkən insana dünya həyatını yaşama tərzini öyrədir, yaxşı və pisdən birini seçməklə baş-başa buraxır^[9]. İlk müsəlmanlar bunlar olmuşdur: Məhəmməd peyğəmbərin həyat yoldaşı Xədicə binti Xüveylid, əmisi oğlu Əli ibn Əbu Talib və yaxın dostu Əbu Bəkr ibn Əbu Qühafə.

Xüsusən Əbu Cəhl ləqəbli Əmr ibn Hişam, peyğəmbərin öz əmisi olan Əbu Ləhəb ləqəbli Əbdülüzza ibn Əbdülmüttəlib kimi Məkkənin nüfuzlu şəxsləri İslama böyük kin və nifrət bəsləyərək yeni dini boğmağa çalışmışlar.

Quranın insanlığa təqdim etdiyi ilahi çağrışın surə və ayələrindəki təməl həqiqətlərdən biri "tarix hadisəsi"dir. Bu hadisələr Quranda dəyişik şəkillər alır və böyük bir davamlılıq içərisində gəzər və insan qruplarının irəliləyişi parelellik göstərir. Bütün bunlarda insanın dəyişkənliyi və aldığı müxtəlif rəftarlar gözün qabağına gətirilir. Bu tərəfləri ilə tarixi hadisələr Quranın əhəmiyyətli hissəsini düzəldir. Quranın istənilən surəsində mütləq bir tarixi hadisə izah edilir. Tarixi hadisələr isə, müxtəlif düşüncə axınları və rejimləri üçün təcrübə tarlası və onların güclərini sübut etdikləri, zəifliklərini göstərdikləri bir meydandır.

Quranın bu tarix anlayışı, əsas etibarilə, insan təbiətinin dərinləşmənin başa düşülməsi üçün qurulmuşdur. Bu baxımından Quranda təqdim edilən tarix görünüşü həyatın həqiqətləri ilə uyğun haldadır. Yəni Quranın tarix anlayışı, insanın tarixdəki fərdi və ictimai xüsusiyyətinin üzərinə qurulmuşdur.

Eyni şəkildə Quran, insanlığın qədim dövlərinə aid çoxlu hadisələrdən söhbət gedir və geniş məlumat verir. Beləliklə Quran, bir tərəfdən insana tarixi öyrədir və bir tərəfdəndə hadisələrdən ibrət alınmasını saxlayır. Quranda zikredilən tarixi hadisələri səbəb və nəticələri ilə birlikdə başa düşmək və onlara hökm edən "İlahi Sünnəti" kəşfetmək insandan istənilən ən əhəmiyyətli xüsus olmaqdadır.

Ona görə də bu səbəblərdəndir ki, Qurani-Kərim, İslamın və onun tarixinin təməl qaynağıdır; üzərində geniş olaraq durmaq, onun məzmununu yaxşı bilmək həm insanlıq tarixini həm də İslam tarixini asanlıqla başa düşməyinizi təmin edəcəkdir.

İslamın ilk təmsilçilərinin tarix elminin inkşafı üçün göstərdikləri səy nəticəsində bu elmin müsəlmanlar arasında ən yaxşı şəkildə bilməyə kömək etdi. İlk müsəlmanlar, həyatın hər tərəfi ilə bağlı məsələlərdə tarix azuqəsini toplamağa çalışdılar; o dövrün dövlət adamları və tanınmış insanları haqqında məlumat əldə etdilər. Rəvayətlərin və onlara dayanan hadisələrin mütləq görən şahidlərinə istinad etməsini istədilər. Tarix elminə qərbdə və şərqdə çox əhəmiyyət verirdilər. Nəticədə tarix elmi, ilk müsəlmanların köməyi ilə, həqiqətlərin qaynağı olduğu kimi, bu yeni tarix metodu da müsəlmanların tarixi hadisələri araşdırma və öyrətmə metodu oldu.

Beləliklə müsəlmanlar, Hz. Peyğəmbər dövründən etibarən tarixə əhəmiyyət verdilər. Tarix elmi zamanla inkişaf etdi və uyğunlaşdı. Hz. Peyğəmbərin sözlərini, fellərini və haqqında bildiklərini əshab ayrı-ayrı səhifələrdə tədvin etdilər, bilib topladıqlarını öyrətdilər. Nəticədə İslam elmlərinin tədvin, təsnif və tərtibi hadisəsi başladı. Müsəlmanlar çox sağlam təməllər üzərində dinlərin əsaslarını aşkar etdilər. İslamın pozulmadan və dəyişmədən bu günə qədər gəlməsinə nail oldular. Aralarında çıxan fikir ayrılığlarını Kitab və Sünnət işığında həll etdilər. Dini vəsiqələr ən sağlam vəsiqələr olduğundan, gərək din gərəksə İslamın ilk illərində meydana gələn hadisələr, İslamın və Müsəlman xalqının ilk günləri bu dini-tarixi vəsiqələr üzərində tərəfsiz olmağı ilə ortaya qoyulmağa çalışıldı.

Bir tərəfdən səhabələr Hz. Peyğəmbərdən eşitdikləri və bildikləri hədisləri səhifələr və ya kitabcıqlar tədvin etdilər. Mustafa Əl-Uzma, açığca hədis tədvinində olduğları bilinən səhabələrin sayının ən az 50 olduğunu bildirirkən, Bəlazuriyə çatan bir xəbərə görə isə səhabələr içərisində oxuyan-yazanların ancaq 17 adam olduğu deyilir. Hammamın rəvayət etdiyi Əbu Hüreyrə səhifəsi, Ənəs ibn Malik səhifəsi də belədir. Sad ibn Ubadə, Cabir ibn Abdullah da hədis səhifəsinə sahibdirlər. Ancaq, Hz. Peyğəmbərin sağlığında hədis tədvin edən Amr ibn Hazm Əl-Ənsari, Ənəs ibn Malik, Abdullah ibn Amr ibn As kimi səhabələr hədisləri bölümlərə ayırmadılar. Hz. Peyğəmbərin danışdığı zamana və illərə görə təsnif etmədilər.

İslam tarixçiliyinin təşəkkülündə, Siyər, Məğazi, Təbaqat və Təracim növündən İslam tarixi qaynaqlarının da hədis tədvinin payı çox böyükdür. Eyni şəkildə ravilərin və xəbərlərə əsas təşkil edən rəvayətlərin "Kutubu-Sittə" və digər əhəmiyyətli hədis kitablarının köməyi böyük oldu. Hədis rəvayətləri mətn və sənət tərəfindən araşdırılmasına, ravilərin vəziyyətini izah etməyə əhəmiyyət vermələri ilk İslam tarixi verilənlərinin, Siyər və Məğazi kitablarının sağlam və inanılan təməllərə dayanmasına kömək oldu^[10].

İslamın, Quranın açıqlaması mövzusunda "Sünnət" bu şəkildə zəbt edildi. Hədis məlumatlarının inanılacaq rəvayətlərlə araşdırılan Sünnət, Quranı da təvatür yolu ilə bilməyimizi başa saldı, yəni rəvayətçilik kitabullahın təməllərindən biri oldu. Hədis kitabları, İslam tarixinin qaynaqları arasında, Qurandan sonra, 2-ci sıra da yer aldı.

Tarixi qaynaqlar, hansı növdən olursa olsun, şifahi və ya yazılı bəzi maddələrdən hazırlanır. Tarixə aid məlumatları verən bu maddələrə tarixin qaynağı deyilir. Tarixlə, yeni mövzuların və insanların çoxlu yaşayış şəkilləri və davranışlarımıza görə yaşadığımız zamanla qalan müşahidələrimizə dayanan az bir bölümü kənarında, Ümumiyyətlə başqalarının bildirdiklərinə dayanır. Yenədə keçmişdəki hadisələri yazılı və şifahi olaraq öyrənirik. Başqa bir sözlə, başlanğıcdan bu tərəfə yazılı olaraq deyilən xəbərlər, kitabələr, şəcərələr, təqvimlər və hal tərcümələri, səyahətnamələr tarixin yazılı qaynağını; özünün və ya başqalarının başından keçənləri mənzum və ya mənsur hekayələr tərzində nəqledənlərin rəvayətləri, tanınmış şəxslərin ağızdan-ağıza keçən qissələri, dastanları, lətifələr və fıkraları da şifahi tarix qaynaqlarını əmələ gətirir.

Tarixi tədqiq etməyin ən əhəmiyyətli tərəflərindən birisi bu yazılı və şifahi qaynaqların ən yaxşı şəkildə dəyərləndirilməsidir, ilk əvvəl qaynaq seçimi, sonra fikir bildirmək və dəyərləndirmə, daha sonra da əldə edilən bilikləri qarşlılaşdırılması və doğruluğlarının araşdırılması lazımdır. Ancaq belə bir metod təqib edildiyi təqdirdə tarixin qaynaqları, xurafələrdən və tarix elmi də xurafəçiliydən və təhrifçiliydən qurtula biləcəyi kimi, tarixçilikdə obyektivlik təməl ilki də qurulmuş olacaqdır.

Tarix çalışmalarının çoxlu səbəblərə tərəf olduğunu daha əvvəl bildirmişdik; araşdırmaq marağı və bilmə istəyi ilə tarix çalışması edildiyi kimi, hər millətin və dövlətin siyasi, idari və əsgər tarixini, maddə və məna sahəsində göstərdiyi iləriləyişlər ya da hər hansı bir millətin milli tarixini, ictimai, iqtisadi və mədəniyyət dəyərlərini əsil tərəfləri ilə ortaya qoymaq və yeni yerlərə tanışdırmaq vəzifəsi ilə də tarix yazılır. Bununla birlikdə, imperalist və ya ideolojik əməllərlə, siyasi nüfuz və idari hakimiyyət vəzifəsiylə ya da saxta tarixçilik etmək üçün tarix yazanlar da vardır. Bu vəziyyətdə, yazılış vəzifə və ya ölkəsinə bağlı olaraq tarixin materialı dəyişiklik göstərir.

Lakin tarixi araşdıran, həqiqətdə, incələmə və araşdırmasını, öz politik və milli eyilimlərinin, ideolojik yarqılarının kənarında saxlayan, tarixçilik adına tarix yazan bir insandır.

İslam dünyasında tarix yazıçılığının inkişafında Rəsuli-Əkrəmin həyatını ələ alan siyər və məğazi çalışmalarının istisnai bir yeri vardır. Bunlar arasında Said b. Sad b. Ubadə əl-Həzrəci, Səhl b. Əbu Həsmə əl-Ənsari, Said b. Müsəyyəb, Ubeydullah b. Kab əl-Ənsari və Şabi kimi yazılı səhifələrdəki xəbərləri daha sonraki qaynaqlarda yer alan adamlar tapılmaqdadır. Bu vəziyyətdə başda bibisi Hz. Aişə olmaq üzərə bəzi səhabələrdən aldığı hədisləri rəvayət edən Ürvə b. Zübeyr ilə çoxlu qaynaqlardan topladığı hədis və xəbərləri bir yerə gətirən İbn Şihab əz-Zühri, zamanımıza fərqli qaynaqlar içərisində çatan İslam tarixçiliyinin ilk nümunələri olan bu mətinləri, üslubunun sağlamlığı yanında uzaq bir şəkildə qələmə almaq surəti ilə siyər ve məğazi yazıçılığını yeni bir səhifəyə intiqal etdirmişlərdi. Musa b. Uqbənin Kitabul-Məğazisi günümüze bütünlüklə intiqal etməmiş olmaqla birlikdə xəbərləri bəzi qaynaqlardan toplanmaq sürəti ilə, Mamer b. Raşidin əl-Məğazin-nəbəviyyəsi, Əbdürrəzzaq əs-Sənaninin əl-Muṣənnəfi içərisinde zamanımıza çatmış və müstəqil olaraq da çıxmışdır. Zührinin üçüncü tələbəsi İbn İshaqın Siyəri tarix yazıçılığında böyük izlər buraxmışdır. İbn Sad, başında siyər mövzusunun yer aldığı Kitabuṭ-Ṭəbəqatı ilə bu sahənin ana qaynaqlarının tamamlandığı bilinməkdədir^[11].

İbn Sad 160 (777) ilində Bəsrədə doğuldu. Babası və ya dədəsi Hz. Abbas ailəsinin âzatlısı olduğu üçün Mövla Bəni Haşim deyə və ya Qureyşi nisbəsiylə tanınırdı. Bəzi qaynaqlarda Qüreyşin Bəni Zöhrə qoluna mənsubiyyətindən ötrü Zöhri də deyilməkdə, ancaq belə bir nisbətin ümumiyyətlə, ailəsinin Beni Haşimin mövlası olduğunun bilinməsindən sonra zikredilmesi doğruluğunu şüpheye salmışdı.

İbn Sadın ən məşhur əsəri Kitabuṭ-Ṭabaqatil-kəbiridir. Qaynaqlarda əṭ-Ṭabəqatul-kəbir adı ilə da başa düşülən əsərin ilk nəşri bu adla Ərəb və İslam dünyasında geniş bir şəkildə istifadə edilən İhsan Abbas nəşri isə əṭ-Ṭabaqatul-kubra adı ilə düzəlmişdir. İbn Sadın, tabaqat kitablarının birincisi və zamanımıza intikal edənlərin ən köhnəsi olan bu əsəri, əsas itibariyle siyər-məğazi və tabakat ana bölümlərindən meydana gəlməktədir.

Mövzusu doğrudan doğruya Rəsul-i Əkrəmi başa salmaq olan və onun bəzi tərəfindən ələ alan elm qolları hədis, siyər və məğazi, şəmail və dəlail olaraq sıralanır. Bunlardan Hz. Peyğəmbərin bəşər tərəfini məsələ eliyən, yaşayışını və şəxsi həyatını başa salan elm mövzusuna şəmail adı verilmişdir. Muhaddis Tirmizî (ö. 279/892) ilk dəfə şəmail termini bu mənada istifadə edərək Kitabüş-Şəmail adlı əsərini yazmış, bir çox alim bu kitabın şərhlərini etmək surəti ilə mövzusunda ətrafında geniş bir ədəbiyyatının yaranmasını və başqa əsərlərin yazılmasını kömək etmişdilər. Əvvəllər vacib bir mərkəz olan Mədinənin hədis və siyərə, Misirin ənsab və əyyama, Şamın Əməvi tarixinə təmayülü olduğu, Yəmənin bölgə tarixi yanında İsrailiyat rəvayətlərinə ağırlıq verdiyi, digər vacib iki mərkəzdən Kufənin Əməvilərə qarşı rəvayətləri və anlayışı əvvələ çıxardığı, Bəsrə alimlərinin Mədinə və Yəməndəki inkişafdan təsirlənən muhəddislərin anlayışına daha yaxın tapıldığı və Əməvilərə qarşı daha mülayim rəftar edildiyi qəbul edilməkdədir.

İbnün-Nedim, tarix sahəsində əsər verən yaxud ravi sifəti ilə katkılarda tapılan pek çox müəllif adı çəkməkdədir. Bunlardan ən məşhur olanlarıyla əsərləri günümüzə çatan tarixçilərdən bəziləri bunlardır: Əməvi dövrü tarixçisi olaraq bilinen Avanə b. Hakəm, ikisi də zamanımıza intiqal etməyən əsərlərindən biri olan Kitabüt-Tarîxinde dörd xəlifə dövründə və Əbdülməlik b. Mərvan dövrünün sonuna qədər Əməvi tarixini yazmışdır. Digər əsəri Sirətu Müaviyə və Bəni Üməyyə, İslam dünyasında bir xəlifə və xanədana dair qələmə alınmış ilk kitab olması baxımından vacibdir.

Kufədə doğuldu. Həyatı haqqında məlumat yoxdur. Böyük babası Mihnef b. Süleym sahabi olub Hz. Peyğəmbərdən hədis rəvayət etmiş və Sıffînde Hz. Əlinin tərəfində döyüşmüşdür. Əbu Mihnəf Lut b. Yəhya da Əməvi tarixçisi deyə məşhurdur. Kufədə yaşadığı başa düşülən Əbu Mihnəfin Hz. Əli və Əhl-i beyt tərəftarı olduğu, riddə döyüşləri, Suriya ve İraqın fəthi, Cəməl, Sıffîn savaşları və Xaricilər başda olmaq üzrə otuz üç risalə və ya kitab yazdığı qeyd edilir. Bu əsərlərdən Maḳtelü’l-Ḥüseyn ile Aḫbârü’l-Ümeviyyîn günümüze qədər gəlib çatmışdır. Hulefâ-yi Râşidîn dönemi tarixçisi olaraq büyük şöhrətə çatan Seyf b. Ömərin Kitâbü’r-Riddə vəl-futuḥ ilə Kitabül-Cəməl və mesîru ʿAişe ve ʿƏlî adlı kitablarında qəbiləsi Temîm eksenli, çox ayrıntılı və zəngin rəvayətlər tapılmaqdadır. Əsərin son zamanlarda əskik bir nüsxəsi tapılmış və Taberînin tarixindəki rəvayətlərlə qarşılaşdırılaraq bərabərcə göstərilmişdir.

Hz. Əli tərəfdarlarından olan Nasr b. Müzahimin əsərlərindən sadəcə Kitâbü Ṣıffîn şerḥu qazati emiril-müʾminîn bu günə çatmışdır. Üslûbu daha çok şeir, lətifə və xitabələrdən yer aldığı qissə yazarlarınınkine bənzəyən Nasr’ın digər əsərləri Hücr b. Adî’nin öldürülmesi, Cemel Vak‘ası, Nehrevân Savaşı ve Kerbelâ’da Hz. Hüseyin’in şəhid edilmesi kimi mövzularla bağlıdır.

Doğulduğu yer və tarixi haqqında fərqli rəvayətlər tapılmaqdadır. Bəzi qaynaqlarda 213 (828) ilində Kufədə (İbnü’n-Nedîm, s. 115), bəzilərəndə isə yenə eyni tarixdə Bağdatda (Hatîb, X, 170) dünyaya gəldiyi qeyd olunmaqdadır. Bu qaynaqların ən köhnəsi olan İbnü’n-Nedîm’in verdiyi məlumat diqqət alınaraq Kufədə doğulduğu deyilə bilər. İbn Quteybe, babasının adına nisbətlə Kutebi, atasının Mervli olması səbəbiylə Mervi nisbələriylə də xatırlanır. Ailəsinin Mərvdən İraqa köç edip Kufəyə yerləşdiyi başa düşülməkdədir. Bundan qaynaqlanaraq Fars, hatta Türk əsilli olabiləcəyi də gözönünə sürülmüşdür. Öz ifadəsində, atalarının Müsəlmanlığı qəbul etməsindən sonra babası ve atasının Ərəbləşmiş olduğu başa düşülməkdədir.ʿUyûnü’l-aḫbâr adlı əsərində atasından vaxtaşırı nakillerde bulunması onun mədəniyyətli bir aile ətrafında yetiştiğini göstərməktədir.

İbn Kuteybe’nin mədəniyyət zənginliyini ortaya qoyan kitap bir müqəddimə və on bölümdən ibarətdir. Müəllif əsərdə dövlət adamlarında tapılması lazım olan özəllikləri müharibə, seyyidlik, elm, zühd, dostluq və qadın kimi çok növlü mövzuları incələyərək köhnə Ərəb mədəniyyətinin bir özetini edər. Brockelmann, əsərin ilk dört bölümünü (Kitâbü’s-Sulṭân [1900], Kitâbü’l-Ḥarb [1903], Kitâbü’s-Süʿdüd [1906], Kitâbü’ṭ-Ṭabâʾiʿ [1908]) Weimar ve Strasburg’da nəşr etmişdir. Əsərin tamamını Ahmed Zekî el-Adevî yayımlamış (Kahire 1343–1348/1925–1930; I–IV, 1963), elmi neşrini ise Yûsuf Ali Tavîl gerçəkləşdirmişdir (I–IV, Beyrut 1986). ʿUyûnü’l-aḫbâr’ın "el-Arab ve’l-Furûse" bölümü Min Kitâb ʿUyûni’l-aḫbâr: el-ʿArab ve’l-Furûse adıyla yayımlanmıştır (Dımaşk 1977). Josef Horovitz, ʿUyûnü’l-aḫbâr’ı İngilizce’ye çevirmiştir (IC, IV [1930], s. 171–198, 331–362, 487–530; V [1931], s. 1–27, 194–224).

İslamdan əvvəl Ərəblar Ərəbistan, qonşu bölgə və ölkələr hakkında bəzi məlumatlara sahib idi. Göyüzünə və ulduzlara dair günlük gözləntilərinə dayanan təcrübələri vardı. Səfərlərdə, təqvim düzənləmələrində və hava durumu təxminlərdə bu məlumatlardan faydalanırdılar. İslam coğrafiyaçılarının təməlləri II. (VIII.) əsrdə Abbasilər zamanında Yunan, İran ve Hind astronomi-coğrafya çalışmalarının köməyi ilə atılmıştı. IX–X. Yüzilliklərdə formalaşan müsəlman coğrafiyaçıları tarix baxımından böyük önəm daşıyan əsərlər yazmışdır. Bağdad’ta Xəlifə Məmunun himayəsində çalışan müsəlman astronomi bilginleri ve riyaziyyatçılar "es-Sûretü’l-Me’mûniyye" adını verdikləri bir dünya xəritəsi düzəltmişdi. Bunun yanında Muhammed b. Mûsâ el-Hârizmî tərəfindən düzəldilən dünya xəritəsi də günümüzə çatmamışdır. İbn Serâbiyûn (Sührâb) 902–945 illəri arasında Kitâbü ʿAcâʾibi’l-eḳālîmi’s-sebʿa’yı qələmə almış, Ya‘kūb b. İshak el-Kindî kimi filosoflar fiziki coğrafiyanın inkişafına kömək olmuştur. Kindî’ye bu mövzuda bir çox risalə atfedilmiş, şagirdi İbnü’t-Tayyib es-Serahsî de coğrafiyaya dair əsərlər yazmışdır. IX. yüzilin ortalarında İraqda önəmli coğrafiyaçılar yetişmiştir. Bilinən dünyayı ilk tarif edən coğrafiyaçı olması dolayısıyla özünə "İslâm coğrafyasının babası" ünvanı verilən İbn Hurdâzbih Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-memâlik’i qələmə almış, Kitâbü’t-Tebaṣṣur bi’t-ticâre adlı əsərləriylə Câhiz dönəmin digər coğrafiyaçılarıdır. III. (X.) yüzilin ilk yarısında Xorasanda yetişən , Ṣuverü’l-eḳālîm adıyla bilinən coğrafiya kitabının müəllifi Ebû Zeyd el-Belhî’nin öncülük ettiği, sadəcə İslam ölkələrinin coğrafiyasını incələyən bir anlayış ortaya çıxmışdır.

Əsərləri dövrümüzə çatan İslam coğrafiyaçılarının ən vacib ilk təmsilcisidir. Büyük babası Abbasilərin ilk dönəmində İslamiyyəti qəbul edən bir Mecûsî’dir; atası isə Xəlifə Me’mûn zamanında (813–833) Təbərisdan valisi idi. Ehtimal olunur ki, Xorasanda doğmuş olan İbn Hurdâzbih Bağdatdq büyüdü və təhsil aldı ; ayrıca İshak el-Mevsılî’den musiqi dərsləri aldı. Əvvəl Cibal əyalətinin posta ve istixbarat müdirlüyünə daha sonra eyni təşkilatın Bağdat ve Sâmerrâ’daki başkanlığına gətirildi. Ancaq bu vəzifələrə nə zaman təyin edildiyi və nə qədər işlədiyi məlum deyil.

İbn Hurdâzbih’in özünə İslam coğrafiyaçılarının atası ünvanını qazandıran ən önəmli çalışmasıdır. Əsərin girişində müəllif, Batlamyus’un kitabını (Geographia) xarici bir dildən (ehtimal olaraq Süryânîce veya Grekçe) Ərəbcə tərcümə etdiyini deyir; ancaq bu tərcümə günümüzə çatmamışdır. Kitâbü’l-Mesâlik coğrafiya yazıcılığında, İraq bölgəsinin xilafət mərkəzi olması əsasına göre düzəldilən və İraq ekolü kitapları adıyla bilinən əsərlərinin ilkidir. Verilən bilgilərin böyük qismi qara və dəniz yollarına hasredilmiş, bu yolların dört yönə gelişməsi izlənərək Hindistan ve Çin gibi ölkələr tanıdılmışdır. İbn Hurdâzbih’in qaynaq olaraq Sasani dönəmindən qalma qeydləri istifadə etdiyi bilinir. Posta ve xəbərləşmə müdirlüyü yapmasından dolayı hərhalda bu kimi qeydlərə çatmaqda çətinlik çəkməyib; ayrıca bəzi səyyahların özəl notlarına baxabildiyindən əsərinin güvənilir qaynaqların işığında qələmı almıştır. Bütünlüklə İran təsirində qaldığı görülən İbn Hurdâzbih əsərində istifadə etdiyi metodologiyasında, məlumatların təsnifində və nəhayət coğrafi terminlərin istifadə edilməsində daima Fars mədəniyyətinin izlərini göstərməkdədir.

Köhnə İranlılar dünyanı, İranşəhər mərkəzdə olmaqla "kişver" adı verilən və hər birində fərqli ölkələr olan yeddi hakimiyyət bölgəsinə ayırmışlardır. İbn Hurdâzbih də əsərində bölgə təriflərinə, onlar kimi "dil-i Îranşehr" (İran’ın kalbi) dediyi Sevâd’la (Irak) başlamaqdadır. Müəllif kitabı 232 (846–47) illərində yazmış, daha sonra özətləyərək 272’den (885) əvvəl təkrar qələmə almışdır. Ḥudûdü’l-ʿâlem’in yazarı ve Muhammed b. Ahmed el-Ceyhânî kimi coğrafiyaçılar başda olmaqla birçox alim tərəfindən qaynaq olaraq istifadə edilən əsərin günümüzə çatan forması, Fransızca tərcümədə ilk dəfə Kudâme b. Ca‘fer’in Kitâbü’l-Ḫarâc’ının bir bölümü ile birlikdə Bibliotheca geographorum arabicorum serisinin VI. cildi olarak Michael Jan de Goeje (Leiden 1889, 1967) və daha sonra Muhammed Mahzûm tərəfindən (Beyrut 1988) nəşr edilmiş, Fuat Sezgin de Goeje nəşrini əsas alaraq tıpkıbasımını yapmışdır (bk. bibl.); Hüseyin Karaçanlu isə kitabı Fars dilinə tərcümə etmişdir (Tahran 1370). 2. Kitâbü’l-Lehv ve’l-melâhî. İslamdan əvvək Fars şeiri və musiqisi tarixi haqqıda önəmli bir risalə olup İranda və digər birçox yerdə istifadə olunan ud, tanbur, ney, zurna vb. çalğılar, musiqi terminləri və makamlarla (çehâr perde) musiqiyə dair digər mövzulara ihtiva etməkdədir.

236 (850) tarixində Xorasanın Bəlx şəhəri yaxınlığındakı Şâmistiyân kəndində doğuldu. İlk təhsilini atasından aldı. Daha gənclik illərində uzun səyahətlər etməyi, xüsusən də İraqa gedib oranın məlumatlılarından dərs oxumağı planlayırdı. Nitekim katıldığı bir həcc kafilesiyle İraqa getdi. Burada səkkiz il qaldı. Çoxlu adətləri dolaşıp tanıdığı bilginlərdən dərslər aldı. Bu zamanın ən kayda değer olayı onun İslam filosofu Kindinin tələbəsi olmasıdır. Bu tanınmış filosofun yanında fəlsəfi disiplinləri yüksək səviyyədə öyrəndi. Bu arada din elmləri və tibb mövzularda araştırmalarda tapıldı. Fikri arayışları özünün bir aralıq astrologiyaya yöneltsə də təbiət elmləri və riyaziyyatla irəlilədikcə astronomiyanın keçərliliyinə olan inancını itirdi. Eyni zamanda bir ədəbi şəxsiyyət olaraq da məşhur oldu. Nitekim İbnü’n-Nedîm özünü filosof olaraq dəyərləndirməsinə baxmayaraq ədəbiyyatçılar qrupu içində zikreder (el-Fihrist, s. 153).

Taḳvîmü’l-büldân adı ilə də bilinir. Bu əsərə aid tək yazma nüsxənin Nəcəfdə (Mektebetü’l-hakîm elâmme, nr. 632) tapıldığı kəşf olunmuşdur (Resâʾilü Ebi’l-Ḥasan el-ʿÂmirî…, s. 165). Kitabın adı Belhî’ye aid əsərlərin siyahısında keçməməkdədir. Ancaq Makdisî’nin Ahsenü’t-tekasîm fî marifeti’l-ekalîm’i kimi klassiklərdəki qeydlərin bir sıra müasir araştırmalar baxımından da bu əsərin Belhî’ye aidiyyəti mövzusunda şübhə yoxdur.

İslam tarixində bioqrafiya yazımının xüsusilə Hz. Peyğəmbərin, səhabə, tabiun və sonrakı nəsillərin, hədisləri nəql edən ravi həyatını kəşf etmək istəyi ilə orijinal bir növ olaraq ortaya çıxdığı qəbul edilməkdədir. İbn Sad Kitabu't-Ṭabaḳāti'l-Kəbirin (ET-Tabakətü'lKübra) bioqrafiya sahəsindəki işlərin ilk nümunəsidir. Rəsuli-Əkrəmin hədislərini nəql edən ravi həyatına dair III. (IX.) Əsrdən etibarən "ricâlü'l-hədis" kitabları müəllif edilməyə başlanmışdır. Zamanla çoxlu sahələrdə məşhur olmuş adamlarla əlaqədar çox sayda bioqrafiya kitabı müəllif edilmişdir. III. (IX.) Əsrin ortalarından etibarən şairlərə aid bioqrafiya əsərləri yazılmışdır. İbn Kuteybə eş-Şi'r vəs-şu'arâ' adlı əsərində başlanğıcdan III. (IX.) Əsrin ortalarına qədər gələn şairlərin bioqrafiyasını yazmış və şeirlərindən nümunələr vermişdir. Bunun yanında Cahiz Kitâbü'l-Buḫalâ'sında simiclik ilə məşhur kəslərdən, əl-Bursa vəl-'urcân vəl-'umyân vəl-Hula adlı kitabında üzrlü və xəstəlikli olan məşhur simalardan bəhs edir.

150–160 (767–777) vilayətlər arasında Basra şəhərində anadan olub. Onun ilk tərcümeyi-halına görə, onun tərcümeyi-halları, babası Mahbüb, qara çoban, bir nənə idi. Buna görə, o cəsur bir Ərəb-Negro hibrid olmalıdır. Şahzizin ləqəbi işi onun gözü gözlü gözlərindən görə ona verildi.

kitabını təhlil edərək, bu, cəmiyyətdə satirik bir sinifdir və xüsusilə də ərəblər digər xalqları satiriz edirlər. Cemiyet'in hayatını inceleyen ve ayrıca değerli bir kaynak olan bir değerli kaynağ olan, ilk önce G. von Vloten tarafından yayınlanan ve daha sonra farklı insanlar tarafından yayımlanan bir eserdir.

Bu baxımdan tarixi əhəmiyyətli olan bir qaynaq ədəbiyyat tarixinin yazıldığı tarixdir. Cahizmekin əl-Beyan və bölt-tebyîni bölgənin və tarixin qeydlərini ehtiva edir. Cahizkin et-Tâc fî aylââiyəl-mülûk adlı əsərində sməvilər və Abbasîde əyləncə və musiqi ilə əlaqədar gömrük və tətbiqlər haqqında üçüncü fəsil çox dəyərlidir. Ebü.-Ferec əl-İsfahânî əl-Eġānîekinin, içməvi dövrü və Abbaslı ilk müsəlman musiqiçiləri və bəstəkarlar, musiqiləri və kompozisiyalarını yaşadılar. Klassik dövrə —ədəbiyyatının dörd əsas mənbəyindən biri hesab olunan Müberred və əl-Kamilin ən məşhur işi, dövrün tarixi ilə əlaqədar əhəmiyyətli məlumatları ehtiva edir.

O, Zilhicce 210 (826 mart) Basrada doğulub. Yemendən . Zd qəbiləsi Kvartet yuxarı Hicazda yerləşir. Atası Bəsrədə bir məmur idi. Müqəddəs Nümayəndəliyində olan Mübərrəd em ləqəbin, xbû Osman əl-Məzinî'nin inbû'la cursorlarını ürəklərinə vermək üçün sərin sərin cavabların verilməsi səbəbiylə mozinî verən Sən müberridsin'n şəklindəki sözü ancaq bu sözü çəkə bilməz, özünü çəkə və məktəbi mənsubları xəyanət etmək üçün iy şəklində çevrilir. Bu mövzuda digər rəvayətlər də var.

(verb-lasi və l-literary-naḥv ve't-taurif). Müberred'in ən məşhur əsəri olub Cahizin əl-Bəyan vət-tebyîn'i, İbn Kuteybe'nin Ədəbül-kâtib'i və Əbu Əli əl-Kālî'nin əl-Emâlî'siyle birlikdə klassik ərəb ədəbiyyatının dörd əsas işi təşkil edir. İslam mədəniyyətində inkişaf edən şəhər həyatının bir təzahürü olaraq ictimai əlaqələrdə zəriflik şəklindəki ədəb telakkisinin ən üst səviyyədə ifadəsi Cahizin əsərlərində görüldüyü kimi, Ərəb dilinin bütün incəliklərinə bələd olma formasındakı ədəb telakkisinin əks olunması da onun şagirdləri olan İbn Kuteybə ilə Müberred'in əsərlərində görülür. Cahiz kimi oxucunun marağını canlı tutmaq üçün ciddi mövzuların arasına əyləndirici hekayə, xəbər və şeirləri ustalıqla yerləşdirdiyi, zaman zaman dil və ədəbiyyat mövzularından ayrılaraq fiqh, təfsir və kəlam məsələlərinə daldığı görülür. Hâricîler'in maraqlı şeir, xütbə, söz və xəbərlərinə dair verdiyi möhkəm məlumatlar əsərdə geniş yer işğal edər (III, 1077–1360). Osman Rəşər (Oskar Rescher) tərcümə və tərcümə Alman dili. Həmin bölmə Əl-Kamil-Bababi -avavik adından çıxarılıb. Əbu Qa'fər-nehhas və Əhfəş əs-sağ enr'in işi haqqında eleştirilerinin olduğu kaydedilir. Ali b. Hamza el-Basrî əl-Qamil, lugat, şeir və 109 tarixli istehlakçının tarixi tənqidi ilə bağlı etdiyi tənqidləri yönəldir, lakin bəziləri uğursuz göründilər. Müaviyə-Nehrevânî, müəllifi və əsərini yüksək qiymətləndirdiyinə baxmayaraq, Kamilin xəbər və hekayələrinin əksəriyyəti müharibə olmadığı və bu səbəbdən seçilmiş ad üçün uyğun olmadığını söylədi. Əl-Kamil haqqında şərhlər, şeirlərin izahı, ümumiləşdirilməsi, yenidən təşkili və imitasiya şəklində bir çox işlər aparılmışdır. Bu iş ilk olaraq Wilhelm Wright tərəfindən nəşr olundu və sonradan çox sayda nəşrdə dərc edildi.

İslam tarixində səyahət yazma tarixində bir yerə sahibdir. Ərəb ədəbiyyatında daha çox "rihle", Fars ədəbiyyatında "sefernâme" adı verilən Səyahətnamə İslamın ilk dövrlərindən etibarən qələmə alınmağa başlanmışdır. Günümüzə bəzi hissələri intiqal edən ilk Səyahətnamə tabiinlər Mekhûl b. Əbu Müslim (d. 112/730). Süleyman ət-tacir 237 (851–52)-ci ildə Çin, Hindistan və Malayziya seyahatiyle əlaqədar Aḫbâru'ṣ-sin vəl-Hind adlı bir əsər qələmə almış, Əbu Zeyd əs-Sîrâfî buna bir zeyil yazmışdır. Əhməd b. Hənbəlin Seyahatnamesinde (rihle) oğlu Abdullah əz-Zevâ'id'inde uzun bir bölüm ayırmışdır. Əbu Xatim ər-Razi də bir Səyahətnamə qələmə almış, oğlu İbn Əbu Hatim atasının əsərinə əl-Çerhi vət-ta'dîl'inde iki bölüm ayırmışdır. Abbasi Xəlifəsi Müqtədir-Billâh 309'da (921) İdil Bolqar Xanlığına İbn Fadlan başçılığında bir heyət göndərmiş, İbn Fadlan bu səfəri izah edən bir Səyahətnamə (Risalətin İbn fadla) qələmə almışdır. Seyahatnamesinde gördüyü ölkələr, xalqlar və qəbilələr haqqında etnoqrafik və antropoloji məlumatlar vermişdir. Müəllifin şəxsi Müşahidələrini dayanması səbəbiylə əsər o dövrün siyasi və mədəni tarixi üçün zəngin və orijinal bir qaynaq sayılır. Dövlət rəhbərliyinin əsas prinsipləri, dövlət başkanından tapılması lazım olan xüsusiyyətləri, dövlət rəhbərliyində diqqət edilməsi istənən xüsuslar vb.ni mövzu alan Siyasətnamə növündəki əsərlər dövlətlərin tarixinə işıq tutan əhəmiyyətli qaynaqlardır.

Onun həyatı barədə kifayət qədər məlumat yoxdur. Özü, Abbasidin Misirdə olan Tolunoğulları'nın Məhəmməd b. O, Süleymanın hökmdar qul olduğunu bildirir. İslamı qəbul edən müsəlman və Abbasid Xəlifə-Billah, xalqı İslamı öyrədirən insanlar və məscidlər və qala İdil (Etil) Bolqarıstan hökmdarı Xan Xan gönderilen heyette bulunmuş ve heyet başkanı olmadığı halde halifenin özünə görə 4000 dinarrı vəzifəsi və hədiyyələri verildi və hökmdarı şəxsən vermiş və lazımi şərhlər vermişdi. İbn Fədlanın heyətdə ən bilikli və qabiliyyətli bir şəxs olduğu aydın olur. Əslində, onun vəzifələri arasında digər komitə üzvlərinin dini üzvləri ona müraciət etdilər və xalifənin ona tapşırıqları və idarəçilərin və müəllimlərin Bolqarıstan ərazisinə göndərilməsinə nəzarət edildiyi öyrənildi. Yüksək dini və ədəbi mədəniyyətə və gözəl bir üsluba sahib bir adamdır. İslamı yaymaq üçün mənəvi, dini, dürüst, pak və arzusu ilə dolu bir adamdır.

Yaranmasından etibarən keçirdiyi mərhələləri öz olaraq təqdim etdiyimiz İslam tarixi, ümumi insanlıq tarixi içərisində əhəmiyyətli bir yer tutar və onun ən böyük qollarından birini təşkil edir. Çünki ümumi tarixin min beş yüz illik hissəsində müsəlmanların idarəsinin və İslam mədəniyyətinin damğası vardır; İslam, bu müddətdə insanlığa əhəmiyyətli yeniliklər gətirdi. Ayrıca, Quran və Hədis, ümumi və xüsusi tarix kimi həm ilahi, həm də bəşəri qaynaqlı İslam tarixi, insanlığın keçmişi, maddi və mənəvi təkamülü, dini və əxlaqi quruluşu ilə ictimai və iqtisadi vəziyyəti mövzularında səmimi və etibarlı məlumatlar verir. Bu baxımdan bəzi İslam tarixi kitabları, hər nə qədər təhlil, müqayisə və tənqidi məhrum olsalar da, Qurana, hədislərə, hadisələri görənlərə və onlara sənədlə olaraq rəvayət edənlərə dayanan yazılı və şifahi Vesikalı, rabitəli və etibarlı əsərlərdir. Ən əhəmiyyətli istiqamətlərindən bir başqasıda, rəvayətləri və hadisələri olduğu kimi tarix araştıcısının hər hansı bir əlavə və ya çıxarma etməsinə icazə vermədən əsl vəziyyətiylə bizə qədər ulaştırmasıdır. İslam tarixi, başdan günümüzə qədər, bir-birindən dəyərlidir bədəninə on minlərlə kitab gətirildi. Hər dövrdə İslam tarixi yenidən yazılmışdır. Bu vəziyyət bizə yenidən danışmaqla eyni ola bilər. Ancaq İslam Tarixin hər bir dövründə yeni nəsillər tərəfindən yenidən qiymətləndirilir. Bu baxımdan, yeni araşdırmalar və tədqiqatlar həyata keçirilir və hadisələr müxtəlif anlarda yeni anlayış və metodlarla müayinə edilir. Bu inkişaf və inkişaf tarixi (İslam) İnkişafın mərhələlərini və inkişaf tarixini ümumi və buruq şəkildə görmək imkanı əldə etmək üçün ümumi masa və düzgünlüyünün düzgünlüyünü təhrif etməyən, lakin qeyri-dəqiqliklə qiymətləndirmək lazımdır. Bunun üçün ilk növbədə ardıcıl tarix metodu və ardıcıl tarix metoduna sahib olmaq lazımdır. Bundan əlavə, tarixin bilikləri təhlil, tənqid və müqayisə prinsiplərinə uyğun tərtib və toplanmalıdır. XVII İslam dünyası. əsr, tarixi və elmi yetkinlik ayağıdır elmi və texnoloji qurumlarla uyğunlaşa bilməyən təşkilatlar və təşkilatlar yenilemezler bir çöküntü (inhitat) dövrünə girişi, sivilizasiya yolunda lazım olan irəliləməyi edə bilmərəm ', fikıl və Hind irəliləməyə ayaq .uyduramayışı, elmi həqiqətlərə sebepsiz yere sırt çevirişi, tenkid ve tahlile dayalı bilimsel eserler vücuda getiremeyi Batının ilmen, fikren ve fiilen dünyada egemenliği ele geçirmesine ve Müslüman Toplumu güdümüne almasına, onlara yönelik hücuma uğrayaraq, varlığına səbəb oldu. İslam ölkələrinin mədəniyyət, ideya və siyasətlə bağlı suverenliyini təmin etdiyini təmin etdi. Əslində, İslam aləmində, xüsusən də son dövrlərdə yaşanmış tarixi faktlar İslam mənbələri tərəfindən araşdırılmamış və görməmişdir; rici əldə edildi. Bu günün tarixçəsi mövzu və üsul baxımından yeni təməllərə əsaslanır klassik tarixşünaslıqdan ayrıldığı bilinir. Bundan əlavə, bəzi tarixi hadisələrin təkrarlanması hadisələrin anlayışı, davamlı impuls, xəbərdarlıq və rəhbərlik hadisələri, bəzi hökmdarların və həyat hekayələri və ya əfsanələrin komandirlərinin bilikləri ilə deyil. Bu səbəblədir ki tarixçi, yalnız klassik tarixi sənədləri və rəsmi vestkalan də gil, hər cür vesikayı Xatirələr dəftərləri, muharrerât, sicil, Salnamə və sənət əsərlərinə gələnə qədər hər növ yazılı və şifahi sənədləri istifadə etməli, müasir məlumatlar və metodlar qiymətləndirilməlidir. Ayrıca, tarixçi, tarixindən sözettiyi cəmiyyətin fiziki və ruhi quruluşunu, tarixi və coğrafi vəziyyətini, siyasi gücünü və təsir edən, ictimai və iqtisadi sistemini, tarım, ticarət, elm və mədəniyyət vəziyyətlərını açıkca ələ almalıdır. Cəmiyyətin ictimai quruluş sı və buna istiqamət verən faktorlar İslam Tarihcisiriin üzərində dayanacaqğı bir başqa mövzudur.

Hz. Məhəmmədin vəfatından sonra baş verən "Dörd Xəlifə Dövrü", İslam dininin Ərəb yarımadasının sərhədlərini aşaraq genişləndiyi dövrdür. Parlaq qələbələrin əldə edildiyi və müsəlmanların əmin-amanlıq və rifah içində bir həyat davam etdirdikləri bu dövr, Peyğəmbərimizin müjdə verdiyi Qızıl Əsrin keçmişdəki gözəl bir nümunəsidir.

Bu dövrdə İslam Dövlətinin sərhədləri qərbdə Trablusgarp, şərqdə və şimalda Qafqaza qədər genişləndirilmiş; Beləliklə, Ərəb yarımadası xaricinə daşan İslam, Asiya və Afrikadakı müxtəlif millətlərlə mənimsənilib. Qurulacaq olan yeni İslam dövlətlərinin siyasi və hüquqi əsasları da bu dövrdə atılmışdır. Sıra ilə xəlifə olan Həzrəti Əbu Bəkr, Həzrəti Ömər, Həzrəti Osman və Həzrəti Əli, Peyğəmbərimizin yolunu tutmuş, Quran əxlaqının hakim olduğu ədalətli nizamı daha geniş bir coğrafiyaya yayaraq davam etdirmişlər. Bu səbəblə Dörd Xəlifə Dövrü, "Doğru Yolda Gedən Yetkin Xəlifələr Dövrü" mənasına gələn "Cildi Rəşidin Dövrü" adlandırılır. Xəlifələr seçki ilə başa gətirildikləri üçün həmin dövr Respublika Dövrü kimi də xarakterizə oluna.

Həzrət Peyğəmbərdən (s.a.s) sonra gələn ilk dörd xəlifənin xilafət müddətləri, Səadət Asrının ikinci dövrünü təşkil edir. Islam hüquqşünaslarının böyük əksəriyyəti bu dövrdəki tətbiqlərə, alınan qərarlara böyük əhəmiyyət verir və bunları Islam hüququnun mənbələri arasında görürlər. Çünki onların əməlləri Həzrət Peyğəmbərə zaman etibarilə ən yaxın olmaq, onun təhsilindən keçmiş olmaq, vəhy daxilinə şahidi olmaq, sünnəti yaxından tanımaq kimi fərqləndirici xüsusiyyətlər səbəbindən əhəmiyyət daşıyır, başqalarının fikir və düşüncələrinə görə üstünlük kəsb edirlər. Haqqında aşkar bəyanlar olmayan məsələlərdə Raşid Xəlifələrin tətbiq etmələri olduqca qiymətlidir. Bunun səbəbi isə, onların, həm veliyyü olaraq möminlərin özlərinə itaət etməklə borclu olmaları; Həm də İslamın özünü ən yaxşı dərk etmiş olmalarıdır. Bununla bağlı veriləcək nümunələr çoxdur. Məsələ, Həzrət Əbu Bəkrin zəkat verməyənlərlə bağlı olaraq aldığı qərarlar, Həzrət Ömərin (r.a) İraq torpaqları ilə bağlı fikirləri və bunları ətrafındakılarla də dəlilləri ilə birlikdə açıqlayıb qəbul etdirməsi, Həzrət Əlinin (r.a), Xaricilərlə müharibə ilə bağlı mövqeləri öz mövqelərində olduqca əhəmiyyətlidirlər.

Çünki bütün bunlarla ilk dəfə qarşılaşırdı və bunların Isla-ması bir həll etmələri lazım idi. Yenə Həzrət Peyğəmbərin vəfatından (s.a.s) dərhal sonra onun yerinə keçəcək dövlət başçısını müəyyənləşdirmək məsələsi ortaya çıxdı. Həzrəti Əbu Bəkir sonra gələn digər üç xəlifə də fərqli şəkillərdə təsdiq olunub. Onlar ilə bağlı vəziyyətlər Islam hüququnda dövlət başçısının başa keçid yollarının fərqli ola biləcəyi fikrini müəyyən etdi. Bu məsələdə qəti və açıq bir hökmün bulunmayış-ı, bu təbii nəticə doğurmuşdur. Bu isə İslamın, hər əsrdə hər bir cəmiyyət üçün tətbiq oluna olmasının sübutları sırasındadır.

Həzrət Əbu Bəkrin (r.a) Səhabələr arasındakı yeri son dərəcə yüksəkdi. Səhabələrin özləri də aralarında ən fəzilətli insanın Həzrət Əbu Bəkr olduğunu müxtəlif vasitələrlə ifadə etmişlər. Ibn Ömər (r.a), Həzrəti Peyğəmbər (s.a.s) zamanında Həzrət Əbu Bəkri bütün sahabilərdən üstün gördüklərini ifadə edir (Buxari, Fedailu Ashabi, 4). Bunda da onun Peyğəmbərə olan yaxınlığı, İslam üçün etmiş olduğu fədakarlıqlar və üstün məziyyətləri rol oynamışdır.

Həzrət Əbu Bəkrin üstünlüyünü ortaya qoyan bir çox hədis təsbit etmək mümkündür. Əshabi-kəhf Qalmayım, Peyğəmbərin Həzrət Əbu Bəkr qarşı işarə edilən davranışı və onun haqqındakı sözlərini onun xəlifə olması lazım olduğuna dair ən azından- bir işarə kimi qəbul etmişdilər. Bunda da hər baxımdan əlbəttə ki, haqlı idilər. Çünki Peyğəmbərin xəlifəsi olmaq üçün lazım olan hər cür keyfiyyətlər, ilk növbədə onda toplaşırdı. Müsəlmanlar üçün ondan daha xeyirli bir xəlifə namizədi olmazdı. Rasülullah belə buyurmuşdu; "Siz bu əmirlik (prezident) məqamında insanların ən yaxşılarını, əmir olmamışdan əvvəl əmr olmağı o qədər də pis görən və onu arzu etməyən adamlar taparsınız" Həzrəti Əbu Bəkir də xəlifə olduqdan sonra: "Əmirliyi heç vaxt düşünmədiyini, Allahdan onu istəmədiyini mənbələrinin birində hazır olanlara açıq söyləmişdir. Rasulullahın vəfatından dərhal sonra Ensar, Saideoğulları Sakifesi deyilən yerdə toplanmış və Sa b. Ubade xəlifə seçmək istəmişdilər. Ancaq bu məsələdə onlar arasında da fikir ayrılığı var idi. Bu barədə mübahisələrin davam etdiyi zaman Həzrəti Ömər və Əbu Namaza yanaşı gəlmiş olan Həzrəti Əbu Bəkir söz alaraq, Qur "anda Ensar qədər muhacirün-dən da təriflə bəhs edildiyini ifadə etdi. Ancaq bu işdə Ərəblərin həmin başqalarına itaət etməyəcəklərini danışıb və bu səbəblə Əbu Namaza ilə Ömər birinə bəy edilməsini istədi, ikisi də bu təklifi rədd etdilər və bu işə Həzrət Əbu Bəkrin seçilməsi lazım olduğunu bildirdilər. Başda Bəşir b. Sa, Əbu Namaza və Həzrət Ömər (r.a) olmaq üzrə hazır olanların hamısı ona bəy etdilər. O anda bəy etməyən Sa b. Ubade və hazır olmayan Həzrət Əli ilə digər bəzi Haşimilər sonralar bir-bir bəy etdilər. Beləliklə, Həzrət Əbu Bəkr fasilələrlə üç dəfə minbərə çıxıb hər gün bu vəzifəni qəbul etmədiyini bildirdi və yerinə başqa birini seçmələrini müsəlmanlardan istədisə də, onlar özünün şəxsində israr etdilər. Beləliklə, Həzrət Əbu Bəkrin (r.a) xilafəti dəqiqləşmiş oldu. (Ibn Sa Asare, III, 178 və b; Ibni daha, Beyrut,1400/1980; 220 və b; Ibn Kuteybə həmin I, 7–20;

Həzrət Osmanın (r.a) seçki özündən əvvəlki iki xəlifənin də seçkilərindən fərqli bir şəkildə olmuşdur. Hz. Ömerin sui-qəsd nəticəsində xəsarət almasından sonra, ətrafındakılar ondan yerinə bir xəlifə namizədi göstərməsini istədilər. O da: "Əgər istihlaf etməyəcək olsam, məndən daha xeyirli olan (Rasulullah) də istihlafı tərk etmişdi. Edəcək olsam, məndən xeyirli olan (Ebu Bəkir) də istihlaf etmişdi" deyə cavablandırıb. Bundan sonra: Bu işə, Rasulullahın özlərindən razı olaraq ayrıldığı bu altı nəfərdən daha layiq kim tapa" bilmirəm deyərək onların adlarını beləcə sadalamışdır: Əli, Osman, Zübeyr, Talha, Sa b. Əbi Vakkas, Əbdürrəhman b. Avf (r. Anhum.)

Bu altı nəfərdən öz aralarından xəlifə seçmələri üçün onlara üç günlük bir müddət tanıyıb. Həmçinin danışıqlarına iştirak etmək, ancaq səs verməmək şərtilə, köməkçin yaşlarını; Həzrət Həsəni, Abdullah b. Abbası və öz oğlu Abdullahı da aralarına almalarını istədi. Rəsulullahın vəfatından dərhal sonra Ensar, Səideoğulları Səkifəsi deyilən yerdə toplanmış və Sa b. Ubadə xəlifə seçmək istəmişdilər. Ancaq bu məsələdə onlar arasında da fikir ayrılığı var idi. Bu barədə mübahisələrin davam etdiyi zaman Həzrəti Ömər və Əbu Namaza yanaşı gəlmiş olan Həzrəti Əbu Bəkir söz alaraq, Quranda Ensar qədər muhaciründən da təriflə bəhs edildiyini ifadə etdi. Ancaq bu işdə ərəblərin həmin başqalarına itaət etməyəcəklərini danışıb və bu səbəblə Əbu Namaza ilə Ömər birinə bəy edilməsini istədi, ikisi də bu təklifi rədd etdilər və bu işə Həzrət Əbu Bəkrin seçilməsi lazım olduğunu bildirdilər. Başda Bəşir b. Sa, Əbu Namaza və Həzrət Ömər (r.a) olmaq üzrə hazır olanların hamısı ona bəy etdilər. O anda bəy etməyən Sa b. Ubade və hazır olmayan Həzrət Əli ilə digər bəzi Haşimilər sonralar bir-bir bəy etdilər.

Həzrəti Əbu Bəkir (r.a) vəfatı ilə nəticələnən xəstəliyi zamanı müsəlmanlar özündən sonrakı xəlifə namizədini müəyyən etmək istəmişdilər. Həzrəti Əbu Bəkir, işi Ensar və Mühacirlərin irəli gələnləri ilə məsləhət etmiş, onların, qatılığından çəkinməklə yanaşı Həzrəti Ömər (r.a) başqasını bu məqama layiq görmədiklərini anlamışdı. Özü də eyni fikri bölüşürdü. Həzrət Osmanlı İmperiya (r.a) çağırtdırıb bu məsələ yazı ilə sənədləşdirmək istəyib. Bəzi mənbələrdə kiçik namizədinin addım qoymadan huşunu itirdiyi və Həzrət Osmanın müsəlmanların münaqişəni qarşısını almaq məqsədilə Həzrət Ömərin adını yazdığı bildirilir. Yuxusu keçdikdən sonra yazdığını oxusun Həzrət Osmandan istəyən Həzrəti Əbu Bəkr, Həzrəti Ömərin adının oxumasından məmnun olmuş və bu hərəkətini tərifləmişdir. Həzrət Əbu Bəkr, Həzrət Ömər istihlaf etmədən əvvəl də müsəlmanlara, özləri üçün bir xəlifə namizədi təyin etməsini istəyib istəmədiklərini soruşduqda, onlar bu məsələdə vəziyyəti ən yaxşı özünün istifadə edəcəyini bildirərək ondan namizəd müəyyən etməsini istəmişdilər. Həzrəti Əbu Bəkir də onlara Həzrəti Ömər tövsiyə etmiş idi.

Həzrəti Əbu Bəkir, bu tövsiyəsini yan ilə də təsdiqlədikdən sonra, xalqın toplanmasını əmr etdi və onlara bu sözləri dedi:

Sizin " başınıza keçəcək, sizə namaz qıldıracaq, düşməninizlə döyüşəcək birinin varlığı labüddür. Arzu etsəniz, yığılır, arzuladığımızı seçir, başınıza gətirərsiniz. Tanış fikrimi sizin üçün açıqlayıram. Allaha and olsun ki, sizin haqqınızda xeyirdən başqa bir şey istəmirəm".

Xalq özünə bir namizəd müəyyən etməsini istədi. Bundan sonra Həzrət Ebu Bəkir, yazmış olduğu məktubu onlara göndərib, orada adı yazılı olan adama bəy edib etməyəcəklərini soruşdu. Onlar da məktubda adı yazılı olanın Ömər (r.a) olduğunu bildirdiklərini açıqlayaraq bəy aparıblar. Bundan sonra İslam Dövlətinin digər bölgələri də vali və ya nümayəndələri vasitəsilə bəy aparıblar.

Dövlət idarəsindəki təcrübələri Həzrəti Əbu Bəkir bu işi Həzrət Ömər başqasının uğur ilə aparmayacağını anlamışdı. İrəli gələn müsəlmanlar da eyni qənaəti bölüşürdülər. Bununla yanaşı onun fikirlərindən istifadə etməyi də etinasızlıq etmək istəmədilər. Amma hər şeyə baxmayaraq Həzrət Ebü Bəkrin namizəd göstərməsi onlar üçün bağlayıcı deyildi. Səhabə bəy edib etmir azad idilər.

İslam hüquqşünasları bu hadisədən, vəzifəsi sona çatan, ya da vəfat etmək üzrə olan dövlət başçısının, müsəlmanlara ondan sonrakı namizədi göstərəcəyi nəticəni çıxarmışlar

Həzrət Əli (ə.s) 656–661-ci illər arasında, İslam tarixinin ən çaxnaşmalı dövründə xəlifə olmuşur. Bu dövr həmçinin İlk Fitnə ilə də üst-üstə düşmüşdü.

Osmanın öldürülməsi o demək idi ki, üsyançılar yeni xəlifə seçməlidirlər. Bu, çox çətinliklərlə üzləşdi, belə ki, üsyançılar bir neçə qrupdan ibarət idilər: Mühacirlər, Ənsar, Misirlilər, Kufəlilər və Bəsrəlilər. Xəlifəlik üçün 3 namizəd var idi: Əli, Təlhə və Zübeyr. Üsyançılar ilk Əlinin yanına gəldilər və təklif etdilər ki, xəlifə olmağı qəbul etsin. Muhəmmədin səhabələrindən bəziləri bu təklifi qəbul etmək üçün Əlini razı salmağa çalışdılar. [81][82][83] Lakin o təklifi qəbul etmədi və 1-ci şəxs olmaq əvəzinə məsləhətçi ola biləcəyini bildirdi.

Təlhə, Zübeyr və digər səhabələr də xəlifəlik təkliflərinə mənfi cavab verdilər. Beləliklə, üsyançılar Mədinə əhalisinə xəbərdarlıq etdilər ki, 1 gün ərzində xəlifə seçsinlər, əks təqdirdə ciddi təbbirlər görəcəklər. Bu çıxılmaz vəziyyəti yoluna qoymaq üçün müsəlmanlar 18 iyun 656-cı il tarixdə xəlifə seçmək üçün Peyğəmbər məscidində toplandılar. Əli əvvəlcə təklifi sadəcə olaraq ona görə qəbul etmədi ki, onun ən güclü tərəfdarları üsyançılar idi. Ancaq Mədinə əhalisi ilə birlikdə Muhəmmədin bəzi səhabələri də təkid etdikdən sonra sonunda razılaşdı. Əbu Mixnəfin rəvayətinə görə, Əliyə ilk beyət edən məşhur səhabə Təlhə idi. Lakin digər rəvayətlər əksini iddia edir ki, onlar beyət etməyə məcbur edildilər. Həmçinin, bir müddət sonra Təlhə və Zübeyr könülsüz olaraq beyət etdiklərini iddia etdilər. Buna baxmayaraq, Əli onların iddialarını rədd etdi və israrl bildirdi ki, onlar könüllü şəkildə onu xəlifə kimi tanıyıblar. (yaxud, onlar könüllü çəkildə beyət ediblər). Vilfred Meydlanq hesab edir ki, güc insanları beyətə məcbur etməmiş və onlar məsciddə hər kəsin gözü qarşısında beyət etmişdilər.

Mədinə əhalisinin böyük əksəriyyəti və üsyançıların çox hissəsi beyət etsələr də, bəzi mühüm şəxslər yaxud qəbilələr beyət etmədilər. Əməvilər, Osmanın qohumları ya Levanta (məşriqə) qaçdılar, ya da evlərində oturdular. Daha sonra isə Əlinin xilafətinin qanuniliyinə etiraz etdilər. Səd ibn Əbi Vəqqas orada yox idi, Abdullah İbn Ömər isə beyət etməkdən çəkindi. Lakin hər ikisi ona qarşı çıxmayacaqlarına dair Əlini inandırdılar.

VII əsrin əvvəllərində gedən ərəb fəthləri nəticəsində xilafətin tərkibinə erkən feodal münasibətlərinə keçmiş ölkələr daxil oldu. Fateh ərəblər bu münasibətlərin təsiri altına düşdüklərinə görə İslam ideologiyasında dəyişiklik meydana gəldi. Yeni feodal quruluşu öz əksini sünnədə tapdı, bu da İslamın inkişafında yeni mərhələ açdı. Sünnə IX sərdə kodeks halına salınandan sonra İslamın mühüm kitablarından biri oldu. Feodal xilafətində mürəkkəb sosial və siyasi vəziyyəti əks etdirən sünnə praktiki olaraq böyük əhəmiyyətə malik oldu.

Kəndli, yoxsul və bədəvilərin anti-feodal hərəkatları öz ideoloji ifadəsinin müxtəlif müsəlman təriqətlərinin nəzəriyyələrində tapmışdır. İslamda VII əsrin ortalarında ictimai bərabərsizlik uğrunda amansız mübarizə aparan birinci təriqət xaricilər idi.

İslamın VII–VIII əslərdə xilafətdə yayılması xristianlıq, iudaizm, zərdüştlük və əsasən maniliyin müqaviməti ilə rastlaşdı. Xeyli kobud antropomorfizmin və ibtidai determinizmin (təqdir haqqında nəzəriyyə halında) tərəfdarları olan erkən İslamın vaizləri və ilk çağlarda İslam həqiqətlərinin heç bir əsaslandırmaya ehtiyacı olmadığını hesab edənlər başqa dinlərin tərəfdarları ilə toqquşmalarda aciz qalırdılar. Feodal ideologiyası olan İslamın müdafiəsi üçün yaranan toqquşmalarda, VII əsrin ortalarında mötəzililər çıxış edirdilər. Qədim yunan və Ellinis fəlsəfəsi və onun dialektikası ilə tanış olan, İslamda ədalətli ortodokslarla mübarizə aparan mötəzililər müsəlman ilahiyyətinin – kəlamın əsasını yaratdılar. Kəlamın banisi mötəzilə, ortodokslarla güzəştin tərəfdarı, sonralar onları tərəfinə keçmiş və onlara güclü təsir etmiş Əşəri (873–935) hesab olunur.

İslam öz növbəsində bir neçə təriqətlərə bölünür. Onlardan ən böyukləri sünni və şiə təriqətləridir.

Feodal müsəlman cəmiyyətinin inkişafı feodal-hüquqşünaslığın fiqhinin hazırlanmasını tələb etdi. Sünnilərdə fiqhin əsasları və ya kökləri kimi, Quran və sünnə ilə birlikdə icma və qiyas qəbul edildi. VII və IX əsrlərdə müsəlman hüququnun qaydaları işlənib hazırlandı. Sünnülər bu məsələlərdə dörd məzhəbə – hənəfilərə, malikilərə, şafilərə, hənbəlilərə bölündülər.

IX–XI əsrlərdə feodal münasibətlərinin inkişafı dövründə islamın mistik-asketik istiqaməti – sufilik inkişaf etdi.

• İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı
• İslam İnkişaf Bankı
• İslam Xəbərlər Agentliyi
• İslam Dövlətləri Radio Verilişləri və Televiziya Xidməti Təşkilatı
• İslam İqtisadi və Mədəni Məsələlər Komissiyası
• Texniki Peşə Təhsili və Tədqiqatlar Üzrə İslam Mərkəzi
• İslam Elmi-Texniki İnkişaf Fondu
• İslam İncəsənəti və Mədəniyyəti Tədqiqi Mərkəzi
• Qüds Fondu
• İslam Paytaxtları Təşkilatı
• Statistik, İqtisadi və Sosial Tədqiqatları Mərkəzi
• Afrikanın Sahil Zonası Müsəlman Ölkələri ilə İslam Həmrəylik Komitəsi
• İslam Gəmi Sahibləri Cəmiyyəti
• İslam Ticarəti İnkişaf Etdirmə Mərkəzi
• İslam İnkişaf Fondu
• İslam Ədalət Məhkəməsi
• İslam Maarif, Elm və Mədəniyyət Təşkilatı
• Ümumdünya İslam Konqresi
• İslam Dünyası Cəmiyyəti
• Afrika-Asiya İslam Təşkilatı
• Avropa İslam Şurası
• Beynəlxalq İslam Bankları Cəmiyyəti
• Cənub-Şərqi Asiya və Sakit Okean Ölkələri Məhəlli İslam Təşkilatı

• Qurani-Kərim
• Məhəmməd peyğəmbər
• İslamın tarixi
• İmamlar
• Şiələr
• Sünnilər
• Məzhəb
• Vacib
• Haram
• İslam iqtisadiyyatı tarixi

• İslam: elmi-köməkçi biblioqrafiya /tərt. ed. M. Cəfərova; elmi red. K. Tahirov; red. G. Səfərəliyeva.- Bakı, 2017.- 680 s.
• Hamidullah, Muhammed, "Hz. Peygamberin savaşları". Trc. Salih Tuğ. İstanbul."Yağmur yayınları", 1991, 256 s
• İbn Hişam, Əbu Muhamməd Əbdülməlik, "Əs-Sirətun-Nəbəviyyə". Thq. Mustafa əs-Səqqa İbrahim, Kahire. "Mustafa el-Babi el-Halebi", 1955. II c
• Vaqidi, Muhəmməd ibn Ömer, "Kitabul-Məğazi". Thq. Marsden Jons. Trc. Musa K. Yılmaz, İstanbul. "İlkharf", 2016, III c.
• Tərlan Seyfullayev — İSLAMIN AVROPADA ELMƏ XİDMƏTİ (QƏRBLİLƏRİN DİLİNDƏN) (Azərb. dilində)// Tam mətn ss.59-81

Bu məqalədəki istinadlar müvafiq istinad şablonları ilə göstərilməlidir.

• Buxari, Əl-cihad fi, 3, 6;
• Əzən 38, 46, 47, 68, 70;
• Salat 80;
• Fedailu "s-Ashabı, 3, 5, 6; Səhv 9;
• Sülh 1;
• Müslim Fedailu, 10;
• Əbu Davud, Sünne,11;
• Əbu bəkr,
• Menakıb,14, 16,17;
• Nisaidən,
• Imamet, l, 7,15;
• Kudat 24;
• Ibn Matça, Ikame 142.
• Təcridi Sərih Tərcüməsi, IX, 216, 1421–2.
• Ibn Qüteybə I, 19;
• Kandehlevi, həmin, II, 614.
• Ibn Sa yenə orada, III, 199 v.d,
• Ibnü, həmin, IV,128–131;
• Şiblin Bütün Aspektləri, Həzrəti Ömər, I,117–8. Ibn Sa yenə orada,
• III, 31–2; Ibnu yenə orada, III 98; Ibn Qüteybə yenə orada, I, 47–52;
• Şibli Əsri Səadət, V, 76;
• Əshabi-kəhf Qalmayım, I; 307.

• İslam dini haqqında
• Islam (İngiliscə)
• Islam Azərbaycanda
• Islamic Network (İngiliscə)
• cennet islami directory (İngiliscə)
• Gözəl İslam