İslam iqtisadiyyatı tarixi

İslam iqtisadiyyatı tarixi (ing. History of Islamic economics) — İslamın yaranması ilə başlayan və İslam dövlətlərinin iqtisadi sistemlərinin formalaşması ilə inkişaf edən bir prosesdir.[1] İslam iqtisadiyyatı Qurani-Kərim, hədislər və digər İslami mənbələrə əsaslanaraq fərqli iqtisadi prinsiplər və idarəetmə metodları təklif edir. Bu sistemin əsas məqsədi cəmiyyətin rifahını artırmaq, ədalətli bölgü və resursların səmərəli istifadəsini təmin etməkdir.[2]

İslam iqtisadiyyatının əsas prinsipləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. Maliyyə bərabərliyi
    • İslam iqtisadiyyatında zənginlik ədalətli şəkildə paylanmalı, ehtiyac sahiblərinə kömək edilməli və yoxsulluğun aradan qaldırılmasına çalışılmalıdır. Bu məqsədlə, zəkat və sədəqə kimi tədbirlər vacib sayılır. Zəkat İslam iqtisadiyyatında bərabərsizliyi azaltmaq üçün təsis edilmiş maliyyə mexanizmidir.[3]
  2. Faizin qadağan edilməsi (Riba)
    • İslam iqtisadiyyatı faizli əməliyyatları qadağan edir, çünki faiz gəliri təmin etmədən pulun artırılmasına yol açır və sosial ədalətsizliyə səbəb olur. Faizsiz maliyyə sistemi "riba"nın[4] qadağan edilməsi prinsipi üzərində qurulub və investisiyaların mənfəət/zərər paylaşıma əsaslanmasını tələb edir.
  3. Ədalətli ticarət
    • İslam iqtisadiyyatında dürüstlük və şəffaflıq əsas prinsiplərdən biridir. Alqı-satqı əməliyyatlarında yalan, aldatma və haqsız rəqabət qadağandır. Ticarətdə hər iki tərəfin razılığı və ədalətli qaydalar əsasında aparılması vacibdir.
  4. Qəribəlik və qeyri-müəyyənliyin qadağan edilməsi (Ğarar)
    • İslam iqtisadiyyatı riskli və qeyri-müəyyən ticarət əməliyyatlarını qadağan edir. Bu, daha ədalətli və sabit iqtisadi mühitin yaradılmasına kömək edir.[5]
  5. Vəqf və sədəqə
    • Sosial rifahın artırılması üçün İslam iqtisadiyyatında vəqf quruluşları mühüm yer tutur. Vəqflər məktəblər, xəstəxanalar və digər sosial xidmətlər üçün istifadə olunur və cəmiyyətə fayda vermə məqsədi daşıyır.[6]

Tarixi İnkişafı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İlk İslam dövrü (VII əsr)

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İslam iqtisadiyyatı, Məhəmmədin rəhbərliyi ilə formalaşmağa başlayıb. Mədinə şəhərində ilk İslam dövləti qurulduqdan sonra bazar qaydaları, ticarət əlaqələri və iqtisadi ədalət prinsipləri təsis edildi.[7] İlk dövrlərdə zəkat, sədəqə və digər maddi yardımlar ehtiyac sahiblərinə çatdırılaraq iqtisadi bərabərliyin qorunmasına çalışıldı.

Əməvilər və Abbasilər dövrü (VII-XIII əsrlər)

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bu dövrdə İslam dünyası genişlənərək müxtəlif mədəniyyətlərlə əlaqəyə girdi. Ticarət yolları və mərkəzlər inkişaf etdi, İslam iqtisadiyyatı Şərq və Qərb arasında iqtisadi əlaqələrin mühüm hissəsinə çevrildi. İqtisadiyyatda vəqf sisteminin təsis edilməsi və faizin qadağan edilməsi kimi prinsiplər geniş tətbiq olundu.[8]

Oğuz-Türk dövrü və Osmanlı İmperiyası (XIII-XX əsrlər)

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İslam iqtisadiyyatının tətbiqi Osmanlı imperiyasında da davam etdi. Osmanlı iqtisadi sistemi dini prinsiplərə əsaslanan bir idarəetmə sistemi qurdu və iqtisadi fəaliyyətlərdə İslami hüququn tətbiqinə xüsusi diqqət yetirdi. Vəqflər vasitəsilə sosial xidmətlər genişləndirildi, kənd təsərrüfatı və ticarət inkişaf etdirildi.[9]

Müasir dövr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

XX əsrdə İslam dünyasında müasir iqtisadi modellərə uyğunlaşmaq məqsədilə bəzi yenidənqurma tədbirləri həyata keçirildi.[10] Faizsiz bankçılıq və İslami maliyyə sistemi kimi anlayışlar inkişaf etdirildi və İslami prinsiplərə əsaslanan iqtisadi strukturlar yaradıldı.

İslam iqtisadiyyatının müasir istifadəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Müasir dövrdə İslam iqtisadiyyatı faizin qadağan edildiyi bankçılıq sistemləri, İslam bankları və investisiya fondları vasitəsilə həyata keçirilir.[11][12] İslam bankları, faizsiz maliyyə xidmətləri təqdim edərək mənfəət və zərər paylaşımlı investisiyalara üstünlük verir. İslam iqtisadiyyatı, ədalət, bərabərlik və sosial rifah kimi əsas dəyərlərə əsaslanaraq həm ənənəvi, həm də müasir iqtisadi təcrübələrdə tətbiq olunur və qlobal səviyyədə getdikcə daha çox qəbul edilir.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Peters, Edward. Europe and the Middle Ages, 1983. p. 125
  2. ↑ Siegfried, N.A., 2001. Concepts of paper money in Islamic legal thought. Arab LQ, 16, p.319.
  3. ↑ Badr, Gamal Moursi, "Islamic Law: Its Relation to Other Legal Systems", The American Journal of Comparative Law, The American Journal of Comparative Law, Vol. 26, No. 2, 26 (2 – Proceedings of an International Conference on Comparative Law, Salt Lake City, Utah, February 24–25, 1977), Spring 1978: 187–198, doi:10.2307/839667, JSTOR 839667
  4. ↑ El‐Sheikh, S., 2008. The moral economy of classical Islam: a hiqhiconomic model. The Muslim World, 98(1), p.120.
  5. ↑ Schirazi, Asghar, Constitution of Iran, (1997), p.170
  6. ↑ Jairus Banaji (2007), "Islam, the Mediterranean and the rise of capitalism", Historical Materialism 15 (1), pp. 47–74, Brill Publishers.
  7. ↑ The Cambridge economic history of Europe, p. 437. Cambridge University Press , ISBN 0-521-08709-0.
  8. ↑ Timur Kuran (2005), "The Absence of the Corporation in Islamic Law: Origins and Persistence", American Journal of Comparative Law 53, pp. 785–834 [798–99].
  9. ↑ Robert Sabatino Lopez, Irving Woodworth Raymond, Olivia Remie Constable (2001), Medieval Trade in the Mediterranean World: Illustrative Documents, Columbia University Press , ISBN 0-231-12357-4.
  10. ↑ Ray Spier (2002), "The history of the peer-review process", Trends in Biotechnology 20 (8), pp. 357–58 [357].
  11. ↑ Said Amir Arjomand (1999), "The Law, Agency, and Policy in Medieval Islamic Society: Development of the Institutions of Learning from the Tenth to the Fifteenth Century", Comparative Studies in Society and History 41, pp. 263–93. Cambridge University Press .
  12. ↑ Samir Amin (1978), "The Arab Nation: Some Conclusions and Problems", MERIP Reports 68, pp. 3–14 [8, 13].

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Shatzmiller, Maya. "Women and Wage Labour in the Medieval Islamic West: Legal Issues in an Economic Context". Journal of the Economic and Social History of the Orient. 40 (2). 1997: 174–206. doi:10.1163/1568520972600748.
  • Spengler, J. Joseph. "Economic thought of Islam: Ibn Khaldun". Comparative Studies in Society and History. Cambridge University Press. 6 (3). 1964: 264–306. doi:10.1017/s0010417500002164. JSTOR 177577.
  • Weiss, Dieter. "Ibn Khaldun on Economic Transformation". International Journal of Middle East Studies. Cambridge University Press. 27 (1). 1995: 29–37. doi:10.1017/S0020743800061560. JSTOR 176185.
  • Roy, Olivier. The Failure of Political Islam. Carol Volk tərəfindən tərcümə olunub. Harvard University Press. 1994.
  • Schumpeter, Joseph, History of Economic Analysis, New York: Oxford University Press, 1954
  • Shatzmiller, Maya, Labour in the Medieval Islamic World, Brill Publishers, 1994, ISBN 90-04-09896-8