Mesopotamiya cəbhəsi

Mesopotamiya cəbhəsi (ing. Mesopotamian campaign) — Birinci Dünya müharibəsi zamanı Mesopotamiya (müasir İraq) ərazisində Britaniya imperiyası (əsasən Britaniya Hindistanı ordusu) qoşunları ilə Osmanlı imperiyasının ordusu arasında baş vermiş döyüşlər.

Mesopotamiya cəbhəsi
Birinci Dünya müharibəsi
Dəclə bölgəsindəki ingilis səngərləri, 1916
Tarix	6 noyabr 1914 — 31 oktyabr 1918
Yeri	Mesopotamiya (müasir İraq)
Səbəbi	Yaxın Şərqin neft yataqları və Mesopotamiya uğurunda mübarizə
Nəticəsi	Antantanın qələbəsi, Sevr müqaviləsi, İraq Böyük Britaniya mandatına keçir
Ərazi dəyişikliyi	Mesopotamiya (müasir İraq)
Münaqişə tərəfləri
Antanta  Böyük Britaniya Müstəmləkə Hindistanı  Kanada  Avstraliya Yeni Zelandiya Ərəb üsyançıları[1][2] İttifaq dövlətləri Osmanlı imperiyası Almaniya imperiyası[3]
Komandan(lar)
Con Nikson Çarlz Taudsen Persi Leyk Frederik Stenli Morq Vilyam Marşal Hüseyn ibn Əli əl-Haşimi Feysəl ibn Hüseyn əl-Haşimi Süleyman Əsgəri Nurəddin İbrahim Konyar Xəlil Kut Kazım Qarabəkir Əli İhsan Sabis Kolmar von der Qolts
Tərəflərin qüvvəsi
350-410 mi [4][5][6] 8-ci Piyada piviziyası (1914) 6-cı Ordu: 20.000 kişi[6] (1916) 62.000 nəfər, 55 top, 80 pulemyot (mart 1917) 20.000 - 30.000 nəfər (sentyabr 1917)[7][8]
İtkilər
85 200 ümumi itk * 13 492 ölü / itkin * 51 836 yaralı * 1385 əsir düşdü * 12 678+ xəstəlikdən öldü * 4250 əsirlikdə öldü[9] 89.500 ümumi itki * 13,069 ölü / itkin * 85,497 yaralı * 22,404 nəfər əsir düşdü * 56,000 nəfər xəstəlikdən öldü
Ümumi itkilər
Antanta 256,000 min Osmanlı imperiyası 125,000 min [8]
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Britaniya komandanlığı Yaxın Şərqin neft yataqlarını qorumağa və Osmanlı Mesopotamiyasını tutmağa ümid edirdi. Osmanlı komandanlığı bu bölgədə aktiv əməliyyatlar planlaşdırmırdı. Lakin ingilislərin aktiv hücumuna başladıqdan sonra Mesopotamiyada hərbi əməliyyatlar üçün 6-cı Ordunu yaratmağa məcbur oldu.

1916-cı ildə türklər Əl-Kutda bir qrup ingilis qoşununu mühasirəyə almağa və ələ keçirməyi bacardılar. Bundan sonra ingilislər aktiv əməliyyatlardan əl çəkməli oldular. İngiltərədə və Hindistan xalqları Mesopotamiya kampaniyası və Bağdadın işğalına böyük maraq göstərirdi.^[10] 1917-ci ildə ingilislər Bağdadı tutdular və 1918-ci ilin sonunda Osmanlı Mesopotamiyasının demək olar ki, bütün ərazisi onların nəzarəti altında idi. Mudros müqaviləsinin imzalanmasının ertəsi günü döyüş əməliyyatları başa çatdı.

1914-cü il oktyabrın 30-da keçmiş Alman gəmiləri "Goben" və "Breslau" da daxil olmaqla Osmanlı donanmasının gəmiləri Rusiyanın Qara dənizdəki limanlarını atəşə tutdu. Bu, Osmanlı imperiyasının I Dünya müharibəsinə İttifaq dövlətlərin tərəfində daxil olmasına gətirib çıxardı. Noyabrın 1-də Rusiya hökuməti Osmanlı imperiyasına müharibə elan etdi. Noyabrın 5-də isə Britaniya imperiyası Osmanlı imperiyasına müharibə elan etdiyini bildirdi.

Osmanlı imperiyasının Antantaya qarşı müharibəyə girməsindən sonra ingilislər üçün strateji əhəmiyyətli olan Yaxın Şərqin neft yataqları təhlükə altına düşdü. İngiltərə-Fars Neft Şirkəti İranda neft yataqlarının işlənməsinə müstəsna hüquqlara malik idi (Azərbaycan, Gilan, Mazandaran, Astrabad və Xorasan əyalətləri istisna olmaqla). Britaniyanın Küveytdə də maraqları var idi.^[11]

Britaniya komandanlığı İrandakı neft emalı zavodlarını qorumaqla yanaşı, Osmanlı Mesopotamiyasındakı neft yataqlarını da ələ keçirməyə qərar verdi. Osmanlı ordusunun komandanlığı bu bölgədə aktiv əməliyyatlar planlaşdırmırdı. İngilis hərbi tarixçisi Liddell Hart yazırdı: "Fars körfəzi yaxınlığındakı neft yataqları İngiltərəni neftlə təmin etmək üçün böyük əhəmiyyət kəsb edirdi”.

Osmanlı imperiyasının rəhbərliyi Qafqaz cəbhəsini əsas hesab edirdi. Qafqazda rus qoşunlarına qarşı mübarizə aparmaqla yanaşı, Antanta qoşunlarının Mesopotamiya, Suriya və Fələstinə daxil olmasının qarşısını almaq, həmçinin Süveyş kanalını ələ keçirmək nəzərdə tutulurdu.

Mesopotamiyada 4-cü Osmanlı ordusunun iki ordu korpusu var idi. Lakin hərbi əməliyyatların başlaması ilə bu qoşunlar daha mühüm ərazilərə, yəni Qafqaz və Sinay cəbhələrinə göndərildi.

Osmanlı qoşunlarının ayrı-ayrı hissələri Fars körfəzindən Dəclə və Fərat çayları boyunca və Qırmızı dəniz sahilləri boyunca gedən yolları əhatə edən Mesopotamiyada idi. 1914-cü ilin noyabr ayından etibarən polkovnik-leytenant Süleyman Əsgəri bəyin komandanlığındakı Osmanlı ordusunun 38-ci piyada diviziyası Mesopotamiyada, bir hissəsi Fao və Bəsrədə idi. Tezliklə Osmanlı komandanlığı Mesopotamiyada əməliyyatlar üçün "İraq Korpusu" yaratdı.

Mesopotamiyaya hücum üçün Britaniya baş qərargahı general Con Niksonun komandanlığı altında Britaniya Hindistan Ordusundan "Hindistan Ekspedisiya Qüvvəsi D" yaratdı.^[12]. Bu ekspedisiya qüvvələrinə ilkin olaraq 6-cı (Punskaya) piyada diviziyası daxil idi.^[13]

Mesopotamiya XVI əsrdə Osmanlı imperiyasının tərkibinə daxil edilib. Bölgədən iki böyük çay axır, Dəclə və Fərat, Bəsrədən 40 mil şimalda, Əl-Qurna bölgəsində birləşir və Şəttül-Ərəb çayını əmələ gətirir.^[14]

Şatt əl-Ərəb Fars körfəzinə tökülür. Mesopotamiya torpaqları əsasən düz və səhradır. XX əsrin əvvəllərində rayonda bir neçə kiçik şəhər və kənd yaşayış məntəqələri mövcud idi. Əsas şəhər, körfəzdən təxminən 570 km şimalda yerləşən Bağdad idi. Yol şəbəkəsi inkişaf etməmişdi, ona görə də əsas marşrutlar çaylar boyu keçirdi.^[14]

23 oktyabr 1914-cü ildə, hələ Osmanlı imperiyasının Birinci Dünya müharibəsinə rəsmi daxil olmasından əvvəl, ingilislər Abadan şəhəri (neft emalı zavodunun yerləşdiyi) ərazisinə bir hind piyada briqadasını yerləşdirdilər. Briqada Şəttül-Ərəb çayının deltasını və Fars körfəzindəki neft yataqlarının təhlükəsizliyini qorumaq üçün göndərildi.^[15]

6 noyabr 1914-cü ildə ingilislər Hindistan qoşunlarının Şəttül-Ərəb çayının Fars körfəzinə (Fao şəhəri) qovuşduğu yerdə desantını həyata keçirməyə başladılar. Dəniz qüvvələri sahil qalasını bombalamağa başladı. 6-cı Hindistan Diviziyasının birliklərinin enişi general-leytenant Artur Barret və Hindistan Ekspedisiya Qüvvələrinin Baş Siyasi Direktoru Persi Koksun komandanlığı altında həyata keçirildi. Noyabrın 8-də hind qoşunları Fao şəhərini ələ keçirə bildilər.

Noyabrın ortalarında 6-cı Pun diviziyasının bölmələri tamamilə sahilə çıxdı. Donanmanın dəstəyi ilə İngilis qoşunları Şəttül-Ərəb üzərindən hərəkət etdi. Noyabrın 21-də ingilislər çayın mənsəbindən 70 mil aralıda mühüm limanı - Bəsrəni tutdular.^[16] Şəhər uğrunda gedən döyüşdə Osmanlı qoşunları 1000-ə yaxın, ingilislər isə 350-yə yaxın əsgər itkisi verdilər.^[17]

Bundan sonra ingilis bölmələri hücumlarını davam etdirdilər və dekabrın 9-da Əl Qurna şəhərini tutdular. Bu döyüşlərdə Osmanlı ordusu 989 əsgər və 42 zabitini əsir kimi itirdi. İngilis qoşunları 29 əsgərini itirdi və 424 nəfər yaralandı.^[18]

Nəticədə, 1914-cü ilin sonunda ingilislər Cənubi Mesopotamiyada möhkəmləndilər. Fars körfəzində neft emalı zavodlarının təhlükəsizliyi təmin edildi. Lakin Osmanlı qoşunları tam məhv edilməmiş və döyüşlər davam edirdi.^[18]

1915-ci ilin əvvəllərində Osmanlı komandanlığı Mesopotamiya cəbhəsində əməliyyatları gücləndirdi. İraq Korpusunun komandiri Süleyman Əsgəri bəy fəal şəkildə yerli ərəb şeyxlərini öz tərəfinə çəkməyə və 1914-cü ildə ingilislər tərəfindən ələ keçirilən əraziləri geri qaytarmağa çalışırdı. Aprelin 14-də Osmanlı qoşunları ərəb dəstələrinin dəstəyi ilə Şeybədəki ingilis düşərgəsinə hücum etdi. Osmanlı piyadalarının inadkar hücumları dəf edildi. Osmanlı qoşunları 2400 nəfəri itirərək (öldürülən, yaralanan və əsir düşən) şimala doğru çəkildi.^[19] Komandir Süleyman Əskəri yaralanmış, sonradan bu uğursuzluğa görə intihar etdi. Onun yerinə böyük döyüş təcrübəsi olan zabit Nurəddin İbrahim Konyar təyin edildi.

İngilis komandanlığı Şayba uğurunu davam etmək qərarına gəldi. Çarlz Taunsedin komandanlığı altında qoşun dəstəsi yaradıldı və ona Əl Qutun və mümkünsə Bağdadı ələ keçirmək əmri verildi.^[20] Osmanlı ordusunun baş komandanı Ənvər Paşa Bağdadın süqutundan qorxaraq Mesopotamiya cəbhəsinin əhəmiyyətini lazımınca qiymətləndirmədiyini anladı. 5 oktyabr 1915-ci ildə osmanlılar Mesopotamiyada əməliyyatlar üçün alman hərbi müşaviri general Kolmar fon der Qoltsun komandanlığı ilə 6-cı Ordu yaratdılar.

İngilislərin irəliləməsi son dərəcə ləng gedirdi. Lakin Taunsend dəstəsi bir neçə kiçik Osmanlı bölməsinin müqavimətini qıraraq, 1915-ci ilin noyabrına qədər təqribən Ktesifona çatdı. Noyabrın 22-də Nurəddin Paşanın Osmanlı qoşunları (35-ci və 38-ci piyada diviziyaları) Ktesifonda Taunsedin ingilis qoşunlarına hücum etdi.^[21] Şiddətli döyüşlər hər iki tərəfin böyük itkiləri və ingilislərin geri çəkilməsi ilə nəticələndi. Ktesifon yaxınlığındakı döyüşlərdə ingilis qoşunlarından 4600 nəfər həlak oldu, yaralandı və əsir düşdü.^[22] Osmanlılardan isə 6200 nəfər həlak oldu, yaralandı və əsir düşdü.^[23] İngilis qoşunları Əl Quta çəkilərək şəhərə sığındılar. İngilislərin geri çəkilməsindən xəbər tutan Nurəddin Paşa düşməni təqib etmək qərarına gəldi. Dekabrın 7-də Osmanlı qoşunları şəhəri tamamilə mühasirəyə almağa və onun mühasirəsinə başlamağa nail oldular.

Vəziyyətin ciddiliyini dərk edən ingilis komandanlığı mühasirəyə alınan qoşunları azad etməyə çalışdı. Bununla belə, Əl Quta keçmək üçün edilən bütün cəhdlər, osmanlılara göməyə gələn Qoltsun 6-cı ordusunun bölmələri tərəfindən dəf edildi. Bundan sonra ingilislər Taunsend qoşunlarını azad etmək üçün general Nikolay Baratovun komandanlığı altında İrandan rus ordusunu cəlb etmək qərarına gəldilər. Rusiya komandanlığı köməyə razılaşdı. Lakin bunu bir şərtlə etdi ki, Mosul və Bağdad alındıqdan sonra rus və ingilis qoşunları Osmanlı imperiyasının mərkəzi bölgələrinə hücuma keçsinlər.^[24] Lakin rus qoşunlarının neft və pambıqla zəngin ərazilərə nüfuz etməsindən qorxan ingilis komandanlığı bu şərtlə razılaşmadı və ruslara rədd cavabı verdi.^[25]

20 yanvar 1916-cı ildə Nurəddin Paşanın 6-cı Ordu komandiri fon der Qoltzla ortaq dil tapa bilmədiyi üçün Ənvər Paşa onu yeni komandir polkovnik Xəlil Kutla əvəzlədi. 1916-cı ilin yanvar-mart aylarında İngilis komandanlığı yenidən Əl Qutu azad etməyə cəhd etdi. Şiddətli döyüşlər zamanı Osmanlı qoşunları ingilislərin Əl Quta köməyə getməsinin qarşısını ala bildilər. İngilislərin Əl Qutun mühasirəsini aradan qaldırmaq üçün dörd cəhdi uğursuz oldu.ref name="попытки">А. Готовцев. Важнейшие операции на ближневосточном театре в 1914-1918 гг. Москва. 1941. 100.</ref> İngilislərin hücumlarını dəf etməkdə alman aviasiyası və alman dənizçilərinin komandanlıq etdiyi çay flotiliyası iştirak edirdi. Aprelin 19-da 6-cı Ordunun komandiri fon der Goltz öldü, lakin bu, artıq Əl Qutdakı vəziyyətə təsir etmədi. Xəlil Paşa 6-cı Ordunun yeni komandanı oldu. Mühasirəyə alınanlar arasında aclıq və xəstəlik epidemiyaları başladı. Aprelin 29-da general Taunsedin qoşunları təslim oldu. General Taunsend də daxil olmaqla 10.000-dən çox İngilis əsgəri osmanlılar tərəfindən əsir götürüldü. Barkerin məlumatına görə ingilis qoşunları 13164 nəfəri əsir olaraq itirdi.^[26]

Əl Qutdakı məğlubiyyət Britaniya ordusunun nüfuzuna böyük zərbə vurdu.^[27] Komandan general Niksonu general Leyk əvəz etdi. İngilis qoşunlarının Mesopotamiya cəbhəsindəki uğursuzluqları əsasən ərzaq və avadanlıqların zəif təmin edilməsi, nəqliyyatın (ilk növbədə çay) və dərmanların olmaması ilə əlaqədar idi.^[28] İngilislər yollar çəkməyə, Bəsrə limanını yaxşılaşdırmağa, xəstəxanalar yaratmağa və paroxodların sayını artırmağa başladılar. Bu tədbirlər nəticəsində ingilislər cəbhə xəttinə daha çox qoşun və texnika çatdıra bildilər.^[29] Əl Qutun süqutundan sonra ingilis komandanlığı yeni hücuma hazırlaşırdı və 1916-cı il dekabrın 10-dək aktiv döyüş əməliyyatları aparmadı.^[30][31]

1916-cı ilin ikinci yarısında türk komandanlığı Xanəkin kəndini (Bağdaddan 150 km şimal-şərqdə) işğal edən general Baratovun rus qoşunlarına hücum etmək üçün 6-cı ordudan istifadə etdi. Döyüşlər zamanı 6-cı Ordunun bölmələri rus qoşunlarını Mesopotamiyadan sıxışdırıb çıxardılar. İyulun 15-də osmanlılar Qacar dövləti ərazisinə daxil olaraq Kirmanşahı, avqustun 10-da isə Həmədanı işğal etdilər.

1917-ci ildə Mesopotamiyadakı ingilis qoşunlarının yeni komandanı general Frederik Stenli Mode oldu. Onun komandanlığı altında iki korpusa, üç briqadaya və bir süvari diviziyasına birləşdirilən dörd diviziya, cəmi 25.000 nəfərə yaxın hərbi qüvvə var idi. 6-cı türk ordusunun komandanı Xəlil Paşanın sərəncamında olan general Kazım Qarabəkir Paşanın komandanlığı altındakı 18-ci korpus Əl Qutdan 35 km şimal-şərq istiqamətində Dəclə boyunca müdafiə qurmuşdu.^[32]

İngilis ordusunun hücumu 1916-cı il dekabrın 10-da başladı və yanvarın ortalarında ingilislər Qutdakı Osmanlı mövqelərinə çatdılar. Şiddətli döyüşlər başladı. Fevralın 24-də Osmanlı qoşunları mövqelərindən çıxarılaraq şimala çəkilməyə başladılar. 62.000 nəfərlik türk qoşunları 55 silahla sursat çatışmazlığı hiss edərək, Əl-Qutdan ayrılaraq Bağdada çəkilməyə məcbur oldu. İngilis qoşunları Əl Quta daxil oldular.^[33]

Bundan sonra ingilislər hücumlarını davam etdirərək Bağdada yaxınlaşdılar. Martın 9-11-də bu şəhər uğrunda döyüşlər davam edirdi. Martın 11-də general Maudun başçılıq etdiyi ingilis bölmələri Bağdada daxil oldu. İngilis qoşunları yerli əhali tərəfindən hərarətlə qarşılandı. Şəhərin ələ keçirilməsindən bir həftə sonra general Maud belə bir sənəd verdi:

Qoşunlarımız şəhər və torpaqlarınıza işğalçı və ya düşmən kimi deyil, azad edənlər kimi daxil olur.[34] Orijinal mətn  (ing.)   Our armies do not come into your cities and lands as conquerors or enemies, but as liberators.

1917-ci ilin martında döyüşlərdə bir ingilis və beş Hindistan piyada diviziyası və bir Hindistan süvari briqadası iştirak etdi. Piyada birliklərində 55500, 5100 süvari, 205 ağır toplu şəxsi heyətə malik idi. Bundan əlavə, arxa cəbhədə 39 ağır toplu 17.700 əsgər və zabit var idi.^[35]

Bundan sonra ingilislər hücumlarını davam etdirərək Ər-Ramadini tutdular və sentyabrda Tikritə çatdılar. Xəlil Paşanın bölmələrində cəmi 20.000-30.000 döyüşə hazır hərbi qulluqçu qaldı və ordu qərargahı Mosula köçürüldü. Noyabrın 18-də general Maud vəbadan öldü və general Villiam Marşall qışın başlaması ilə bütün aktiv əməliyyatları dayandıran yeni komandir oldu.^[36]

1918-ci il yanvarın 21-də Antanta komandanlığı Osmanlı imperiyasına qarşı hücuma başlamaq qərarına gəldi. Bunun üçün “osmanlı ordularını məhv etmək və osmanlıların müqavimətini darmadağın etmək üçün osmanlılara qarşı qəti hücuma keçmək” lazım gəldi.^[37] 1918-ci ilin əvvəllərində Osmanlı ordusu çətin vəziyyətdə idi, kifayət qədər sursat, qida yox idi, epidemiyalar başladı.^[38] İngilis qüvvələri altı piyada diviziyası, bir süvari diviziyası, həmçinin çoxsaylı müstəqil bölmələrdən ibarət idi. Ümumilikdə Britaniya Ekspedisiya Qüvvələrinin sayı 447.000 nəfər idi, onlardan 170.000-i döyüş piyada bölmələrində idi.^[39]

Mesopotamiya cəbhəsində döyüşlər 1918-ci ilin martında ingilislər bir sıra yaşayış məntəqələrini (Kərkük, Hit, Kifri və s.) ələ keçirdikdən sonra yenidən başladı. Lakin tezliklə Bağdadın şimalındakı ilkin mövqelərinə qayıtdılar. Eyni zamanda, İngilis qoşunlarının əhəmiyyətli bir hissəsi Mesopotamiyadan Sinay və Fələstin cəbhəsinə və İrana göndərildi.

1918-ci il iyunun 28-də Xəlil Paşa Şərq Ordular Qrupunun komandanı təyin edildi. Qrup Qafqazda və Mesopotamiyada fəaliyyət göstərən 3-cü və 6-cı orduları, həmçinin Qars qoşun dəstəsini birləşdirirdi. 30 iyunda Əli İhsan Paşa 6-cı Ordunun yeni komandanı oldu.^[40] İngilislərin hücumu 1918-ci il oktyabrın ortalarında yenidən başladı. Bir həftə içində Osmanlı 6-cı Ordusu məğlub oldu. İngilis qoşunları Mosul vilayətinin sərhədlərinə çataraq 31 oktyabr 1918-ci ildə Mosulu tutdular.^[41]

1918-ci il oktyabrın 30-da Mudros barışıq müqaviləsi imzalandı və Yaxın Şərqdə hərbi əməliyyatlara son qoyuldu. General Marşall Osmanlı 6-cı Ordusunun təslim olmasını qəbul etdi. Lakin ingilislər neftlə zəngin Mosul bölgəsini ələ keçirmək üçün hücumlarını davam etdirdilər.^[42]

25 aprel 1920-ci ildə San-Remoda konfrans keçirildi və orada Mesopotamiya Britaniya imperiyasının mandat ərazisi elan edildi. Bundan sonra 1920-ci ilin avqustunda Antanta ilə Osmanlı imperiyası arasında Sevr müqaviləsi bağlandı.

Döyüşlər başa çatdıqdan və Osmanlı imperiyasının müharibədə məğlubiyyətindən sonra yerli ərəb əhalisi müstəqillik almağa ümid edirdi. Lakin ingilislər Mosul, Bağdad və Bəsrə kimi keçmiş Osmanlı vilayətlərinin ərazisində öz nəzarətləri altında mandat ərazisi yaratdılar.^[43]

1918-ci və 1919-cu illərdə bölgədə müstəmləkəçilik əleyhinə gizli təşkilatlar formalaşmağa başladı. İctimai liderlər Britaniya müstəmləkə hakimiyyətlərinə tabe olmamağa çağırırdılar. Nəcəfdə “İslami Oyanış Liqası” yaradıldı. Müstəmləkəçi hakimiyyətə qarşı müqaviməti gücləndirmək üçün “Müsəlman Milli Liqası” təşkil edildi. 1919-cu ilin fevralında Bağdadda şiə tacirləri, sünni müəllimləri və dövlət qulluqçuları, sünni və şiə üləmaları və iraqlı zabitlərdən ibarət koalisiya İstiqlal Keşikçiləri təşkilatını yaratdı.^[44] 1920-ci ilin mayında Britaniyaya qarşı üsyan başladı və bu üsyan Britaniya hakimiyyət orqanları tərəfindən yatırıldı.^[45]

Üsyan İngiltərəni İraqdakı siyasətinə yenidən baxmağa məcbur etdi. İdarəetmə səlahiyyətlərinin bir hissəsinin yerli loyal siyasətçilərə verilməsi qərara alındı. Nəticədə, ingilislər Birinci Dünya müharibəsi zamanı Osmanlı hakimiyyətinə qarşı çıxan ərəb üsyanında iştirak etmiş ərəb lideri Feysəl ibn Hüseyn əl-Haşimini İraq kralı təyin etdilər.^[46]

Türkiyə ilə İngiltərə arasında Mosul bölgəsi ilə bağlı ərazi mübahisəsi başladı. Böhran Mosul mübahisəsi adını aldı. Rəsmi Ankaranın fikrincə, bu bölgə haqsız olaraq İraqa daxil edilmişdi. Millətlər Liqası Şurası 1926-cı ildə İraq hökuməti ilə Sərhəd Müqaviləsini imzalayan Türkiyənin Mosulu güzəştə getməyə tövsiyə edən araşdırma komissiyası təşkil etdi. İraq 25 il müddətinə Mosulun neft yataqlarından gələn gəlirdən 10 faizi mənfəəti Türkiyəyə verməyə razılaşdı.^[47]

Bəsrədə 1914-cü ildən 1921-ci ilin avqustuna qədər Mesopotamiya cəbhəsində və Mesopotamiyada həlak olmuş Britaniya imperiyasının 40.682 əsgərinin qalıqlarının dəfn olunduğu müharibə abidəsi var.^[48] 1914-cü ilin dekabrında Bəsrədə ingilis hərbçilərinin dəfn olunduğu hərbi qəbiristanlıq yaradıldı. 1917-ci ilin avqustunda Mesopotamiyanın digər ərazilərində həlak olmuş 1000-ə yaxın əsgərin dəfn edilməsi ilə qəbiristanlıq genişləndirildi.^[49] Ümumilikdə qəbiristanlıqda Birinci Dünya müharibəsindən qalma 2551 məzar var, onlardan 74-ü məlum deyil.^[49] Qəbiristanlıqda həmçinin üzvləri su nəqliyyatında işləyən Çin işçi korpusunun 227 məzarı da var.^[49] Həmçinin Bəsrə Müharibə Qəbiristanlığı ilə üzbəüz Birinci və İkinci Dünya müharibələrinin dəfnlərini özündə əks etdirən Britaniya Hindistan Ordusu Qəbiristanlığı, eləcə də kremasiya edilmiş hind əsgərlərinin qalıqlarının yerləşdiyi Bəsrə Kremasiya Memorialı yerləşir.^[50]

Bağdadda 1917-ci ildə şəhərin işğalından sonra Britaniya hərbi qəbiristanlığı yaradılıb.^[51] Bağdad Müharibə Qəbiristanlığında Birinci Dünya müharibəsinin 4160 qurbanı, o cümlədən general Frederik Stenli Maudun məzarı yerləşir. Habbaniyada və Amarda ingilis hərbi qəbiristanlıqları və xatirə abidələri də var.^[52][53]

Hazırda İraqdakı siyasi qeyri-sabitlik səbəbindən Birlik ölkələrinin Müharibə Qəbirlərinə Qayğı Komissiyası bütün ölkədə müharibə qəbiristanlıqlarına və xatirə abidələrinə nəzarət edə bilmir. Ehtimal olunur ki, ölkədə vəziyyət yaxşılaşdıqdan sonra Komissiya onun qəbiristanlıqlarının və abidələrinin təmiri və bərpası ilə bağlı böyük layihəyə başlayacaq.

Bağdadda Mesopotamiya yürüşündən qalma türk hərbi qəbiristanlığı da var. Burada 1914-1917-ci illər arasında həlak olan 187 türk əsgəri dəfn edilib. Qəbiristanlıq İraq müharibəsi zamanı ciddi ziyan görüb. Türkiyə hökuməti xaricdəki türk hərbi qəbiristanlıqlarının və xatirə abidələrinin bərpası üçün 1 milyon lirə ayırmaq niyyətindədir.^[54] Bağdaddan başqa Macarıstan, Suriya, İordaniya və Misirdə Birinci Dünya müharibəsinin türk hərbi qəbiristanlıqları da var.^[54]

Mesopotamiya cəbhəsi döyüşləri amerikalı rejissor Con Fordn "İtirilmiş patrul" (1934) hərbi macəra filmində göstərilir. Film Osmanlı imperiyası tərəfində vuruşan ərəb qoşunlarına qarşı döyüşən ingilis hərbi patrulundan bəhs edir.^[55]

• 
  Mirliva Xəlil Kut Paşa
• 
  Miralay Kazım Qarabəkir Paşa
• 
  Müşir Kolmar Freiherr von der Goltz
• 
  Çarlz Tounshend
• 
  Altıncı ordu hərbçiləri
• 
  Stanli Maude
• 
  Hindistan zenit pulemyotçuları Şeyx Səad döyüşü zamanı.
• 
  Dəclə üzərində ingilis döyüş gəmisi
• 
  Osmanlı 6-cı ordusu
• 
  Hindistan hərbiçilərinin vaqonu Bağdad stansiyasında
• 
  Britaniya və Hindistan hərbçiləri osmanlı artilleriya silahını yoxlayır.
• 
  Sannayatda əsir götürülən osmanlı əsirlərini mühafizə edən hind əsgərləri, 24 fevral 1917-ci il.
• 
  İngilis əsgəri aclıq çəkən türk əsgərini yedizdirir.
• 
  Britaniya ordusunda xidmətedən hindistanlılar
• 
  Hindistan qoşunları Levis silahları ilə düşmən təyyarələrinə qarşı atəş açmağa hazırlaşır.
• 
  İngilis və Hindistan qoşunları Cebel Hamarin keçidindən keçir.
• 
  Səhra ilə hərəkət edən Britaniya ordusu

• Barker, A. J. The First Iraq War, 1914–1918 : Britain's Mesopotamian Campaign. New York: Enigma. 2009. ISBN 978-0-9824911-7-1. OCLC 744553708.
• Busch, Briton Cooper. Britain, India, and the Arabs, 1914–1921. Berkeley: University of California Press. 1971. ISBN 0-520-01821-4. OCLC 173752.
• Cato, Conrad. The Navy in Mesopotamia, 1914 to 1917. London: Constable. 1917. OCLC 2116107. İstifadə tarixi: 29 January 2017.
• Esposito, Vincent J., redaktorThe West Point Atlas of American Wars. Henry Holt. 1995. ISBN 0-8050-3391-2. OCLC 659968951.
• Fromkin, David. en:A Peace to End All Peace: The Fall of the Ottoman Empire and the Creation of the Modern Middle East. New York: Avon Books. 1989. ISBN 978-0-380-71300-4.
• Moberly, Frederick James. The Campaign in Mesopotamia 1914–1918. History of the Great War Based on Official Documents. Compiled at the Request of the Government of India, under the Direction of the Historical Section of the Committee of Imperial Defence. I (1st). London: HMSO. 1923. OCLC 772784341.
• Moberly, F. J. The Campaign in Mesopotamia 1914–1918. History of the Great War Based on Official Documents. Compiled at the Request of the Government of India, under the Direction of the Historical Section of the Committee of Imperial Defence. II (1st). London: HMSO. 1924. OCLC 772783874.
• Moberly, F. J. The Campaign in Mesopotamia 1914–1918. History of the Great War Based on Official Documents. Compiled at the Request of the Government of India, under the Direction of the Historical Section of the Committee of Imperial Defence. III (1st). London: HMSO. 1926. OCLC 772784343.
• Moberly, F. J. The Campaign in Mesopotamia 1914–1918. History of the Great War Based on Official Documents. Compiled at the Request of the Government of India, under the Direction of the Historical Section of the Committee of Imperial Defence. IV (1st). London: HMSO. 1927. OCLC 772784344.
• Mousley, E. O. The Secrets of a Kuttite: An Authentic Story of Kut, Adventures in Captivity and Stamboul Intrigue. John Lane, The Bodley Head, London & New York. 1922. OCLC 219833889. İstifadə tarixi: 19 January 2017.
• Strachan, H. The First World War: To Arms. I. Oxford: OUP. 2001. 123–125. ISBN 978-0-19-926191-8.
• Wilcox, Ron. Battles on the Tigris: The Mesopotamian Campaign of the First World War. Pen & Sword Military. 2020. ISBN 978-1-5267-8169-7. OCLC 1137752076.
• Woodward, David R. Field Marshal Sir William Robertson: Chief of the Imperial General Staff in the Great War. Westport, Conn.: Praeger. 1998. ISBN 0-275-95422-6. OCLC 37187474.

• Herzog, Christoph: Mesopotamian Front, in: 1914-1918-online. International Encyclopedia of the First World War.
• Mesopotamia Campaign: The Long, Long Trail
• Mesopotamia Campaign: CWGC
• U.S. Military Academy map of the 1915 Campaign
• U.S. Military Academy map of the Siege of Kut
• Mesopotamia pages of '.Turkey in WW1'. web site