Qaraqoyunlu hökmdarlarının siyahısı

Qaraqoyunlu hökmdarlarının siyahısı — Qaraqoyunlu tayfa ittifaqını idarə edən hakim sülalə Baranlı sülaləsi olmuşdur.^[1] Baranlı sülaləsi mənşəcə oğuzların Yıva boyuna aid edilir.^[2] Qaraqoyunlular 11 hökmdar tərəfindən idarə edilmişlər. Ən çox hakimiyyətdə olan hökmdar Cahan şah olmuşdur. Onun hakimiyyəti dövrü 1436–1467-ci illəri əhatə edir və ümumilikdə 31 il təşkil edir.

Qaraqoyunlu hökmdarları
Keçmiş monarxiya
Bayraq
Qara Yusif dövründə Qaraqoyunlular Teymurilər, Cəlairilər, Ağqoyunlular və Şirvanşahlar üzərində qələbə çalaraq keçmiş qüdrətlərini bərpa etdilər.
İlk hökmdar	Bayram xoca
Son hökmdar	Həsənəli mirzə
Rəsmi məkan	Təbriz
İdarəetmə forması	Mütləq monarxiya
Yaranması	1375
Süqutu	1469
İddiaçı	Yusif mirzə

Qaraqoyunlular qüdrətli dövrlərində hazırkı Şərqi Anadolu, Azərbaycan, Suriya, İraq, İran, Rusiya və Gürcüstan ərazilərində hökm sürmüşlər. Ölkənin rəsmi məkanı əvvəlcə Ərciş, sonra isə Təbriz şəhəri olmuşdur.^[3]

Qaraqoyunlu hakimiyyətinin əsası Bayram xoca tərəfindən qoyulmuşdur. Cahan şahın 1467-ci ildə Səncəq döyüşündə Uzun Həsən tərəfindən öldürülməsindən sonra Qaraqoyunlular dağılma dövrünə qədəm qoydular. Ardınca Həsənəlinin və Yusif mirzənin öldürülməsi ilə Qaraqoyunlular süquta uğradılar və yerində Ağqoyunlular imperiyası yarandı.

Qaraqoyunlularda saray, divan, qoşun təşkilatı, ayrı-ayrı əyalətlərin və şəhərlərin idarə quruluşu Elxanilər dövründə mövcud olmuş siyasi strukturun inkişaf etmiş forması idi. Qaraqoyunlularda hökmdar qeyri-məhdud hakimiyyətə malik idi. Rəsmi sənədlərdən, fərmanlardan və zərb edilmiş sikkələrin oxunuşundan məlum olur ki, Qaraqoyunlu hökmdarları "sultan" və ya "padşah" titulu daşımışlar.^[4] Vilayət hakimlərinin və divan üzvlərinin təyin edilməsi birbaşa hökmdarın əmri ilə həyata keçirilirdi. Hökmdarların verdikləri fərmanın və ya hökmün sərlövhəsində sultanın adı və ləqəbi, sonunda isə möhürləri vurulurdu. Qaraqoyunlu hökmdarı Cahan şahın 1458-cü ildə verdiyi bir hökmün sərlövhəsində "məğlubedilməz Cahan şah hökmümüz" sözləri yazılmış möhür vardı.^[5]

•      — Qaraqoyunlu xanədanlığının əsasını qoyan hökmdarlar.
•      — müstəqilliyini hərhansı bir vilayətdə elan edib, bütün ölkə ərazisində hökmdar deyil.

Titul	Ad	Hakimiyyət illəri	Qeydlər
Bəy	Bayram xoca بیرم خواجہ‎	1374–1378	Qara Mənsurun oğlu. Elxanilər dövründə Ərciş hakimi idi. 1350-ci illərdə, Elxanilərin süqutu dövründə, hakimiyyət boşluğundan istifadə edərək Vanı və Mosulu ələ keçirdi.[6] XIV əsrin 70-ci illərinin sonunda Xoyu, Naxçıvanı, Ağkilsəni və Sürməli bölgəsini ələ keçirmiş və Cəlairi hökmdarına vergi ödəməkdən imtina etmişdir.[7] XIV əsrin ikinci yarısında Ərətnalıları da məğlub edərək Ərzuruma qədər əraziləri Qaraqoyunlulara tabe etdi.[8] XIV əsrin 70-ci illərinin sonunda Sultan Hüseyn Cəlairi ilə mübarizədə məğlub olduğu üçün Cəlairilərə tabeliyini bildirmişdir.[9] 1380-ci ildə vəfat etdi.
Bəy	Qara Məhəmməd قرا محمد ترمش ‎	1378–1388	Bayram Xocanın qardaşı Qara Dursunun oğlu. 1382-ci ildə Sultan Əhməd Cəlairə qarşı qalxmış üsyanı yatırmağa kömək etdiyi üçün Əhməd Cəlair Qara Məhəmmədin hakimiyyətini tanıdı. Həmçinin Qara Məhəmməd Əhməd Cəlairin qızıyla evlənərək Cəlairilər ilə siyasi əlaqələrini möhkəmləndirdi.[10][11] 1387-ci ildə Çapaqçur döyüşündə Əmir Teymurun qüvvələrini sıxışdıraraq geri çəkilməyə məcbur etdi.[12][13][14] 1388-ci ildə Əmir Teymurun İrana qayıtmasından və Cəlairi əyanları arasındakı qarışıqlıqdan istifadə edərək Təbrizi ələ keçirdi.[15] 1389-cu ildə Pir Həsən tərəfindən öldürüldü.[16]
Bəy	Pir Həsən پير حسن‎	1389–1391	Hüseyn bəyin oğlu.[17] 1389-cu ildə Qara Məhəmməd üzərində qələbə çalsa da Qaraqoyunlu əmirləri onun yox, Qara Məhəmmədin oğlu Misir xocanın ətrafında toplaşdılar.[17] Daha sonra hakimiyyətə gələn Qara Yusif Pir Həsənə qarşı Mardin hakimindən və digər qonşu ölkələrin hökmdarlarından kömək istədi. Lakin Cəbər hakimi Döyər Salim bəyin müdaxiləsi ilə tərəflər arasındakı münaqişə sona çatdı.[17] 1391-ci ildə Pir Həsən bəy vəfat etdi.[17]
Bəy	Qara Yusif قرا یوسف نوین بن محمد‎ Əbu Nəsr ابو النصر‎	1389–1405	Qara Məhəmmədin oğlu. 1390-cı ildə Qara Pir Həsən bəyi öldürərək hakimiyyətə gəlmişdir.[18] 1392-ci ildə üsyana qalxmış Qara Pir Həsən bəyin oğlu Hüseyni məğlub etdi. Həmin ildə Qara Yusif Qaraqoyunlu hakimiyyətini Təbrizdə yenidən bərqərar etdi.[15][19] 1393-cü ildə Qara Yusif Əmir Teymurun Azərbaycana 2-ci yürüşü səbəbindən Əhməd Cəlair ilə mütəfiqlik əlaqələri qurdu. 1394-cü ildə baş vermiş Bağdad döyüşündə Əmir Teymur müttəfiqləri məğlub etdi.[20] Qara Yusif 1395-ci ildə əks-hücuma keçərək Ərcişi və Avniki geri aldı. Əmir Teymurun sərkərdəsi Atlamışı əsir götürdü.[21] 1399-cu Əmir Teymurun geri dönməsi ilə Qara Yusif Əhməd Cəlair ilə birgə Mosula çəkildi.[22] Teymurun qarşısında duruş gətirə bilməyən müttəfiqlər Osmanlıya sığındılar. İldırım Bəyazid onları qəbul edərək sığınacaq verdi.[10]
Əmir Teymurun Qaraqoyunlu ərazilərini ələ keçirməsi(1400–1405)

Titul	Ad	Hakimiyyət illəri	Qeydlər
Bəy padşah sultan	Qara Yusif قرا یوسف نوین بن محمد‎ Əbu Nəsr ابو النصر‎	1405–1420	1402-ci ildə İldırım Bəyazid və Əmir Teymur arasında baş vermiş Ankara döyüşündən sonra Qara Yusif Osmanlı topraqlarını tərk edərək yenidən Suriyaya qayıtmağa qərar verdi. Həmin ildə Qara Yusif və müttəfiqi Əhməd Cəlair Məmlük sultanı Fərəcin əmri ilə həbs edildilər.[23] Əmir Teymurun ölümündən sonra Məmlüklərin Suriya valisi Şeyx əl-Mahmudi Qara Yusifi azad etdi. 1406-cı ildə Qara Yusif və Əhməd Cəlair Bağdadı ələ keçirdilər.[18] Qara Yusifi qarşılamaq üçün Teymuri Əbu Bəkr 23 avqust 1406-cı Təbrizə daxil oldu. Oradan isə Naxçıvana yollandı. Həmin ildə baş vermiş Naxçıvan döyüşündə Qara Yusif Əbu Bəkri məğlub etdi və irəliləyərək Təbrizə daxil oldu.[24] Qara Yusif 1408-ci ilin 21 aprelində Sərdrud döyüşündə Teymuri Miranşahı da məğlub edərək Azərbaycanı ələ keçirdi.[18] 1409-cu ilin 18 dekabrında Sultan Əhməd Təbrizə elçi göndərərək Həmədan yaylağının ona verilməsini tələb etmişdi. Lakin Qara Yusif bu istəyi rədd etdi. Bu isə keçmiş müttəfiqlər arasında münasibətlərin pozulmasına gətirib çıxardı.[25] 1410-cu ilin 30 avqustunda Təbriz yaxınlığında baş vermiş döyüşdə Əhməd Cəlair məğlub edildi. Beləliklə Bağdad mərkəz olmaqla İraq Qaraqoyunlular tərəfindən ələ keçirildi.[25] 1412-ci ildə Şirvanşah Şeyx İbrahim, müttəfiqi olan Şəki hakimi Seydi Əhməd və Gürcü çarı Konstantin Kür sahilində baş tutmuş döyüşdə Qara Yusifin qüvvələri tərəfindən məğlubiyyətə uğradıldı.[26] Nəticədə Şirvan Qaraqoyunlulardan asılı vəziyyətə düşdü.[27] Qara Yusif 1420-ci ildə Ucanda vəfat etdi.[28][29] Dəfn olunduğu yer məlum deyil.[30][31]
Bəy padşah sultan	Pirbudaq پیر بوداق بن یوسف‎	1410–1413	Qara Yusifin oğlu.[32] Qara Yusif hakimiyyətini qanuniləşdirmək üçün vaxtilə Əhməd Cəlairin oğulluğuna verdiyi oğlu Pirbudağı hökmdar elan etdi.[32][33] Pirbudaq 1413-cü ildə vəfat etdi. Bundan sonra Qara Yusif xütbəni öz adına oxutdurub, Qaraqoyunlu səltənət taxtına əyləşdi.[32]
Bəy padşah sultan	Qara İsgəndər قرا اسکندر بن یوسف‎	1420–1429	Qara Yusifin oğlu. Qara İsgəndər 1421-ci ildə baş tutmuş Sincar döyüşündə Qara Yusifin ölümündən istifadə edərək fəallaşan Ağqoyunlu Qara Yuluq Osmanı məğlubiyyətə uğratdı.[34] 1421-ci ilin avqustunda Teymuri Sultan Şahruxla Qara İsgəndər arasında baş vermiş Alaşkerd döyüşündə Qaraqoyunlular məğlub oldular.[35] Lakin döyüşdən sonra Şimali İraqa çəkilən Qara İsgəndər, Şahruxun Xorasana dönməsindən istifadə edərək Azərbaycanı yenidən ələ keçirdi.[36][37] Qara İsgəndər 1422–1423-cü illərdə ona itaətsizlik edərək Sultan Şahruxa tabe olan əmirləri cəzalandırmaq üçün yürüşlər etdi.[38] Yürüşlər nəticəsində Bitlis hakimi Şərəfoğlu Şəmsəddin və yaxın adamı öldürüldü,[39][40] Van hakimi Məlik Əhməd isə həbs edildi. Beləliklə, Van gölünün ətafı yenidən Qaraqoyunlu hakimiyyətinə tabe edildi.[41] 1427–1428-ci illərdə Şirvana yürüş təşkil edildi. İsgəndər Şamaxını qarət etdikdən sonra Təbrizə çəkildi.[41][42] 1429-cu ildə Qaraqoyunlular Əbhər, Qəzvin və Zəncana yürüşlər təşkil etdilər.[41] Qaraqoyunlular üzərinə 2-ci yürüşə çıxan Sultan Şahrux 1429-cu ildə Təbriz və Urmiya yaxınlığında baş tutmuş Səlmas döyüşündə İsgəndərin qüvvələrini məğlub etdi. Qara İsgəndər Ərzuruma çəkildi.
Bəy padşah sultan	Əbu Səid ابوسعید‎	1429–1431	Qara Yusifin oğlu. Sultan Şahrux geri qayıdarkən Qara İsgəndərin qardaşı Əbu Səidi özündən asılı şəkildə Qaraqoyunlu hökmdarı elan edərək taxta oturdu. 1431-ci ildə Qara İsgəndər geri döndü, Əbu Səidi öldürdü və Təbrizi yenidən ələ keçirdi.[43]
Bəy padşah sultan	Qara İsgəndər قرا اسکندر بن یوسف‎	1431–1436	1435-ci ildə Sultan Şahrux Azərbaycana 3-cü yürüşə başladı. O, 1436-cı ildə Qara İsgəndərin digər qardaşı Cahan şahı Qaraqoyunlu hökmdarı elan etdi və Herata döndü.[44][45] Geri qayıdan Qara İsgəndər taxtını yenidən geri almağa çalışsa da Muğan valisi və Şirvan əmirləri ilə ittifaqa girən Cahan şah tərəfindən məğlub edildi və Əlincə qalasına çəkildi.[46] Qara İsgəndər 1436-cı ildə Əlincədə oğlu Şahqubadın xəyanəti nəticəsində öldürüldü.[46]
Bəy padşah sultan	Əmir İsfahan اسپند بن یوسف‎	1421–1445	Qara Yusifin oğlu.[47] Əmir İsfahan 1410-cu ildə Sultan Əhməd Cəlairə qarşı Qaraqoyunlu ordusunun sol cinahına başçılıq etmişdir.[48] Qara Yusifin ölümündən sonra Səəd tayfası tərəfindən Qaraqoyunlu taxtına namizəd kimi irəli sürülmüşdür. Bu əsnada Qaraqoyunlulara qarşı yürüşdə olan Sultan Şahrux onun üzərinə qoşun göndərdi. Əmir İsfahan Şahruxa tabe olduğunu bildirdikdən sonra Teymuri qoşunu geri çəkildi. Qardaşı Qara İsgəndərin Azərbaycanda Qaraqoyunlu hakimiyyətini yenidən bərpa etməsindən sonra Sultan Şahrux yenidən Azərbaycana yürüşə başladı. Teymurilər və Qaraqoyunlular arasında baş tutmuş Alaşkerd döyüşündə Qaraqoyunlu ordusunun sol cihanına başçılıq edirdi.[49] Döyüşdə Qaraqoyunlular məğlub edildilər. Bundan sonra qardaşından ayrılan Əmir İsfahan Sultan Şahruxun Xorasana qayıtmasından istifadə edərək Naxçıvan ilə Təbrizi tutdu və müstəqil hakimiyyətə başladı. Ancaq Qara İsgəndərin üzərinə hərəkət etdiyi haqqında məlumat aldıqdan sonra Ərzuruma doğru geri çəkildi. 1433-cü ildə Hillə ilə Bağdadı[50] ələ keçirdi və yenidən müstəqil hakimiyyətinə davam etdi. Əmir İsfahan təsir dairəsini genişləndirmək üçün Aqoyunlulara qarşı yürüş təşkil etsə də 1437-ci ilin yazında Həmzə bəy Bayandur tərəfindən məğlub edildi. O, 1445-ci ildə vəfat etdi. Ölümündən sonra tabeliyində olan ərazilər Cahan şah tərəfindən ələ keçirildi.[50]
Bəy padşah sultan	Cahan şah جہاں شاہ ابن یوسف‎	1436–1467	Qara Yusifin oğlu. Cahan şah 1440–1444-cü illərdə Gürcüstana yürüş təşkil edərək Tiflisi tutdu. Mərkəzi hakimiyyətə tabe olmayan qardaşı Bağdad hakimi Əmir İsfahanın ölümündən sonra 1446-cı ildə Bağdadı özünə tabe etdi.[50] 1460-cı ildə Cahan şah Səfəvi şeyxi Cüneydin üzərinə hücuma hazırlaşan Şirvanşah I Xəlilullaha hərbi dəstək verdi. Həmin ildə baş tutmuş döyüşdə qızılbaşlar məğlub edildilər. Şeyx Cüneyd həlak oldu.[51][52] 1447-ci ildə Sultan Şahruxun ölümündən sonra Cahan şah Teymurilərin vassallığından imtina etdi. Həmin ildə Teymurilər üzərinə hücuma keçərək Sultaniyyəni, Qəzvini və İsfahanı ələ keçirdi.[53] 1452-ci ildə Teymurilərin müttəfiqi Ağqoyunluların üzərinə yürüş etdi. Nəticədə Ağqoyunlu Cahangir mirzə Qaraqoyunlu hakimiyyətini tanıdı və sülh müqaviləsi imzalandı.[54] 1450-ci illərdə şərqi İrana yürüşlər edərək Fars və Kirman vilayətlərini tutdu.[55] 1453-cü ildə Ağqoyunlu taxtını ələ keçirən Uzun Həsən qardaşı Cahangir mirzənin 1452-ci ildə Qaraqoyunlular ilə imzaladığı sülh sazişini qəbul etmədi. 1457-ci ildə Cahan şah Uzun Həsənin üzərinə Rüstəm bəyin başçılığı ilə qoşun göndərsə də, döyüşdə Qaraqoyunlular məğlub edildilər. Rüstəm bəy öldürüldü.[56] Cahan şah 1458-ci ildə Cürcan, Xarəzm, Manqışlaq, Məşhəd, Nişapur və Qərbi Xorasanı ələ keçirdi. Həmin ildə Teymurilərin paytaxtı Herata daxil oldu. Lakin Qaraqoyunlu şahzadələrinin Azərbaycan və İraqda üsyan qaldırmaları səbəbindən Xorasanı Teymurilərə güzəştə gedərək Təbrizə qayıtdı. Üsyançı şahzadələrdən Həsənəli həbs olundu, Pirbudaq isə edam edildi.[57][58] 1466-cı ildə Ağqoyunluları tabe etmək üçün hərəkətə keçdi. Ordusu ilə Vanda düşərgə saldı. Lakin qış fəsli olması səbəbindən çox itki verməmək üçün ordunu yaylağa göndərdi. Özü isə Muşda, Səncəq adlı yerdə yeni düşərgə saldı. Bu məlumatı aldıqdan sonra Uzun Həsən 1467-ci ilin noyabrında Cahan şahın düşərgəsinə hücuma keçdi. Hücum zamanı Cahan şah həlak oldu.[59][60][61]
Bəy padşah sultan	Həsənəli حسن علی ابن جہاں شاہ‎	1467–1468	Cahan şahın oğlu. Atasının ölümündən sonra həbsdən çıxarılmış və rəqibi Hüseynəlini məğlub edərək 1468-ci ildə Qaraqoyunlu taxtına oturmuşdur.[62] Həsənəli tezliklə Uzun Həsənə qarşı ordu yığmağa başladı və böyük ordu topladı. 1469-cu ildə tərəflər arasında baş tutmuş hərbi toqquşma Həsənəlinin məğlubiyyəti ilə başa çatdı.[62][63] O, 1469-cu ildə Həmədanda öldürüldü.[64]
Bəy padşah sultan	Yusif mirzə میرزا یوسف‎	1468–1469	Cahan şahın oğlu.[65] 1464-cü ildə Cahan şah tərəfindən Fars vilayətinə hakim təyin edilmişdir. 1467-ci ildə Səncəq döyüşündə Uzun Həsən tərəfindən tutularaq kor edilib. 1468-ci ildə Cahan şahın əmir əl-ümərası Pirəli bəy Baharlı tərəfindən Fars vilayətində hökmdar elan edilmişdir.[66] Bir müddət sonra Həsənəlinin oğlu Sultanəli və Uzun Həsənə qarşı çıxan Ağqoyunlu şahzadəsi Mahmud bəy də onunla müttəfiq oldu.[65] Müttəfiqlər Luristanda bir sıra hərbi uğurlar əldə etəsələr də, sonda Uzun Həsən tərəfindən məğlub edildilər.[66] Mirzə Yusif 1469-cu ildə Şiraz şəhərində Uzun Həsənin oğlu Uğurlu Məhəmməd tərəfindən öldürüldü.[66]
Ağqoyunlular tərəfindən hakimiyyətlərinə son qoyuldu

• Ağqoyunlu hökmdarlarının siyahısı

• anl.az. "Qaraqoyunluların 58 illik hakimiyyəti" (az.). 17 iyun 2013. İstifadə tarixi: 26 mart 2021.