Sarı Süleyman Paşa

Sarı Süleyman Paşa (d. 1628 - ö. 14 oktyabr 1687) — IV Mehmed dövründə ümumilikdə 1 il 9 ay Osmanlı imperiyasının sədrəzəmi olmuş dövlət adamıdır.

Sarı Süleyman Paşa
الأصفر سليمان باشا
Osmanlı sədrəzəmi
18 dekabr 1685 – 19 sentyabr 1687
Əvvəlki	Qara İbrahim Paşa
Sonrakı	Abxaz Siyavuş Paşa
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi	1628
Doğum yeri	Bosniya əyaləti
Vəfat tarixi	14 oktyabr 1687
Vəfat yeri	Konstantinopol, Osmanlı imperiyası
Vəfat səbəbi	başın kəsilməsi
Fəaliyyəti	siyasətçi
Atası	Mürüvvət ağa
Uşağı	Fatma xatun
Dini	islam
Hərbi xidmət
Döyüşlər	Osmanlı-Habsburq döyüşləri

Boşnak əsilli olub, Bosniya əyalətinə bağlı Mileşevo qəsəbəsində 1628-ci ildə dünyaya gəlmişdir. Atasının adının Mürüvvət ağa olduğu bilinir. 1650-ci illərdə saraya alınmış, bir müddət halvaçılar ocağında xidmət etmişdir. O əsnada padşah müsahiblərindən dilsiz İbrahim ağanın diqqətini çəkdi və bir müddət onun kəndxudası oldu. 31 avqust 1669-cu ildə divan başçavuşu olan Süleyman ağa bu vəzifədə ikən 1672 tarixli Bucaş sülhü müzakirələrində iştirak etdi. 9 mart 1673-cü ildə sədrəzəm Körpülü Fazil Əhməd Paşa tərəfindən sədarət kəndxudalığına gətirildi və onun vəfatına qədər bu vəzifədə qaldı. 11 noyabr 1676-cı ildə baş miraxur oldu. Bu əsnada Məkkə şəhərini sel basmış, bölgənin abadlaşdırılması və fəlakətin aradan qaldırılması üçün vəzifələndirilən Süleyman ağa 3 iyun 1681-ci ildə bölgəyə göndərilmişdir. Bu müddət ərzində sarı miraxur olaraq məşhurlaşdı. Döndükdən sonra əlavə olaraq hasəki sultan kəndxudalığına təyin edildi. O əsnada Avstriya səfərinə çıxan Mərzifonlu Mustafa Paşanı Belqradda qarşıladı və Məkkə şəhərinin açarlarını təqdim edərək samur kürk hədiyyə aldı. Buna baxmayaraq Süleyman ağa Mərzifonlu Mustafa Paşanın düşməni idi və ona qarşı olan müxalif qüvvələri dəstəkləyirdi. Bundan xəbərdar olan Mərzifonlu Mustafa Paşa tez-tez saraya məktublar göndərir, Süleyman ağanın qətli üçün padşahdan icazə istəyirdi. Ancaq Vyana mühasirəsinin uğursuz nəticələnməsi sədrəzəmin sonunu gətirdi. Belə ki, qızlar ağası Yusif ağa ilə birlikdə padşahı razı salıb sədrəzəmin edamına səbəb oldular. Mərzifonlu Mustafa Paşanın qətlindən sonra sabiq sədrəzəmin İstanbuldakı mal-mülükünün müsadirəsi ilə vəzifələndirildi. Ardından 27 yanvar 1684-cü ildə vəzirliklə divana alındı və 19 martda Babadağı sərdarlığına gətirildi. Krım xanı Səlim Gərayın da dəstəyi ilə polyaklara qarşı qələbə qazandı və qısa zamanda məşhurlaşdı.

O qışı Babadağında keçirən Süleyman Paşa ertəsi il polyakları yenidən məğlub etdi və Ədirnəyə çağrılaraq xəstə olan sədrəzəm Qara İbrahim Paşanın naibi təyin edildi (26 noyabr 1685). Ancaq xəstəliyini bəhanə edərək cəbhəyə getməkdən yayınan Qara İbrahim Paşa, orduda tərəfdar toplamağa başlayan Süleyman Paşanı qısqanmağa başladı. Ancaq saraydakı müttəfiqlərinin də dəstəyi ilə Süleyman Paşa 18 dekabr 1685-ci ildə sədarətə gətirildi.

Sədarətə gəldikdən sonra ilk işi uzun müddətdir həbs tutulan macar əsilzadəsi İmre Tökəlini azad etməsi oldu. Bir yandan səfər hazırlıqları görür, digər yandan isə əcnəbi elçilərlə slüh danışıqları aparırdı. Nəhayət, padşah tərəfindən sərdar-ı əkrəm təyin edildi və cəbhəyə göndərildi. Rəvayətə görə, səfərə çıxmadan öncə qızlar ağası Yusif ağanın da köməyilə Sultan Mehmeddən canını təminat altına alan bir fərman da almışdır.

Sərdar-ı əkrəm Süleyman Paşa 19 aprel 1686-cı ildə böyük bir mərasimlə sancağı şərifi və hırka-i səadəti təslim alaraq Belqrada yola düşdü. Burada hərbi nizamlamalar apardıqdan sonra 50 min nəfərlik orduyla cəbhəyə yola düşdü. O əsnada Budin şəhəri 90 minlik Avstriya ordusu ilə mühasirəyə alınmışdı. Qalanın müdafiəsində duran Abdi Paşa mərkəzdən hərbi dəstək istəsə də, Süleyman Paşa “Düşmənin qalanı almağa cəsarəti yetməz” deyərək bu istəyi rədd edirdi. Bu səbəblə şəhərin itirilməsində əsas təqsirkar Süleyman Paşa görülür. Həmzəbəy təpəsində dayanan Osmanlı ordusu şəhəri mühasirədən xilas etmək üçün 14 avqustda düşmən ordusuna hücum etdi. Buna baxmayaraq minlərlə şəhid verən Osmanlı ordusu geri çəkilməyə məcbur oldu. Süleyman Paşa qalaya dəstək qüvvə göndərmək istəsə də, bu təşəbbüs nəticə vermədi. Nəhayət, 16 iyul günü qaladakı cəbhəxananın partlaması nəticəsində 4 min Osmanlı əsgəri həlak oldu və 78 günlük mühasirə nəticəsində şəhər əldən çıxdı (2 sentyabr 1686).

Budin şəhərini ələ keçirən Avstriya ordusu dayanmadı və bir neçə Osmanlı qalasını daha ələ keçirdi. Segedin qalasını geri almaq istəyən Osmanlı ordusu məğlub oldu və əvvəlcə Varadinə, daha sonra Belqrada çəkildi. Süleyman Paşanın Belqradda orduda islahat aparması isə sipahi və silahdar dəstələrinin narazılıqlarına səbəb oldu. Anadoludan və mərkəzdən göndərilən əlavə qüvvələrlə güclənən Osmanlı ordusu Valpo qalası yaxınlığında düşməni qarşıladı. 3 gün davam edən çatışmada Osmanlı ordusu qalib gəldi və müvəqqəti atəşkəs elan olundu. Buna baxmayaraq Süleyman Paşa qalibiyyət sevinci ilə atəşkəsi pozdu və geri çəkilən Avstriya ordusunu təqib etməyə başladı. Ancaq Çatalkörpü istiqamətində məğlub olan Osmanlı ordusu bütün cəbhəxananı və ordu xəzinəsini buraxaraq cəbhədən qaçdı. Ordunu Varadində toplayan Süleyman Paşa qarşı tərəfə sülh təklifi göndərsə də, nəticəsiz qaldı.

Süleyman Paşanın orduda apardığı sərt islahatlarla və erməni əsilli Osman ağanın da təhriki ilə ayaqlanan əsgərlər dəftərdar Seyid Mustafa Paşanın edamını tələb etdi. Süleyman Paşa bütün tələblərinin yerinə yetiriləcəyini bildirsə də, üsyan bitmədi. Bu dəfə üsyanın yönü dəyişdi və sədrəzəm hədəf seçildi. Çarəsiz qalan Süleyman Paşa yeniçəri ağası Bəkri Mustafa ağa, ordu qazısı Əbdülbaki ağa, silahdar ağası Süleyman ağa və kəlləsi istənilən dəftərdar Seyid Mustafa Paşa ilə birlikdə ordudan qaçdı. Qaçan sərdar-ı əkrəmin çadırına girən üsyançılar bütün dəyərli əşyaları yağmaladılar və o əsnada orduda olan Hələb bəylərbəyi Siyavuş Paşanı “qoca vəzirdi” deyərək sərdar və sədarət naibi elan etdilər (2 sentyabr 1687).

Daha sonra orduda baş verən bu hadisələri yazaraq İstanbula bildirən əsgərlər Siyavuş Paşanın sədarətə gətirilməsini tələb etdilər. Bu əsnada Süleyman Paşa İstanbula getmiş (15 sentyabr), sədarət möhürünü və sancağı şərifi saraya göndərmişdir. Ancaq can qorxusuna düşən Süleyman Paşa bir müddət yəhudi əsilli Salomon (bəzi qaynaqlara görə yunan əsilli Manolaki) adlı birinin evində gizləndi.

Cəbhədən qızlar ağası Yusif ağaya göndərilən məktublarda isə Süleyman Paşanın qətli istənilirdi. Sultan Mehmedin də iştirak etdiyi məclisdə riqabdar ağası Rəcəb Paşa sədrəzəm olmaq istədiyini və üsyanı yatıra biləcəyini bildirdi. Ancaq ordunu nizama salmaq istəyən Sultan Mehmed Süleyman Paşanı vəzifədən aldı (19 sentyabr) və ordunun Belqradda qalması şərtilə Siyavuş Paşanın sədarətini təsdiq etdi. Bir neçə həftə gizlənən Süleyman Paşa 8 oktyabrda ələ keçirildi. Bir müddət həbs tutulan paşa 14 oktyabrda baş çavuş İbrahim ağa tərəfindən boğularaq edam edildi və kəsik başı Plovdivdəki üsyançılara göndərildi. Bədəni isə miraxurluğu dövründə Üsküdarda inşa etdirdiyi məscidin mehrabı önündə dəfn edildi. Məzarı yaxınlığında qızı Fatma xatun dəfn edilmişdir. Tarixi mənbələrdə bir oğlunun da olduğu söylənsə də, haqqında heç bir məlumat yoxdur. Öz adını daşıyan məscid yaxınlığındakı köşkü isə cümhuriyyətin ilk illərində çıxan yanğında külə çevrildi.

• Abdurrahman Abdi Paşa, Vekāyi‘nâme (haz. Fahri Ç. Derin), İstanbul 2008, s. 329, 407, 451;
• Zülfikar Paşa’nın Viyana Sefâreti ve Esâreti (haz. Mustafa Güler), s. 105-106;
• Nâbî, Dîvan, İstanbul 1292, s. 84-85;
• Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekayiât (haz. Abdülkadir Özcan), Ankara 1995, s. 35, 78, 121, 171, 172, 173, 176, 199, 211, 214, 216-218, 222-223, 226-242, 245-249, 256;
• Hadîkatü’l-vüzerâ, s. 111-112;
• Silâhdar Mehmed Ağa, Zeyl-i Fezleke (haz. Nazire Karaçay Türkal, doktora tezi, 2012), MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, s. 788, 922-927, 980 vd., 1000, 1022, 1023, 1032, 1035, 1045-1049, 1070-1075, 1076-1078, 1079-1081, 1089-1090, 1191, 1459;
• D. Kantemir, Osmanlı İmparatorluğunun Yükseliş ve Çöküş Tarihi (trc. Özdemir Çobanoğlu), Ankara 1980, s. 81, 85, 98, 105, 106, 107-108, 110-113, 132, 145, 146, 152, 386, 392, 393;
• Marsigli, Osmanlı İmparatorluğunun Askeri Vaziyeti, s. 233, 234;
• Şeyhî, Vekāyiu’l-fuzalâ, III, 596, 605, 631;
• Râşid Mehmed Efendi – Çelebizâde Âsım Efendi, Târîh-i Râşid ve Zeyli (haz. Abdülkadir Özcan v.dğr.), İstanbul 2013, I, bk. İndeks;
• Îsâzâde Târihi (haz. Ziya Yılmazer), İstanbul 1996, s. 153, 171, 181, 187, 188, 193, 194, 197, 198, 199-202, 204, 215, 229;
• Ayvansarâyî, Hadîkatü’l-cevâmi‘, II, 229-230;
• a.mlf., Mecmûa-i Tevârih (haz. Fahri Ç. Derin – Vahid Çabuk), İstanbul 1985, s. 62;
• Hammer, HEO, XII, 159 vd., 193-197, 203-207, 210-214, 228-257;
• J. W. Zinkeisen, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi (trc. Nilüfer Epçeli), İstanbul 2011, V, 86, 88, 100;
• Tayyarzâde Atâ Bey, Târîh, İstanbul 1292, II, 142-144;
• N. Jorga, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi (trc. Nilüfer Epçeli), İstanbul 2005, IV, 176, 179-180, 187-191, 193, 195-196, 198;
• Sicill-i Osmânî, III, 69;
• Ahmed Refik [Altınay], Felâket Seneleri: 1094-1110, İstanbul 1332, s. 65-74;
• Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, III/1, bk. İndeks;
• Konyalı, Üsküdar Tarihi, I, 277-280; II, 106, 249;
• Mehmet Nermi Haskan, Yüzyıllar Boyunca Üsküdar, İstanbul 2001, I, 343-346;
• Ömer Faruk Akün, “Merzifonlu Kara Mustafa Paşa ve Mirahur Sarı Süleyman Ağa Mücadelesi ile İlgili Bir Konuşma Zabtı”, TM, XIX (1980), s. 7-64.