Sergey Kirovun qətli

Sergey Kirovun qətli — 1934-cü il dekabrın 1-də Smolnıda Leninqrad partiya təşkilatının rəhbəri, Siyasi Büro, Orqbüronun üzvü və Ümumittifaq Bolşevik Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin katibi Sergey Mironoviç Kirovun qətli həyata keçirilib. Qətl Leonid Nikolayev tərəfindən törədilib.

Nikolayev Kirova ilk sui-qəsd cəhdini 1934-cü il oktyabrın 15-də etməyi planlaşdırırdı. Həmin gün o, Kirovun Kamennoostrovski prospektindəki evinin yaxınlığında mühafizəçilər tərəfindən saxlanılsa da, partiya bileti və silah icazəsi təqdim edildikdən sonra sərbəst buraxıldı.

1934-cü il dekabrın 1-də saat 16:30 radələrində Nikolayev Kirovun Smolnıdakı evinin üçüncü mərtəbəsindəki dəhlizdəki kabinetinin yaxınlığında pusquya saldı və onun başına tapançadan atəş açdı. Qatil özünü ataraq intihar etmək istəsə də, huşunu itirdi. O, şok vəziyyətdə hadisə yerində saxlanılaraq 2 saylı psixiatriya xəstəxanasına yerləşdirilib və orada lazımi prosedurlar aparıldıqdan sonra axşam saat 9 radələrində özünə gəldi.

Nikolayev və onun NKVD-dən olan tanışlarına qarşı “Leninqrad mərkəzi”nin rəhbərlik etdiyi gizli Zinovyev təşkilatında iştirak ittihamı ilə cinayət işi başlandı. NKVD-nin rəhbərləri Q.Yaqoda və onun müavinləri keçmiş müxalifətçilərin - Zinovyevin, Kamenevin və onların tərəfdarlarının Kirovun qətlində əli olması ilə bağlı Stalinin onlara tətbiq etdiyi versiyanı "yumşaq" təxribat etməyə çalışırdılar. Bununla belə, N. İ. Yejov çekistlərin narazılığına səbəb olaraq istintaqı “düzgün” istiqamətə yönəltdi. Yejov özü bunu 1937-ci ilin fevral-mart plenumunda xatırlayırdı: ...Yoldaş Stalin, indi xatırladığım kimi, məni və Kosarevi çağırıb dedi: “Zinovyevçilərin arasında qatil axtarın”. Deməliyəm ki, çekistlər buna inanmadılar və hər ehtimala qarşı başqa bir xətt üzrə, yad xətt üzrə özlərini sığortalayıblar, bəlkə orada nəsə yaranar...^[1]

1934-cü il dekabrın 28 və 29-da Leninqradda SSRİ Ali Məhkəməsi Hərbi Kollegiyasının Vasili Ulrixin sədrliyi ilə keçirilən səfər iclası Nikolayevin və daha 13 müttəhimin (Antonov, Zvezdov, Yuskin, Sokolov, Kotolynov, Şatski, Tolmazov, Myasnikov, Xanik, Levin, Soskitski, Rumyantsev və Mandelstam). Təqsirləndirilən şəxslərin əksəriyyəti özlərini təqsirli bilməyiblər. Nikolayev etiraflarını yalnız Ulrix onu digər müttəhimlərin iştirakı olmadan dindirdikdən sonra təsdiqlədi. 29 dekabr 1934-cü ildə saat 5:45 dəqiqədə Nikolayevə hökm elan edildi və qalanların hamısı ölümə məhkum edildi; bir saat sonra güllələndilər. Müşayiətçinin hekayəsinə görə, hökmü eşidən Nikolayev qışqırdı: "Aldatdılar!"^[2]

Kirovun öldürülməsindən sonra ilk olaraq Nikolayevin həyat yoldaşı Milda Draule partiyadan xaric edilib. Elə həmin ay 1935-ci il martın 10-da həbs olundu və güllələndi. Nikolayevin digər qohumları və tanışları repressiyaya məruz qaldılar: anası, qardaşı, bacıları, əmisi oğlu, həyat yoldaşının qohumları.

Tarixçi Y.N.Jukov iddia edirdi ki, birbaşa qatillə yanaşı, müttəhimlər Nikolayevin yaxın və uzaq qohumlarıdır. O.Draulenin bacısı və əri R.Kulişer də güllələnib. Beş məhkəmə prosesində 17 nəfər güllələnmə cəzasına, 76 nəfər həbsə, 30 nəfərə isə sürgünə məhkum edilib. Zinovyev qrupunun keçmiş müxalifətçiləri də daxil olmaqla 988 nəfər ölkədən çıxarılıb. Daha sonra 12 minə yaxın “sosial yad ünsür”, yəni keçmiş zadəganlar, senatorlar, generallar, ziyalılar repressiyaya məruz qaldı.

“1934-cü ildə partiyanın XVII qurultayı oldu – o zaman bunu qaliblər qurultayı adlandırırdılar. (Sonradan bu qurultay “Güllələnmişlərin qurultayı” adını alıb, çünki qurultay iştirakçılarının 70 faizi güllələnib – red). Artıq nə partiyada, nə də qurultayda heç bir müxalifət yox idi. Bu, Leninin ölümündən sonra müxalifətin olmadığı ilk qurultay idi. Leninin sağlığında həmişə müxalifət olmuşdu.

İndi bütün təfərrüatı xatırlamaq mənə çətindir. Dekabrın əvvəllərində bir axşam telefon zəngi səsləndi. Zəng edən Kaqanoviç idi: “Mən Siyasi Bürodan zəng edirəm, xahiş edirəm, təcili bura gələsiniz”. Kremlə getdim, zala daxil oldum. Məni Kaqanoviç qarşıladı. Onun görkəmi nəsə çox dəhşətli və ürküdücüydü. O, çox həyəcanlanmışdı və gözü yaşarmışdı. Kaqanoviç dedi: “Bədbəxtlik üz verib. Leninqradda Kirovu öldürüblər. Hazırda Siyasi Büro bu məsələni müzakirə edir. Ora nümayəndə heyətinin getməsi nəzərdə tutulur: Stalin, ola bilər, Voroşilov, Molotov, Moskva partiya təşkilatından şəxslər, bir də moskvalı fəhlələr, 60 nəfər. Moskva nümayəndə heyətinə sizin rəhbərlik etməyiniz lazımdır. Siz orada fəxri matəm qarovulunda duracaqsınız və cənazəni Leninqraddan Moskvaya müşayiət edəcəksiniz”.

Mən dərhal Moskva komitəsinə getdim. Öz nümayəndə heyətimizi müəyyənləşdirdik və həmin gün gecədən keçmiş Leninqrada çıxdıq. Stalini, Voroşilovu və Molotovu nə qatara minəndə, nə də ora çatanda görmədim, çünki onlar ayrıca, xüsusi vaqonda gedirdilər. Leninqrad dərin matəm içindəydi (hərçənd ola bilər, bu, mənim şəxsi yaşantımdır). Biz şəhər və vilayət partiya komitələrinin katiblərini, bir çox başqa insanları dərin hüzn içində gördük. Orada köhnə tanışlarla da görüşdüm. Xüsusilə də Leninqrad Vilayət Partiya Komitəsinin ikinci katibi Çudovla yaxşı münasibətlərim vardı. O, yaraşıqlı, simpatik, bütün yoldaşların hörmət etdiyi adam idi. Biz hamımız əllərimizi yana açırdıq, nə baş verdiyini bilmirdik. Təkcə onu bilirdik ki, Kirovu Leonid Nikolayev adlı bir şəxs öldürüb. Bizə danışdılar ki, Nikolayev ya partiyadan xaric edilibmiş, ya da Trotskinin tərəfdarı olan müxalifətdə iştirakla bağlı nəsə deyibmiş – ona görə də bu qətl trotskiçilərin işidir. Belə görünür ki, qətli onlar təşkil ediblər və bu, bizdə səmimi hiddət doğurdu.

İndi Leninqradda neçə gün qaldığımızı xatırlamıram. Leninqradlılar Kirovun nəşi ilə vidalaşanda biz qarovulda durmuşduq, məncə, bir neçə dəfə orada olduq. Sonra cəsəd Moskvaya gətirildi və dəfn edildi. Stalinin və Siyasi Büronun digər üzvlərinin Kirovun ölümünə dair yaşantıları necə oldu, deyə bilmərəm. Gördüyüm qədəri ilə Kaqanoviç sarsılmışdı, məncə, hətta qorxmuşdu. Mən Stalini Leninqradda qarovulda dayanan zaman gördüm. Ancaq o, özünü idarə etməyi bacarırdı və üzü tamamilə sakit idi. Həmin vaxt mən onun Kirovun ölümüylə bağlı üzüntüdən başqa nələrsə düşünə biləcəyini ağlıma gətirmirdim.

Mən Kirovla o qədər də yaxından tanış deyildim. Bir dəfə Moskvada kiminsə dəfnində çıxış etmişdik. Kimi dəfn edirdik, yadımda deyil. O zaman Kaqanoviç mənə dedi: “Sizin çıxış etməyiniz lazımdır, ancaq nəzərə alın ki, Kirov da orada çıxış edəcək. Kirov çox yaxşı natiqdir, ona görə də siz yaxşı-yaxşı düşünün, yoxsa barənizdə təəssüratlar xoş olmaya bilər”. Mən cavab verdim ki, bacardığımdan artıq heç nə edə bilmərəm, Kirovla da yarışası deyiləm, bəlkə kimsə başqası çıxış etsin? “Yox, göstəriş veriblər ki, siz çıxış edəsiniz”. Beləcə, çıxış etdim. Çıxışımdan dərhal sonra Kaqanoviç mənə yaxınlaşdı: “Əla, parlaq çıxış etdiniz. Bu, Stalin tərəfindən qeyd edildi. O dedi ki, Kirovla yanaşı çıxış etmək çox çətindir, amma Xruşov yaxşı çıxış etdi”.

… Məişətdə Kirov çox danışan adam deyildi, amma insanların önündə natiq idi. Mənim onunla birbaşa təmaslarım olmamışdı, sonradan Mikoyandan Kirov barədə soruşdum. Mikoyan Kirovu yaxşı yanıyırdı. O mənə dedi: “İndi sənə necə cavab verim? İclaslarda o, bir dəfə də olsun, hansısa məsələ barədə çıxış etmirdi. Eləcə, susurdu. Hətta bilmirəm ki, bu, nə məna verir”.

Eşitmişdim ki, Kirov hətta ac adamlarla da dil tapa bilirmiş. 1919-cu ildə o, Həştərxana gedib, yeməyə heç nə yox imiş, amma o, ac kütlənin qarşısında çıxış edəndə adamlar aclıqlarını unudaraq ona qulaq asıblar. O, əlbəttə ki, ağıllı adam idi, nə danışmaq lazım olduğunu bilirdi. Bəli, o, əsl natiq idi! Mən ona partiyanın qurultayında qulaq asmışdım. O, hazır mətn olmadan və məşq edilmiş əl-qol hərəkətlərinə yol vermədən danışırdı.

Partiyanın XX qurultayından sonra biz günahsız yerə mühakimə olunmuş şəxslərin işini təfərrüatlı şəkildə yoxlamaq üçün komissiya yaratdıq. Komissiya sədrliyinə Nikolay Şvernik təsdiqləndi. Mən komissiyanın tərkibinə Olqa Şatunovskayanın daxil edilməsini təklif etdim. O özü 16 il həbs cəzası çəkmişdi və mənim gözümdə partiyaya sadiq olan dürüst biri idi. Komissiyaya təxminən 20 il həbs cəzası çəkmiş daha bir yoldaşı da cəlb etdik. Məsuliyyətli bir komissiya yaradıldı. Bu komissiya məsələləri araşdırmalı və öz yekun rəyini bildirməliydi: Stalin dövründə bu qədər dürüst insanın “xalq düşməni” kimi həlak olması necə baş verib?

Təbii ki, ilk növbədə Kirovun qatili Nikolayevin kimliyi və onu buna sövq edən səbəbləri araşdırmağa başladıq. İşlə tanış olmağa başlayarkən məlum oldu ki, Kirovun öldürülməsindən bir qədər əvvəl Nikolayev çekist təşkilatı tərəfindən Smolnı binasının yaxınlığında, yəni Kirovun çalışdığı təsisatın önündə saxlanılıb. Nikolayev nəyə görəsə mühafizədə şübhə doğurub və onu saxlayaraq, üstünü axtarıblar. Ondan revolver tapılıb. Bu əşyayi-dəlilə (o zamanlar buna olduqca ciddi yanaşılırdı), eləcə də onun xüsusi mühafizə olunan, Siyasi Büro üzvlərinin və Leninqrad vilayət və şəhər partiya komitələrinin bütün rəhbərliyinin gəlib-getdiyi rayonda saxlanmasına baxmayaraq, Nikolayev sərbəst buraxılıb – komissiya bizə bu cür məruzə edirdi. Üstündən bir müddət keçəndən sonra isə Nikolayev Kirovu öldürür. Bütün bu faktlar komissiyanı da, bizi də əndişələndirdi.

Axı Nikolayev Kirovu meydanda güllələməmişdi. Xeyr! O, Smolnıya keçmiş, yalnız Kirovun istifadə etdiyi girişə daxil olmuş və onu pilləkənlə yuxarı qalxarkən öldürmüşdü. Bu, dərhal şübhə doğururdu ki, Nikolayev oraya kimlərsə tərəfindən terror aktı törətmək üçün göndərilib. Buna qədər Nikolayev öz davranışı ilə şübhəli görünmüş və onu saxlamışdılar, ancaq yuxarıdan verilən göstərişə əsasən azad olunmuşdu. Bundan başqa, Nikolayev daha sonra Smolnıya giriş imkanı qazanmış, Kirovun işlədiyi vilayət partiya komitəsinin pilləkənində onu qarşılamış və güllələmişdi. Əlində hakimiyyət olan şəxsin köməyi olmadan bunu etmək, ümumiyyətlə, mümkün deyildi. Çünki Smolnının bütün girişləri mühafizə olunurdu, Kirovun istifadə etdiyi giriş isə xüsusi sayıqlıqla qorunurdu. Bunu yalnız həmin girişə əli çatan adamlar təşkil edə bilərdi.

Biz hamımız sarsılmışdıq. Araşdırmanı davam etdirdik. Bəlkə iştirakçılardan kimsə bu işin bütün təfərrüatlarını əvvəlcədən bilirmiş, amma indi susur. Əlbəttə, şübhəsiz ki, Stalinlə birlikdə Leninqrada gedən Molotov və Voroşilov bəzi şeyləri bilirdilər. Komissiya məruzə etdi ki, Nikolayevi şəxsən Stalinin özünün sorğu-suala tutduğuna dair məlumat əldə edib. Bu barədə köhnə bolşeviklərdən kimsə danışıb, ancaq təbii ki, bu barədə heç bir sənəd ola bilməzdi. Guya ki, iş belə olub: Nikolayevi Stalinin yanına gətirəndə o, düz çöküb və deyib ki, bunu partiyanın adından kiminsə “tapşırığı əsasında” edib. Qeyd etmək lazımdır ki, Stalinlə danışmazdan əvvəl Nikolayev müstəntiqlərin suallarına cavab verməkdən boyun qaçırıb və tələb edib ki, onu Birləşmiş Dövlət Siyasi İdarəsinin mərkəzi aparatına təhvil versinlər. O, iddia edib ki, heç bir günahı yoxdur, nəyə görə belə hərəkət etdiyini Moskvada bilirlər. Ona “tapşırıq” verilmişdi, ya verilməmişdi, mənə mühakimə etmək çətindir. Əgər tapşırıq olubsa, o zaman o, tapşırığı yerinə yetirmişdi. Ancaq bu, kimin tapşırığı ola bilərdi?

Qatil iddia edib ki, heç bir günahı yoxdur, nəyə görə belə hərəkət etdiyini Moskvada bilirlər. Ona “tapşırıq” verilmişdi, ya verilməmişdi, mənə mühakimə etmək çətindir. Əgər tapşırıq olubsa, o zaman o, tapşırığı yerinə yetirmişdi. Ancaq bu, kimin tapşırığı ola bilərdi?^[3]

Əlbəttə, bu işi Nikolayevə Stalin şəxsən tapşırmamışdı. Bundan ötrü Nikolayev çox balaca adam idi. Ancaq məndə heç bir şübhə yoxdur ki, onu kimsə Stalinin tapşırığına əsasən hazırlayıb. Bu qətl yuxarıdan təşkil olunub. Hesab edirəm ki, bu, BDSİ rəhbəri Henrix Yaqoda tərəfindən hazırlanıb. O isə öz növbəsində yalnız Stalinin təkbətək görüşdə verdiyi məxfi tapşırığa əsasən hərəkət edə bilərdi. Əgər mühakimənin bu sxemini qəbul etsək, o zaman Nikolayev şübhəsiz ki, özünə qarşı hansısa yumşaqlığın olacağına ümid edirdi. Ancaq buna ciddi-ciddi ümid bəsləmək həddən artıq sadəlöhvlük idi. Nikolayev o qədər də böyük adam deyildi: tapşırığı icra edib və düşünüb ki, ona həyat bəxş olunacaq. Sadəcə, kütbeyin bir axmaq. Bu cür məxfi tapşırığın icra edilməsindən sonra sirri saxlamaq üçün icraçının məhv edilməsi tələb olunurdu. Və Nikolayev məhv edilmişdi.

Komissiya öz toplantılarını keçirəndə Voroşilov sağ idi, Molotov isə indi də sağdır (memuar 1966-cı ildə yazılıb). Ancaq biz o qədər də avam deyildik ki, onlardan bu barədə soruşaq. Bu da, o biri də hiddətli şəkildə uyğun sualı rədd edəcəkdilər, çünki təsdiqedici söz demək sui-qəsd sözləşməsində və Kirovun qətlində iştirakı etiraf etmək demək olacaqdı. Onlar o qədər də axmaq deyildilər.

Komissiya daha sonra müəyyən etdi ki, Stalin, Molotov və Voroşilov Leninqradda olduqları zaman Stalin Kirovun qətlinə dair aparılan təhqiqat çərçivəsində BDSİ-nin yerli komissarının yanına gətirilməsini tələb edib. Həmin gün Kirovu məhz həmin şəxs mühafizə edibmiş. Həmin günlərdə partiya fəallarına bildirilib ki, komissar avtomobillə istintaqa gətirilən zaman yük maşınının sükan sistemindəki nasazlıq üzündən qəza baş verib, maşın binanın tininə çırpılıb və komissar ölüb.

Biz komissiyaya tapşırdıq ki, komissarı istintaqa aparan şəxsləri dindirsinlər və onlar qəzanın hansı şəraitdə baş verdiyini, Kirovun mühafizəsinin rəisi olan komissarın necə həlak olduğunu danışsınlar. Bu adamları axtarmağa başladıq. Onlar üç nəfər olmuşdular. Mənə bu şəxslərin soyadını demişdilər. Onlardan ikisi yük maşınının banında, komissarla yanaşı oturubmuş, bir nəfər isə sürücünün yanında imiş. Onların hər üçünün öldüyü məlum oldu: üçünü də güllələmişdilər. Bu, bizdə daha çox şübhə doğurdu ki, hər şey təşkil olunub və maşının qəzaya uğraması da təsadüfi deyilmiş.

Mən təklif etdim: “Siz axtarın, görün, sürücü sağ qalıbmı?” Məndə bu sarıdan heç bir ümid yox idi, çünki işin necə təşkil olunduğunu görürdüm və hesab edirdim ki, görünür, sürücünü də şahidlərdən biri olduğu üçün məhv ediblər. Ancaq xoşbəxtlikdən, sürücü sağ qalmışdı. Onu dindirdilər. O təsdiqlədi ki, həmin maşının sürücüsü olub və danışdı: “Gedirdik. Yanımda çekist oturmuşdu, hey məni vadar edirdi ki, bərk sürüm, həbs ediləni tez çatdırmaq lazımdır. Bir küçənin döngəsində o, birdən-birə sükandan yapışdı və maşını binanın tininə yönəltdi. Mən cavan və cantaraq idim, sükanı yenidən ələ keçirdim. Maşın oynadı, divara toxundu və yalnız krelosu əzildi. Heç bir qəza baş vermədi. Ancaq mən eşitdim ki, bizim toqquşmamız zamanı maşının banından bərk taqqıltı səsi gəldi. Sonra elan etdilər ki, “qəza zamanı” bu komissar həlak olub”. Beləliklə, sürücünün ifadəsi Kirovun qətlə yetirilməsi ilə bağlı sui-qəsd sözləşməsinin təfərrüatlarını daha da açdı.

Əlbəttə, Kirovun özü yoxdur və burada da saplar qırılırdı – biz onları çözə-çözə qarşımızda məhz sui-qəsd sözləşməsi olduğunu aşkar edə bilərdik. Bütün şahidlər öldürülüb. Doğrudur, sürücü sağ qalıb. Mən buna heyrətləndim. Qatillər peşəkar, yüksək ixtisaslıydılar, amma hər şeyi nəzərə almayıblar. Demək olar ki, bütün cinayətlər özlərindən sonra iz buraxırlar, nəticədə üstləri açılır. Sürücü ilə də bu baş verib: sanki hər şeyi nəzərə alıblar, üç çekisti məhv ediblər, komissarı öldürüblər (əlbəttə, o, çox şey deyə bilərdi: görünür, onda hansısa tapşırıq olub, ona görə də onlar binaya daxil olanda o, pilləkənlə yuxarı qalxmağa başlayan Kirovdan geriyə qalıb), amma sürücü yaddan çıxıb.

Sonra biz Leninqrad vilayət BDSİ-nin rəisi Medvedi axtardıq. Deyilənə görə, o, Kirovun yaxın dostuydu. Onlar birlikdə ova gedir, ailəvi dostluq edirmişlər. Bəlkə Medved nəsə deyəcək? Öyrəndik ki, Medved əvvəlcə Şimala sürgün edilib, sonra isə güllələnib. Burda da iz itirdi. Kirovun yaxın adamı olaraq, onun qətl haqqında öz mühakiməsi ola bilərdi. Komissiya məruzə etdi ki, bir adam tapılıb və o, iddia edir ki, Medved yatdığı xəstəxananın həkimi olan qadına nələrsə danışıb və ona bu hekayəti gələcəkdə MK-ya çatdırmağı xahiş edib. “Mən isə, – o deyib, yaşamayacağam, məni məhv edəcəklər”. Fəqət biz Medvedin həmsöhbət olduğu həmin adamı tapa bilmədik. Biz yalnız bir sap tapdıq və o da qırıldı. Bütün bunları Şvernik komissiya vasitəsilə müəyyən etdi.

İndi mən əsas məsələyə gəlirəm: nə üçün seçim hədəfi Kirov olmuşdu? Kirovun ölümü Stalinə nədən lazım idi? O, Stalinə yaxın adam idi. Kirov Leninqrada Zinovyev müxalifətinin darmadağın olunmasından sonra göndərilmişdi və orada böyük işlər görmüşdü, Leninqrad təşkilatı əvvəllər əksəriyyət etibarilə Zinovyevin tərəfdarlarından ibarət idi. Kirov bu təşkilatı döndərdi və o, Mərkəzi Komitənin dayağına, onun qərarlarının dəstəkçisinə çevrildi. Bütün bunları Stalin özü Kirovun xidməti elan etmişdi. Bundan başqa, Kirov kütlələrin sevimlisi idi. Mən burada onun partiya tərəfindən yüksək qiymətləndirilən keyfiyyətlərinə toxunmayacağam, Yalnız onu xatırladıram ki, Kirov gözəl natiq idi və partiyanın, Leninin ideyaları uğrunda bacardığı qədər mübarizə aparırdı, xalq arasında və partiyanın daxilində çox populyar idi. Ona görə də Kirovun vurulması partiya və xalq üçün ağrılı oldu. Kirovu qurban verdilər ki, onun ölümündən istifadə edərək, ölkəni silkələmək, Stalinə sərf etməyən adamlarla, köhnə bolşeviklərlə haqq-hesab çəkmək, onları Kirova əl qaldırmaqda ittiham etmək mümkün olsun. Həmin günlərdə Nikolayev haqqnda danışırdılar ki, o, nə zamansa trotskiçi olub, amma bu, nə Stalinin sağlığında, nə də ondan sonra heç bir sənədlə təsdiqlənmədi. Şvernikin komissiyasının əli bütün materiallara çatırdı, ancaq yenə də Nikolayevin trotskiçilərlə əlaqəsi aşkarlanmadı.

Sual çıxır: köhnə bolşevikləri cəzalandırmaq Stalinə nəyə görə lazım idi? Komissiya Kirovun qətlinin araşdırılması zamanı qalaq-qalaq materiallara baxmış və çoxlu insanlarla söhbət etmişdi. Bu zaman ortaya yeni faktlar çıxmışdı. O zamanlar Şimali Qafqaz diyar partiya komitəsinin katibi Şeboldayev partiyada görkəmli yer tuturdu. Mən Şeboldayevi tanıyırdım, amma onunla yaxından tanış deyildim. 1917-ci ildə o, çar ordusunun tərkibində Türkiyə cəbhəsində xidmət etmişdi və əsgərlər arasında aktiv təbliğat işləri aparmışdı. Sonradan məlum oldu ki, bu inqilabdan əvvəl partiya stajına malik olan köhnə bolşevik Şeboldayev XVII qurultayın işində yoldaş Kirovun yanına gəlib və ona deyib: “Mironıç (yaxın adamları Kirovu belə çağırırdılar), qocalar danışırlar ki, Leninin vəsiyyətinə qayıtmaq və onu həyata keçirmək, yəni Stalini, Leninin tövsiyə etdiyi kimi, hansısa başqa işə göndərmək, onun yerinə isə ətrafdakılara daha dözümlü yanaşan bir insan gətirmək lazımdır. Xalq danışır ki, partiyanın Mərkəzi Komitəsinin baş katibi vəzifəsinə sənin gəlməyin yaxşı olardı”.

Bu söhbətin məzmunu Şvernikin komissiyasının əlinə çatmışdı və o, bu barədə MK-nin rəyasət heyətinə məruz etdi. O vaxt Kirovun Şeboldayevə nə cavab verdiyini bilmirəm. Amma aydın oldu ki, Kirov Stalinin yanına gedib və Şeboldayevlə söhbətini ona danışıb. Stalin guya ki, Kirova belə cavab verib: “Sağ ol, mən bunu unutmayacağam!”. Bu, Stalin üçün səciyyəvi açıqlamaydı: buradakı “sağ ol”dan anlamaq mümkün deyil ki, o, bu məlumata görə Kirova minnətdarlıq edib, yoxsa onu hədələyib. Bu epizod Stalinin təşkil etdiyi qəssabxananın səbəbləri üzərindəki pərdəni aralayır.

Komissiya partiyanın XVII qurultayında səsvermənin necə keçdiyinə də maraq göstərmişdi. Say komissiyasının üzvlərini axtardıq. Onlardan bəziləri sağ idi. Biz yoldaş Andreasyanı və bəzi başqalarını tapdıq. Andreasyanı yaxşı tanıyırdm, mən Moskvanın Krasnaya Presnya rayonunda katib olanda o da şəhərin Oktyabr rayonunda partiya komitəsinin katibi olmuşdu. Andreasyan Mikoyana yaxın adam idi: onlar keçmişdə ruhani seminariyasında birlikdə oxumuşdular. Andreasyan da “öz cəzasını çəkmiş”, ya 15, ya da 16 il türmədə yatmışdı. XVII qurultayın say komissiyasının sağ qalan üzvləri məruzə etdilər ki, Stalinin əleyhinə verilən səslərin miqdarı qurultayda elan olunduğu kimi altı olmayıb, ya 260, ya da 160 olub. Stalinin partiyadakı mövqeyini, təkəbbür və xarakterini nəzərə alsaq, hər iki rəqəm böyük sayılmalıdır. Qurultayda isə elan olunmuşdu ki, Stalinin namizədliyinə qarşı altı nəfər səs verib.^[4]

1. ↑ Хлевнюк О. В. Хозяин. Сталин и утверждение сталинской диктатуры. М., РОССПЭН, 2012. С. 262.
2. ↑ В. Роговин. Сталинский неонэп. Гл. XIII. Процесс Николаева-Котолынова, со ссылками на журналы: Родина. 1989. № 7. С. 74; Вопросы истории. 1989. № 6. С. 109—110.
3. ↑ irovun qatili Smolnının girişində tapança ilə tutulub, buraxıblar, sonra yenidən gəlib – Xruşovun memuarından parçalar
4. ↑ “Kirovun qətlinin icraçı və şahidlərinin hamısı güllələnmişdilər” – Xruşovun araşdırması

• Эхо выстрела в Смольном: История расследования убийства С. М. Кирова по документам ЦК КПСС / Под ред. Н. Г. Томилиной и М. Ю. Прозуменщикова; сост. Т. Ю. Конова. М.: МФД, 2017.
• Григорий Померанц. Следствие ведёт каторжанка. М.: ПИК, 2004.
• М. П. Шрейдер. НКВД изнутри. Записки чекиста. М.: Возвращение, 1995.
• Р. А. Медведев. О Сталине и сталинизме. М.: Прогресс, 1990, 488 с.
• Хлевнюк О. В. Хозяин. Сталин и утверждение сталинской диктатуры. М., РОССПЭН, 2012.
• Балан В. Сталин и убийство Кирова // Лебедь. 1 декабря 2002, № 300.
• Хрущёв Н. С. Время. Люди. Власть. Воспоминания. Ч. I. Начало пути. Убийство Кирова.