Nazino faciəsi

Nazino işi 1988-ci ilə qədər, Sovet İttifaqında qlasnost islahatları zamanı, Memorial cəmiyyəti tərəfindən araşdırma başlayanadək demək olar ki, bilinməz olaraq qalırdı. Hadisələr 2002-ci ildə Qərbi Sibir Kommunist Partiyası tərəfindən 1933-cü ilin sentyabrına aid xüsusi komissiyanın hesabatlarının "Memorial" tərəfindən dərc edildiyi zaman yayıldı.^[3][4]

Nazino faciəsi (rus. Назинская трагедия, translit. Nazinskaya Tragediya) - 1933-cü ilin may ayında Sovet İttifaqındakı Nazino adasına 6000 nəfərin kütləvi şəkildə deportasiyası idi. Deportasiya olunanlar, əsasən siyasi məhbuslar və kiçik cinayətkarlardan ibarət idi və onlar "xüsusi bir qəsəbə" tikmək üçün məcburi şəkildə kiçik, təcrid olunmuş, Tomskdan 540 kilometr (340 mil) şimal-qərbdə yerləşən, Qərbi Sibirdəki adaya göndərildi. Köçkünlərə yalnız yemək üçün un, az miqdarda alətlər, geyimlər və ya sığınacaq verilmişdi. Adanı tərk etməyə çalışanlar silahlı mühafizəçilər tərəfindən öldürülürdü.^[1][2] Adanın şəraiti geniş yayılan xəstəliklərə, hakimiyyətdən sui-istifadə, zorakılıq və kannibalizmə səbəb oldu. On üç həftə ərzində Nazino adası ilə əlaqəli deportasiyalarda 4000-dən çoxu insan öldü ya da itkin düşdü. Sağ qalanların əksəriyyətinin səhhətində problem yarandı.^[1][2]

Xarici video
	Ölüm adasının yanında, (rus dilində, 29 dəqiqə)[5]

1933-cü ilin fevral ayında OQPU gizli polisinin başçısı Qenrix Yaqoda və QULAQ əmək düşərgəsi sisteminin rəhbəri Matvey Berman Sovet İttifaqının baş katibi İosif Stalinə özünün təsvir etdiyi, Sibir və Qazaxıstanda "xüsusi qəsəbələrdə" 2.000.000 nəfərin yenidən məskunlaşdırılmasının nəzərdə tutulduğu "möhtəşəm plan"ı təqdim etdi. Köçürülənlər, ya da "məskunlaşanlar" seyrək məskunlaşmış bölgələrdə bir milyon hektardan çox toxunulmamış ərazini (10.000 km2; 2.5 milyon akr; 4,000 kvmi) istehsalat vəziyyətinə hazır hala gətirməli və iki il ərzində özlərini bu torpaqlardan təmin etməli idilər.^[6]

Yaqoda və Bermanın planı 2.000.000 qolçomağın (torpaq sahibi olan varlı kəndlilər) və digər kənd təsərrüfatı işçilərinin qolçomaqlıqdan salınma siyasətinin bir hissəsi olaraq əvvəlki üç ildə meydana gəlmiş eyni sahələrə sürgün edilməsi təcrübəsinə əsaslanırdı. Ancaq əvvəlki plandan fərqli olaraq Sovet İttifaqında davam edən aclıq səbəbindən yeni plana dəstək üçün mövcud mənbələr ciddi şəkildə məhdudlaşmışdı. Buna baxmayaraq, yeni plan SSRİ Xalq Komissarları Sovetinin 11 mart 1933-cü il tarixli qərarı ilə təsdiq edildi. Plan təsdiqləndikdən qısa müddət sonra deportasiya olunanların sayı 1 000 000 nəfərə endirildi.

Orijinal plan Rusiya SFSR-də, Ukrayna SSR-də, Sovet İttifaqının qərb ərazilərində, Aşağı Volqa, Şimali Qafqaz və Qara Yer Bölgələrindəki kənd təsərrüfatlarında yaşayan bir neçə növ qolçomaq, kəndli, "şəhər ünsürü" və digər insanları hədəf almışdı. Əvəzində deportasiya olunanların çoxu daxili pasport ala bilməyən Moskva və Leninqraddan olan insanlar idi. Sovet İttifaqında pasportlaşdırma kampaniyası Siyasi Büro tərəfindən 27 dekabr 1932-ci ildə bütün böyük şəhərlərin sakinlərinə daxili pasportların verilməsi qərarı ilə başlandı və məqsədlərindən biri "SSRİ-nin Moskva, Leninqrad və digər böyük şəhər mərkəzlərini istehsal və ya inzibati işlə əlaqəli olmayan lazımsız ünsürlərin, habelə qolçomaqlar, cinayətkarlar və digər antisosial və sosial təhlükəli elementlərdən təmizləmək " idi.^[7]

Deportasiya olunanlar əvvəlcə keçmiş tacirlər, kəndlərdə aclıqdan qaçan kəndlilər, kiçik cinayətkarlar və ya idealizasiya edilmiş kommunist sinif quruluşuna uyğun olmayan "Deklas və sosial cəhətdən zərərli ünsürlər" idi. Onların mənşəyi pasport verilməməsi deməkdir və xülasə edilmiş inzibati prosedurdan sonra şəhərlərdən sürgün oluna bilərdilər. Həbs olunanların əksəriyyəti iki gün ərzində deportasiya edildi.^[8] 1933-cü ilin mart-iyul ayları arasında Moskvada yaşayan 85.937 nəfər pasportu olmadığına görə tutuldu və deportasiya edildi, Leninqradda yaşayan 4.7676 adam da deportasiya edildi. 1 may 1933-cü il May Günü tətilindən əvvəl Moskvanın təmizlənməsi ilə əlaqədar tutulanlar Tomsk şəhərindəki tranzit düşərgəyə təyin edildi.

Yaqoda və Bermanın planına əsasən köçkünlər Tomsk, Omsk və Açinskdəki tranzit düşərgələrdən keçəcəkdilər. Ən böyük düşərgə Tomskda idi. Hansı ki, bu düşərgə sıfırdan yenidən qurulmalı idi. 15000 deportasiya olunanı saxlamaq üçün tikintisinə aprel ayından başladı. Düşərgənin mayın 1-dək başa çatdırılması planlaşdırılmasa da, aprel ayında 25,000 köçkün gəlmişdi və son əmək düşərgələrinə çay nəqliyyatı may ayının əvvəlinə, Ob və Tom çaylarında buz təmizlənənə qədər bağlanmışdı. İlk gələnlərin çoxu qolçomaqlar və digər kənd təsərrüfatı işçiləri və Rusiyanın cənub şəhərlərindən olan insanlar idi. Çox sayda köçkünün gəlişi onları "ac və yoluxucu" kimi qəbul edən Tomsk səlahiyyətlilərini vahiməyə saldı.^[9]

Qərbi Sibir diyarının Narmiski rayonunda yerli Kommunist Partiyasının rəhbəri olan Vassili Arseniyeviç Veliçkonun hesabatında 22 nəfər deportasiya olunan insanla bağlı məlumat verilmişdi:

Nə qədər insanın, hətta kimin öldüyünü demək çətin idi. Çünki, deportasiya olunanların sənədləri tutulma zamanı və ya saxlanılma mərkəzlərindəki polis orqanları tərəfindən müsadirə edilmişdi və ya qatardakı cinayətkarlar tərəfindən siqaret düzəltmək üçün istifadə edilmişdi. Ancaq, onlardan bəziləri sənədləri özləriylə apara bilmişdi: partiya və partiya namizədlik kartları, Komsomol kartları, passportlar, fabrikadan sertifikatlar, fabrika sənədləri vəs... Moskavadan Novojilov, Vl. Kompressor işçisi. Sürücü. Üç dəfə qiymət artımı ilə təltif edilib. Həyat yoldaşı və uşağı Moskvadadı. O, işdən sonra arvadı ilə birlikdə kinoya getməyə hazırlaşırdı. Xanımı geyinərkən, siqaret çəkmək üçün pilləkənlərdən addımlayarkən saxlanılmışdı. Yaşlı qadın Quseva. O, Muromda yaşayır. Əri Murom dəmiryol stansiyasının polis şefi kimi işləyən köhnə kommunistdir. O, burada iyirmi üç ilə yaxındır ki işləyir. Onların oğlu da eyni stansiyada köməkçi mühəndis sürücü kimi işləyirdi. Quseva əri üçün dəst və bir az ağ çörək almaq üçün Moskvaya getmişdi. Onun sənədləri ona kömək etmədi....[10]

Deportasiya edilənlərin olduğu dəmiryolu karvanı 30 apreldə Moskvadan, bənzər bir qatar isə 29 mayda Leninqraddan ayrıldı, hər ikisi mayın 10-da gəldi, səfər zamanı gündəlik qida rasionu adambaşına 300 qram çörək idi. Deportasiya olunanlar arasındakı cinayətkar qruplar digər köçkünləri döyərək yemək və geyimlərini oğurladılar. Tomskdakı səlahiyyətlilər şəhər köçkünləri ilə tanış deyildilər və onlardan çətinlik gözlədikləri üçün onları ən təcrid olunmuş iş yerlərinə göndərməyə qərar verdilər. Tomsk şəhərinə gəldikdən iki gecə sonra içməli su tələb etdikləri üçün bir iğtişaş baş verdi, lakin iğtişaş qoşunlar tərəfindən yatırıldı.^[11] Şəhər köçkünlərinin bir çoxu daha sonra Tomskdan 800 km (500 mil) şimalda, Qərbi Sibirin cüzi bir hissəsində, yerli Ostyak xalqı tərəfindən məskunlaşılan, Ob çayında bir çay adası olan Nazino adasına (rus. остров Назино) göndərildi.^[8] 14 may 1933-cü ildə ağac kəsmək üçün hazırlanmış dörd çay barajı 5000-ə yaxın köçkünlə dolduruldu. Deportasiya olunanların üçdə biri "həbsxanaları dekonstruksiya etmək" üçün göndərilən cinayətkarlar idi. Təxminən yarısı Moskva və Leninqraddan olan dekolteli insanlar idi. Əmək düşərgələrinə rəhbərlik edən səlahiyyətlilərə əvvəlcə mayın 5-də göndəriləcəyi barədə məlumat verildi. Bu səlahiyyətlilər heç vaxt şəhər köçkünləri ilə işləməmiş və onları dəstəkləmək üçün heç bir mənbəyə və ya vəsaitə sahib deyildilər.^[12] Deportasiya olunanlar barjaların altındakı palçıqların altında saxlanılırdı və gündə bir adam üçün gündəlik 200 qram çörək verilirdi. İyirmi ton un - adam başına təxminən 4 kq (9 funt) - daşınırdı, ancaq barjalarda başqa yemək, yemək əşyaları və ya alətlər yox idi. Bütün nəzarət işçiləri, iki komandir və əlli gözətçi, yeni işə götürüldü və onların da ayaqqabıları və ya geyimləri yox idi.^[13]

Barjalar mayın 18-də günortadan sonra Nazino adasında, təxminən uzunluğu 3 km və eni 600 metr olan bataqlıq bir adada boşaldılar. Yola düşən köçkünlərin siyahısı yox idi, ancaq gəlişdə 322 qadın və 4556 kişi sayıldı, Tomskdan gediş zamanı yolda ölənlərə aid 27 cəsəd tapıldı. Deportasiya olunanların üçdə biri gəliş zamanı həyatda qala bilməyəcək qədər zəif idi. Mayın 27-də təxminən 1200 nəfər əlavə olaraq deportasiya olunmuşdur.^[14] Döyüş başlandı və iyirmi ton un adada saxlanıldıqdan və paylanmağa başlandıqdan sonra mühafizəçilər məcburi köçkünlərə atəş açdılar. Un adanın qarşısındakı sahilə köçürüldü və adada paylanması ertəsi gün səhər yenidən həyata keçirildi və nəticədə daha çox atəş edildi. Bundan sonra bütün un təxminən 150 nəfərlik briqadası üçün un toplayan "briqadaçılar" vasitəsilə paylandı. Briqadalar tez-tez vəzifələrindən sui-istifadə edən cinayətkarlar idilər. Çörək bişirmək üçün sobalar yox idi, buna görə deportasiya olunanlar çay suyu ilə qarışdırılmış un yeyirdilər, bu da dizenteriyaya səbəb oldu.^[15] Bəzi köçkünlər qaçmağa çalışmaq üçün ibtidai bərələr qurdular, lakin onların çoxu sıradan çıxırdı və yüzlərlə cəsəd adanın altındakı sahildə, suyun üzərində üzürdü. Mühafizəçilər digər qaçqınları saxlayır və öldürürdülər. Onlar sanki idman üçün heyvan ovlayırdılar. Tomskın yuxarı hissəsindən başqa ölkənin qalan hissəsinə nəqliyyatın olmaması və tayqada həyatın sərt olması səbəbindən çayın üzərindən keçən və mühafizəçilərdən yayınan hər hansı digər qaçqınlar son nəticədə ölü sayılırdı.^[15]

Deportasiya olunmuşlar artıq Nazino adasına gəldikdən bir müddət sonra Yaqoda və Berman planı Stalin tərəfindən rədd edildi.^[16]

Adadakı cəmiyyət tez bir zamanda parçalandı və xaosa çevrildi: əhalinin əksəriyyəti, şəhərin sakinləri idi, əksəriyyəti adanın lazımi vəziyyətdə olmasını təmin edəcək təmizlik və becərmə kimi əsas kənd təsərrüfatı təcrübələri haqqında heç nə bilmirdi. Resursların seyrəkliyi adaya hakim olmaq üçün şiddət tətbiq etməyə başlayan dəstələrin meydana gəlməsinə səbəb oldu. İnsanlar yemək və pul uğrunda gedən döyüşlərdə tez-tez öldürüldü və qızıl diş plombları və tac kimi dəyərli bir şeyə sahib olanların cəsədləri tez-tez talan edildi. Mühafizəçilər dəstələrə qarşı laqeyd olsalar da, öz terror hakimiyyətlərini qurdular, sakinləri qəsb etdilər və kiçik cinayətlərə görə insanları edam etdilər. Mühafizəçilərə də sakinləri içəridə saxlamağa tapşırıldı və qaçmağa cəhd edən insanları öldürdülər. Hətta qorunması lazım olunan, adanın əhalisini izləmək üçün göndərilən həkimlər canları üçün qorxmağa başladılar. Lazımi qida olmaması və may ayının sonuna qədər ölüm tezliyi, kannibalizmin geniş yayılmasına səbəb oldu ki, məskunlaşanlar sonda insanları yeganə məqsədlə, qidalanma üçün öldürməyə başladılar.

Mayın 21-də üç səhiyyə işçisi beş yeni vəziyyətdə kannibalizm əlamətləri olan 70 yeni ölüm hadisəsi aşkarladı. Növbəti ay ərzində mühafizəçilər təxminən 50 nəfəri kannibalizmə görə həbs etdilər.

Nazino adasındakı ağır vəziyyət nəhayət, Sovet hakimiyyəti tərəfindən qəsəbənin ləğv edildiyi və sağ qalan 2,856 köçkünün Nazina çayının yuxarı hissəsindəki kiçik yaşayış məntəqələrinə köçürüldüyü və adadan sağlamlığı səbəbiylə köçürülə bilməyən 157 məcburi köçkünün buraxıldığı zaman sona çatdı. Qəsəbənin dağıdılmasına baxmayaraq köçürülənlərin yüzdən çoxu köçürmə zamanı öldü. Köçürmədən sağ qalan insanlar az sayda alətlə və çox az miqdarda yeməklə qaldılar və səpmə yatalaq xəstəliyi təhlühəsiylə üzləşdilər. Deportasiya olunanların çoxu əvvəlki hadisələr ilə əlaqədar yeni yaşayış məntəqələrində işləməkdən imtina etdilər.^[17]

On üç həftə müddətində Nazino adası üçün nəzərdə tutulan təxminən 6000 deportasiya ediləndən 1500 ilə 2000 arasında insan aclıq, ifşa, xəstəlik, qətl və ya təsadüfən ölüm səbəbiylə öldü. Daha 2 min köçkün yoxa çıxdı və yerləşdikləri yerlər əlçatmaz idi, buna görə də ölü sayılırdılar. Ölənlərin sayına adada və ya oradan daşınması zamanı ölən və ya itkin düşən insanlar daxildir.

İyulun əvvəllərində səlahiyyətlilər tərəfindən deportasiya olunmayanlar istifadə edilərək yeni yaşayış yerləri tikilsə də, ancaq 250 Nazino adası sakini buralara köçürüldü. Əvəzində 4200 nəfər Tomskdan gətirilən yeni köçkünlər bu yaşayış yerlərinə gətirildi. Hadisələrlə bağlı Veliçko tərəfindən Stalinə göndərilən hesabat Lazar Kaqanovic tərəfindən Politbüronun üzvlərinə paylanılmış və Novosibirskdəki arxivdə saxlanılmışdı.^[18] Hesabatda 6114 "köhnəlmiş element" ("ikinci sinif və sosial olaraq zərərli elementlər" və ya "sinifsiz insanlar" kimi də adlanırdılar) 1933-cü ilin mayında adaya gəlib çatmışdı və ən azı 27 nəfər çay nəqliyatı ərzində ölmüşdü. Adada hər hansısa bir sığınacaq yox idi, ilk gecə qar yağmışdı və ilk dörd gün ərzində ərzaq paylanılmışdı. İlk gün 295 nəfər basdırıldı.^[19] Veliçkonun Stalinə 20 avqustda yazdığı məktuba görə onun hesabladığı, Tomskdan yola düşən 6700 nəfərdən sadəcə 2200 nəfərin sağ qalmışdı. Veliçkonun məktubu işi araşdırmaq üçün Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası tərəfindən kommisiyanın öhdəliyinə verilmişdi. Oktyabrda komissiya Nazino adasından sağ çıxanların təxminən 2000 nəfər olduğunu və onlarında yarısının xəstə və yataq xəstəsi olduğunu və sadəcə 200-300 nəfər fiziki olaraq işləməyə uyğun idi.^[20] Adadakı mühafizəçilər ve yerli səlahiyyətlilər Veliçkonun hesabatına qarşı gəlməyə çalışdılar, əvəzində töhmətə məruz qaldılar və 12 aydan 3 ilə qədər azadlıqdan məhrum edildilər.

Nazino adasıda baş verən hadisələr Sovet koloniyalaşdırma layihələri ilə problemləri ortaya çıxardı və Sovet idarəçiliyi onların keyfiyyəti ve effektivliyi ilə bağlı şübhəyə düşməyə başladılar. Təkcə 1933-cü ildə 367,457 yeni, izlənilməyən yeni məskunlaşılmış var idi ki, onlardan 151 601 nəfəri işdən uzaqlaşdırılmış, 215 856 nəfər isə sadəcə yaşayış məskənlərindən yoxa çıxmışdı. Nazino adası bir başa olaraq Sovet İttfaqındakı genişmiqyaslı yaşayış məntəqəsi planlarının və şəhərdəki sinfi sayılmayan elementlərin və cinayət keçmişləri olanların gələcəkdəki yaşayış yerləri üçün istifadəsinin sonlanmasına səbəb oldu.

1933-cü ilin sonlarında aparılan ilk araşdırmalardan sonra Nazino adasında baş verən hadisələr, ümumiyyətlə unuduldu, çünki həm bu hadisə ictimailəşdirilməmişdi, həm də onların baş verməsini az sayda insan- sağ qalanlar, hökumət rəsmiləri və şahidlər bilirdi.

1988-ci ildə Sovet İttifaqında qlasnost siyasəti dövründə Nazino işinin təfərrüatları ilk olaraq Memorial insan hüquqları qrupunun səyləri ilə geniş ictimaiyyətə təqdim edildi.^[21]

1989-cu ildə hadisələrə şahidlik etmiş bir nəfər Memoriala:^[22]

Qaçmağa çalışırdılar. Bizdən "dəmir yolu haradadır?" Deyə soruşdular. Heç bir dəmir yolu görməzdik. "Moskva haradadır? Leninqrad?" Deyə soruşdular. Səhv insanlardan soruşurdular: o yerləri heç eşitməzdik. Biz ostyaklarıq. İnsanlar aclıqdan qaçırdılar. Onlara bir ovuc un verildi. Su ilə qarışdırıb içdilər və sonra dərhal ishal oldular. Gördüyümüz şeylər! İnsanlar hər yerdə ölürdü; bir-birini öldürürdülər .... Adada gənc bir yoldaş Kostia Venikov adlı bir keşikçi var idi. Oraya göndərilmişdi və onu gəzdirən bir qıza aşiq oldu. Onu qorudu. Bir gün bir müddət uzaqlaşmalı idi və yoldaşlarından birinə "ona qayğı göstər" dedi, amma orada olan bütün insanlara qarşı bu yoldaş həqiqətən çox şey edə bilmədi ... İnsanlar qızı tutdu, onu apararaq bir qovaq ağacına bağladılar, döşlərini, əzələlərini kəsdilər, yeyə biləcəkləri hər şey, hər şey, hər şeyi .... Onlar ac idilər, yeməli idilər. Kostia geri qayıdanda o, hələ sağ idi. Onu xilas etməyə çalışdı, ancaq çox qan itirmişdi.

Əvvəllər Kommunizmin Qara Kitabı əsərinin müəlliflərindən biri olan fransız tarixçi Nikolas Vert 2006-cı ildə faciə ilə bağlı Kannibal Ada kitabını nəşr etdirdi. Bu kitab 2007-ci ildə ingilis dilinə tərcümə olundu. 2009-cu ildə bu kitaba əsaslanaraq L'île aux Cannibales (Kannibal Ada) sənədli filmi çəkildi.^[23]

Nazino adası hal hazırda Rusiyanın Tomsk vilayətinin Aleksandrovski rayonunda yerləşir və hələ də əvvəl yaşanan hadisələrə görə "Ölüm adası" (rus. Остров Смерти, Ostrov Smerti) və ya "Kannibal ada" adlandırılır.

• QULAQ
• SSRİ-də məcburi köçürülmələr
• Novoçerkassk qətliamı
• Sovet İttifaqında siyasi repressiyalar

• Courtois, Stephane; Werth, Nicolas; Panne, Jean-Louis; Paczkowski, Andrzej; Bartosek, Karel; Margolin, Jean-Louis; Kramer, Mark, The Black Book of Communism: Crimes, Terror, Repression, Harvard University Press, 1999, 154–155, ISBN 0-674-07608-7
• Khlevniuk, Oleg Vitalievich, The history of the Gulag: from collectivization to the great terror, Yale University Press, 2004, 418, ISBN 978-0-300-09284-4
• Kiernan, Ben, Blood and soil: a world history of genocide and extermination from Sparta to Darfur, Yale University Press, 2007, 724, ISBN 978-0-300-10098-3
• Memorial; Institute of History of the Siberian Branch of the Russian Academy of Science, The Nazino Tragedy: A Documented Scholarly Edition, Tomsk, 2002
• Polian, P.M., Against their will: the history and geography of forced migrations in the USSR, Budapest: Central European University Press, 2004, səh. 111, ISBN 978-963-9241-68-8
• Werth, Nicolas, Cannibal Island: Death in a Siberian Gulag, Princeton University Press, 2007, ISBN 9780691130835