Xuan Peron

Xuan Dominqo Peron (isp. Juan Domingo Perón, 8 oktyabr 1895[1][2][…] – 1 iyul 1974[3][1][…]) — Argentina hərbçisi və dövlət xadimi, 1946–1955 və 1973–1974-cü illərdə Argentina prezidenti.

Xuan Dominqo Peron
isp. Juan Domingo Perón
bayraq
Argentina Prezidenti
4 iyun 1946 – 21 sentyabr 1955
ƏvvəlkiFarrel Edilmiro Xulian
SonrakıEduardo Lonardi
bayraq
Argentina Prezidenti
12 oktyabr 1973 – 1 iyul 1974
ƏvvəlkiRaul Alberto Lastiri
Sonrakıİsabel Martines de Peron
Şəxsi məlumatlar
Doğum adı Juan Domingo Perón
Doğum tarixi 8 oktyabr 1895(1895-10-08)[1][2][…]
Vəfat tarixi 1 iyul 1974(1974-07-01)[3][1][…] (78 yaşında)
Vəfat səbəbi ürək çatışmazlığı
Partiya Əmək partiyası (1945-1947) Hustisialist Partiyası (1947-1974)
Təhsili Milli Hərbi Kollec
İxtisası Hərbçi
Fəaliyyəti zabit, siyasətçi
Həyat yoldaşları Aurelia Qabriela Tison de Peron (1929-1938), Eva Peron (1945-1952) və İsabel Martines de Peron (1961-1974)
Dini Roma katolik kilsəsi
Hərbi xidmət
Xidmət illəri 1913-1945
Mənsubiyyəti Argentina Argentina
Qoşun növü Quru Qoşunları
Rütbəsi General-leytenant
Təltifləri Order of Boyacá Knight Grand Cross in the Order of the Netherlands Lion Cənubi Xaç ordeni Grand Cross Special Class of the Order of Merit of the Federal Republic of Germany Almaniya Federativ Respublikasının "Xidmətlərə görə" ordeni National Order of Merit Carlos Manuel de Cespedes Katolik İzabella ordeni sepi Knight Grand Cross with Collar of the Order of Merit of the Italian Republic Star of the Socialist Republic of Romania Order of Merit Order of the Liberator General San Martín Order of May "Xilaskar" ordeni Order of Merit of Duarte, Sanchez and Mella Order of Umayyad Grand Cross of Naval Merit with white badge Grand Cross of the Aeronautical Merit (Spain) - White Decoration National Order of Merit National Order of Honour and Merit Order of the Condor of the Andes National Order of Merit Order of the Aztec Eagle
İmzanın şəkli
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

16 yaşında hərbi məktəbə girir; Milli Hərbi Akademiyanı bitirib, daha sonra hərb tarixi müəllimi olur. 1930-cu ildə prezident İ. Yrigoyenin devrilməsində iştirak edir. 1936–1937-ci illərdə Çilidə, 1939–1941-ci illərdə — İtaliyada Mussolini ilə hərbi attaşedə faşizm ideologiyasına cəlb olunmaq üçün görüşür.

Siyasi karyerası

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Peronizm

1941–1943-cü illərdə 1943-cü ilin iyununda dövlət çevrilişinə cəhd edən birləşmiş Məmurlar Qrupunun liderlərindən biri idi. Hərbi diktatura dövründə əmək naziri (1943–1944), müharibə naziri və vitse-prezident vəzifələrini tutmuşdur (1944–1945); sosial islahat proqramı hazırlamışdı. 1945-ci ilin oktyabrında vəzifəsindən uzaqlaşdırılaraq həbs edilir. Ona dəstək olan işçilərin kütləvi nümayişləri sayəsində sərbəst buraxıldı.

1946 və 1952-ci illerdə prezident seçildi. Peronun ilk vəzifəsi dövründə həyat yoldaşı Eva Peron (ümumiyyətlə "Evita" kimi tanınır) millətə böyük siyasi və mənəvi təsir göstərmiş, siyasi bəyanatlar vermiş, xeyriyyə işlərinə cəlb edilmiş və ictimai həyatda fəal iştirak etmişdir[4]. Bu dövrdə bir çox Avropalı siyasi mühacir, o cümlədən nasistlər Argentinaya sığındılar.

Peronun iqtisadi proqramı Argentinanın sənayeləşməsinə və öz müqəddəratını təyin etməsinə daha çox diqqət yetirirdi və buna görə də həm mühafizəkar millətçilər, həm də bir çox fraksiyalar və işçi təbəqəsinin əhəmiyyətli bir hissəsi tərəfindən təsdiq edildi. Onun partiyası 1955-ci ildə Peronun İspaniyaya qovulmasına səbəb olan hərbi çevrilişlə devrildi.

1973-cü ildə prezident seçkilərində qalib gələrək hakimiyyətə qayıtdı. Üçüncü arvadı Maria Estela Martines de Peron (daha çox İsabel kimi tanınır) özü ilə birlikdə vitse-prezident seçildi.

1 iyul 1974-cü ildə Quinta de Olivos şəhərətrafı iqamətgahında xroniki ürək xəstəliyinin pisləşməsinin səbəb olduğu ürək tutmasından öldü. Ölüm elanını həyat yoldaşı, vitse-prezident Maria Estela Martines de Peron etdi.

Ölümündən sonra, İsabel Martines de Peron, ölkə konstitusiyasına uyğun olaraq, prezident vəzifəsini icra etdi. Artan iqtisadi problemlər və siyasi qeyri-sabitlik tətillərə, siyasi qaçırmalara və partizan müharibələrinə səbəb oldu.

Daxili siyasət

[redaktə | mənbəni redaktə et]
General Peron hərbi geyimdə, qəhvə içir (1950 və sonrakı illər)
Prezident Peron 1946-cı ildəki açılış paradında

Peron və onunla çalışan sağ əli Hortensiyo Quixano, 24 fevral 1946-cı il prezident seçkilərində Radikal Vətəndaş Birliyinin rəhbərlik etdiyi müxalifət ittifaqı üzərində qələbə üçün xalqın dəstəyindən istifadə etdilər.

Peronun 17 oktyabr 1945-ci il, səfərbərlikdən bir gün sonra elan etdiyi İşçi Partiyasının biletindəki namizədliyi, ona qarşı qeyri-adi müxtəlif müxalifəti oyandıran bir ildırım çubuğu oldu. Mərkəzçi Radikal Vətəndaş Birliyinin (UCR), Sosialist Partiyasının, Kommunist Partiyasının və mühafizəkar Milli Avtonomist Partiyasının (1874–1916-cı illərin əksəriyyətində hakimiyyətdə olan) əksəriyyəti iyunda Peronu Kasa Rosada tutmaq məqsədi və maliyyə sektoru və ticarət palatasında maraqlarına görə bir ittifaqa girmişdilər.8 dekabr, Konqres qarşısında kütləvi zərbə mitinqi təşkil edərək Demokratik Birlik, UCR konqresmenlərindən olan iki nəfər Xose Tamborini və Enriki Moskananı namizəd göstərdi. İttifaq konqresmenlər Rikardo Balbin və Arturo Frondizi və keçmiş Kordoba qubernatoru Amadeo Sabattini kimi hamının ittifaqın mühafizəkar maraqlara bağlanmasına qarşı çıxdıqları kimi bir çox tanınmış millət vəkillərinə qalib gələ bilmədilər. Onların təşviqat kampaniyasına dəstək olmaq üçün ABŞ səfiri Spruille Braden, Peron, Prezident Farrell və digərləri Faşist əlaqəlilərinin digərləri kimi tanınan ağ bir kağız nəşr etdi[5]. İspan dilini yaxşı bilən Braden, Demokratik Birlik mitinqlərinə şəxsən müraciət etdi, ancaq Peronun seçimi "Peron ya da Braden" arasındakı seçim olaraq yekunlaşdırdıqda bu addımı müsbət oldu. O, özünün Argentina bayraq rəngləri üzərində bir oyun olan və Yankee imperializminin antaqonizminə diqqət çəkən "Mavi və Ağ Kitab"ı ilə "Mavi Kitab"a cavab verməklə daha da dəstəkləndi. O, Prezidenti onun qətiyyətli qələbəsinə töhfə verən hərəkətləri ilə Mərkəzi Bankın milliləşdirilməsinə və Milad bonuslarının məcburi müddətinin uzadılmasına imza atmağa inandırdı[6].

Eyngıl Borlenqi, daxili işlər naziri olaraq yeni əmək məhkəmələrini və müxalifətin fəaliyyətlərini nəzarətdə saxlayan keçmiş bir sosialist

4 iyun 1946-cı ildə Peron prezident olanda iki hədəfi sosial ədalət və iqtisadi müstəqillik idi. Bu iki məqsəd, Soyuq Müharibə, kapitalizm və sosializm arasında seçim etməkdən çəkindi, lakin bu məqsədlərə çatmaq üçün konkret bir vasitə yox idi. Peron, iqtisadi məsləhətçilərinə, işçilərin əmək haqqının artırılması, tam məşğulluğa nail olmaq, sektoru şaxələndirərkən (o zaman qida emalı üstünlük təşkil edir) 40% artımını stimullaşdırmaq və nəqliyyat, enerji və sosial infrastruktur (özəl, habelə ictimai, sektorlarda)rabitə əlaqələrini yaxşılaşdırmaq məqsədilə beş illik plan hazırlamağı tapşırdı. Peronun planlaşdırmasına əsasən siyasi mülahizələr daxil edilmişdi. Çox sayda hərbi müttəfiq xüsusilə mənzil proqramı ilə məşhurlaşan, Buenos Ayres əyalətinin qubernatoru seçilən polkovnik Dominqo Mercante namizəd oldu. Onu hakimiyyətə gətirdikdən sonra Baş Əmək Konfederasiyasına (CGT) əmək məhkəmələrini təqdim edən yeni rəhbərlik tərəfindən böyük dəstək verildi və kabinetini Xuan Atilio Bramuqlia (Xarici İşlər Nazirliyi) və Anxel Borlenqhi(Argentinada hüquq mühafizə orqanlarına nəzarət edən Daxili İşlər Nazirliyi) kimi həmkarlar ittifaqı təyin edənlərlə doldurdu. Bundan əlavə, varlı sənayeçilərə (Mərkəzi Bankın sədri Miquel Miranda) və bir neçə il əvvəl Miquel Primo de Riveranın pis davranış rejimini tövsiyə edən İspan iqtisadçısı Xose Fiquerola kimi sosialistlər üçün yer açdı. Peronun adından müdaxilə və onun təyin etdiyi CGT-yi müavinət vermək istəməyən işəgötürənlər qarşısında tətillər çağırmağa və ya yeni əmək qanunvericiliyinə hörmət etməyə təşviq etdi. Tətil fəaliyyəti (1945-ci ildə 500.000 iş günü itirildikdə) 1946-cı ildə 2 milyona, 1947-ci ildə isə 3 milyonu keçdi. İlk növbədə Argentinanın əsas həmkarlar ittifaqı olan CGT-də daxil olmaqla, həmkarlar ittifaqları 1950-ci ilə qədər 500.000-dən 2 milyona qədər artdı. O vaxt ölkənin işçi qüvvəsi 5 milyona yaxın adam olduğundan, ArgentinaCənubi Amerikada işçi qüvvəsinin ən çox birləşdiyi bir yer idi[7].

Prezident Peron (sağ) Səfir Ser Reqinald Liper tərəfindən izlənilən İngilis dəmir yollarının milliləşdirilməsinə imza atır, mart 1948

XX əsrin birinci yarısında siniflər arasında genişlənmə boşluğu mövcud idi; Peron, əmək haqqının və məşğulluğun artırılması ilə milləti daha çox plüralist və xarici ticarətdən az etibarlı hala gətirməyə çalışırdı. 1946-cı ildə vəzifəyə gəlməzdən əvvəl, Prezident Peron, İkinci Dünya Müharibəsi kimi hadisələrdən daha yaxşı izolyasiya edilmiş, daha iqtisadi cəhətdən müstəqil bir Argentinaya səbəb olacağına inandığı kəskin addımlar atdı. O, başqa bir beynəlxalq müharibənin olacağını düşünürdü[8]. İdxalın azaldılması və müharibənin Argentinanın ixracının miqdarına və qiymətinə faydalı təsirləri, bu illər ərzində 1.7 milyard ABŞ dolları dəyərində mənfəət yaratdı[9].

Peron, vəzifədəki ilk iki ilində Mərkəzi Bankı Milliləşdirmə|milliləşdirdi və İngiltərə Bankına milyard dollarlıq borcunu ödədi; dəmir yolları (əsasən Britaniya və Fransa şirkətlərinə məxsus), dəniz ticarəti, universitetlər, kommunal xidmətlər, ictimai nəqliyyat (sonra, əsasən tramvay yolları) milliləşdirdi; və, ehtimal ki, ən əhəmiyyətli dərəcədə, ölkənin ən çox ixrac yönümlü taxıl və yağ bitkiləri üçün Ticarətin Təşviqi İnstitutu (IAPI) üçün vahid alıcı yaratdı. IAPI, Argentinanın məşhur taxıl ixrac sektorunu Bunqe və Born kimi köklü konqlomeratlardan nəzarət altına aldı; lakin 1948-ci ildən sonra əmtəə qiymətləri düşəndə yetişdiricilər qısa müddətə dəyişməyə başladılar. IAPI qazancı rifah layihələrini maliyyələşdirmək üçün istifadə olunur, daxili tələb işçilərə verilən böyük əmək haqqı artımı ilə dəstəklənir;[10] 1945–1949-cu illərdə orta real əmək haqqı təqribən 35% artdı, eyni dövrdə milli gəlirdə Əmək|əməyin payı 40% -dən 49% -ə yüksəldi[11]. Səhiyyə xidmətindən istifadə 24 fevral 1947-ci ildə qüvvəyə minən İşçi Hüquqları Qanunu (sonradan 1949-cu il Konstitusiyaya Maddə 14-b olaraq daxil edildi)[12] tərəfindən təmin edildi, sosial təminat isə Argentina işçi sinfinin demək olar ki, bütün üzvlərinə şamil edildi[13].

1946–1951-ci illərdə sosial təminatla əhatə olunan argentinalıların sayı üç dəfədən çox artmışdı ki, 1951-ci ildə 5 milyondan çox insan (iqtisadi fəal əhalinin 70% -i) sosial təminatla təmin olundu. Tibbi sığorta bankçılıq və metal emalı da daxil olmaqla yeni sahələr də Genişləndirmə|genişləndirildi. 1945–1949-cu illər arasında real əmək haqqı 22% artdı, 1949 və 1952 illəri arasında düşdü, sonra 1953-cü ildən 1955-ci ilə qədər yenidən 1946-cı ildəkindən ən azı 30% artdı. Mütənasib olaraq əmək haqqı 1946–1948-ci illərdə milli gəlirin 41% -dən 1952–1955-ci illərdə 49% -ə dək yüksəldi. İşçilərin real gəlirlərinin artması minimum əmək haqqı, ərzaq və digər əsas istehlak maddələrinin qiymətlərinə nəzarət və işçilərə mənzil kreditləri verilməsi qanunlarının icrası kimi hökumət siyasəti ilə tətbiq edilmişdir.

Xarici siyasət və rəqibləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Peron ilk dəfə 1949-cu ildə xarici siyasətini — "Üçüncü Yol" u açıqladı. Bu siyasət ikili Soyuq Müharibə bölgüsünün qarşısını almaq, ABŞ və Sovet İttifaqı kimi digər dünya güclərini düşmən deyil, müttəfiq kimi saxlamaq üçün hazırlanmışdır. Sovet İttifaqı ilə diplomatik münasibətləri bərpa etdi, 1917-ci ildə bolşevik inqilabından sonra əlaqələri kəsilmiş və çətin vəziyyətdə qalan Sovetlərə taxıl satışını açdı[14]. ABŞ siyasəti Peron illərində Argentinanın böyüməsini məhdudlaşdırdı; Argentinaya embarqolar qoyaraq ABŞ, dünyanın iki təsir dairəsinə bölündüyü bir dövrdə, xalqın iqtisadi cəhətdən suveren olmağa can atmasına ümid verirdi. ABŞ maraqları, Argentina üçün mexaniki bir mal təminatçısı olmaqdan əlavə Argentinaya neft və ət qablaşdırma sənayesi vasitəsilə verilmiş böyük kommersiya sərmayələri (milyard dollardan çox) olduğu üçün haradasa burdakı paylarını itirməkdən qorxurdular. Xaricdə mübahisə nöqtələri ilə təsirli bir şəkildə məşğul olmaq bacarığı, Peronun potensial rəqiblərinə inamsızlığına eyni zamanda mane olurdu bu, Xuan Atilio Bramuqlianın 1949-cu ildə işdən çıxarılması ilə xarici əlaqələrə zərər verdi.

Möhkəm bir anti-kommunist və təmkinli çempion Amerikalı diplomat George F. Kennanın artan təsiri, ABŞ-nin Argentinanın iqtisadi suverenlik və neytrallıq hədəflərinin Peronun Amerikadakı kommunizmin yenidən dirçəldilməsi üçün etdiyi səylərə görə şübhələrini artırırdı. ABŞ Konqresi Peron və onun hökumətini bəyənmədi. 1948-ci ildə onlar Argentinanı Marşal planından, Trumen administrasiyasından kommunizmə qarşı mübarizəyə görə xaric etdilər və ABŞ köməyi ilə müharibə altında olan Avropa xalqlarının bərpasına kömək etmək üçün Argentinaya köməyi kəsdilər. Bu, Argentinanın 1948-ci ildən sonra maliyyə böhranlarına səbəb oldu və Peronun bioqrafiyasını qələmə alan Cosef Peycə görə Marşal planı, Argentinanı sənaye gücünə çevirmək üçün Peronun ambisiyalarını yaradan tabuta süngü çəkdi". Siyasət Argentinanı Kanada ixracatçılarının xeyrinə Qərbi Avropadakı potensial kənd təsərrüfatı bazarlarından məhrum etdi.

ABŞ ilə münasibətlər pisləşdiyinə görə, Peron anlaşılmazlıqları yumşaltmaq üçün səy göstərirdi. Bu, prezident Harri Truman tərəfindən Corc Messersmisin ABŞ-nin Argentinada səfiri təyin edilməsindən sonra daha da asanlaşdı. ABŞ mallarına güzəştli münasibət qarşılığında ABŞ-dəki Argentina aktivlərinin sərbəst buraxılması, ardınca Argentinanın Çapultepek qanununun təsdiqlənməsi, Trumanın Latın Amerikası siyasətinin əsasını təşkil edirdi. O, hətta 1950-ci ildə BMT-nin himayəsi altında argentinalı əsgərlərin Koreya müharibəsinə cəlb edilməsini təklif etdi (ictimaiyyətin etirazı qarşısında geri çəkildi)[15]. Peron, xarici kredit bazarlarından borc almağa qarşı çıxırdı, daxili istiqrazları yerləşdirməyə üstünlük verirdi. O, Ticarət və Tariflər haqqında Baş Sazişə və Beynəlxalq Valyuta Fonduna qoşulmaqdan imtina etdi.

Prezident olaraq Peron Argentinada idmanın inkişafında fəal iştirak edirdi, beynəlxalq tədbirlərə ev sahibliyi edir və məşhur boksçu Xose Mariya Qatika kimi idmançılara sponsorluq edirdi.

Beynəlxalq idmanın xoş niyyət yaratdığına inanan Peron, 1950-ci ildə Dünya Basketbol Çempionatına və 1951-ci ildə Pan Amerika Oyunlarına ev sahibliyi etdi, hər ikisində də argentinalı idmançılar uğur qazanmışdılar. O, eyni zamanda Formula 1-in beşqat dünya çempionu Xuan Manuel Fanxio da daxil olmaqla çox sayda məşhur idmançıya sponsorluq etmişdi. Onun 1956-cı il Olimpiya oyunlarını Buenos-Ayresdə keçirmək təklifi Beynəlxalq Olimpiya Komitəsi tərəfindən yekdilliklə qəbul olunmadı.

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 4 Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
  2. ↑ 1 2 Juan Domingo Perón // Brockhauz Ensiklopediyası (alm.).
  3. ↑ 1 2 Перон Хуан Доминго // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. / под ред. А. М. Прохоров 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1969.
  4. ↑ "Как-то влиятельный аргентинский дипломат Брамуглия сказал Эвите: "Не забывайте, сеньора, что во время моих заграничных поездок президент мне каждый день пишет". Что было правдой. Но Эвита парировала: "А вы, Брамуглия, не забывайте, что со мной президент каждую ночь спит". Брамуглия был отправлен в отставку" (Согласно воспоминаниям Ипполито Паса [1] Arxivləşdirilib 2009-03-09 at the Wayback Machine).
  5. ↑ Keen, Benjamin. A History of Latin America (6). Boston, New York: Houghton Mifflin Company. 2000. səh. 325. ISBN 978-0-395-97712-5.
  6. ↑ Crassweller, David. Perón and the Enigmas of Argentina. W.W. Norton and Company. 1987. səh. 221. ISBN 978-0-393-30543-2.
  7. ↑ St. James Encyclopedia of Labor History Worldwide.
  8. ↑ "Juan Perón". National Geographic (magazine). Dekabr 1994.
  9. ↑ "Juan Perón". National Geographic (magazine). Mart 1975.
  10. ↑ Dufty, Norman Francis. The Sociology of the Blue-collar Worker. 1970.
  11. ↑ Dornbusch, Rüdiger; Edwards, Sebastian. The Macroeconomics of populism in Latin America. 2001.
  12. ↑ Mesa-Lago, Carmelo. Social Security in Latin America: Pressure Groups, Stratification, and Inequality. 1994.
  13. ↑ Alexander, Robert Jackson. Juan Domingo Perón: A History. 1979.
  14. ↑ "Todo Argentina". Todo Argentina. 2021-04-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 yanvar 2011.
  15. ↑ "Todo Argentina". Todo Argentina. 29 iyun 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 January 2011.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]