İvan Demyanyuk

İvan Nikolayeviç Demyanyuk (ukr. Іван Миколайович Дем’янюк, ing. John Demianiuk; 3 aprel 1920[1][2][…] – 17 mart 2012[3][1][…], Bad-Faylnbax[d], Bavariya[4]) — Ukrayna əsilli keçmiş ABŞ və SSRİ vətəndaşı İkinci Dünya müharibəsi zamanı nasistlərin bir neçə konsentrasiya düşərgəsində mühafizəçi kimi xidmət edərkən törədilmiş hərbi cinayətlərdə ittiham olunur. Əvvəllər Demyanyukun məşhur qəddar mühafizəçi "İvan Qroznı" ola biləcəyi iddiası irəli sürülürdü.[5]

İvan Demyanyuk
ukr. Іван Миколайович Дем'янюк
Doğum tarixi 3 aprel 1920(1920-04-03)[1][2][…]
Vəfat tarixi 17 mart 2012(2012-03-17)[3][1][…] (91 yaşında)
Vəfat yeri
Vəfat səbəbi xəstəlik
Uşağı 3
Fəaliyyəti işgəncə verən, hərbi qulluqçu, konsentrasiya düşərgəsi nəzarətçisi, mexanik[d]
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Almaniyadakı son məhkəməsi zamanı o, Sobibor ölüm düşərgəsində gözətçi kimi xidmət edərkən 28.000-dən çox insanın qətlində iştirak etməkdə ittiham edilib. Onun məhkəməsi 18 ay davam etdi. 2011-ci ilin mayında İvan Demyanyuk 5 il müddətinə azadlıqdan məhrum edildi.[6][7] Lakin Apellyasiya Məhkəməsinin təqsirləndirilən şəxsin ölümünə qədər hökm çıxarmağa vaxtı olmadığından hökm heç vaxt qüvvəyə minmədi. Bu səbəbdən Demyanyuk məhkum olunmamış hesab olunur. 2020-ci ilin yanvar ayında Berlində Sobibor düşərgəsindən əvvəllər məlum olmayan fotoşəkillər aşkar edildi. Medianın məlumatına görə, bu fotoşəkillərdə keçmiş gözətçi İvan (Con) Demyanyuk da var idi.[8]

Həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1920-ci il aprelin 3-də Ukrayna SSR, Kiyev quberniyasının Berdiçevski rayonunun Dubovye Maxarintsı kəndində (indiki Ukraynanın Vinnitsa vilayətinin Kazatinski rayonunun ərazisi) kasıb ukraynalı kəndli ailəsində anadan olub. Kənd məktəbinin dörd sinfini bitirdikdən sonra kolxozda traktorçu işləyib. Ailə 1930-cu illərin əvvəllərində Ukrayna SSR ərazisində aclıqdan sağ qalmağı bacarıb.

1940-cı ildə Qırmızı Ordu sıralarına çağırılıb. 1942-ci ilin mayında Krımda əsir düşüb.[9][10]

O, Helmdəki hərbi əsir düşərgəsinə düşmüş və burada Hivi kimi xidmətə cəlb edilib.[9][11][12][13] Travniki həbs düşərgəsində hazırlıq kursunu bitirmiş və SS-ə sədaqət andını içib.[14] Onun ilk vəzifəsi kənd təsərrüfatında məcburi əməyə cəlb olunan yəhudi məhbusları qorumaq idi.[13][15] Qısa müddətdən sonra o, Maydanek həbs düşərgəsində xidmət edib. Lakin onun buradakı birbaşa funksiyaları tam aydınlaşdırılmayıb.[13] 1943-cü ilin mart ayından sentyabr ayına qədər Sobibor konsentrasiya düşərgəsində keşikçi olub. Bundan sonra Bavariya Flossenbürg əsir düşərgəsinə göndərilib.[9][15][16][17] 1944-cü ildə general Andrey Vlasovun rəhbərliyi altında bir müddət Rusiya Azadlıq Ordusunda xidmət edib.[10][15]

1945-ci ilin mayında o, Almaniyanın cənubundakı Landşut şəhərindəki qaçqın düşərgəsinə üz tutdu və sonradan “faşist rejiminin qurbanı” kimi ABŞ administrasiyasından maddi yardım aldı. 1952-ci ilə qədər Almaniyanın müxtəlif şəhərlərində, o cümlədən ABŞ ordusunda sürücü kimi çalışıb. 1952-ci ildə həyat yoldaşı və qızı ilə birlikdə ABŞ-yə mühacirət etdi. O, adını Con olaraq dəyişdi və Ford zavodunda avtomexanik kimi işləməyə başladı. 1958-ci ildə Amerika vətəndaşlığını aldı.

1970-ci illərin sonlarında o, qaz kameralarına xidmət edən və məhbuslara sadist işgəncələrdən istifadə edərək 29 mindən çox insanın qətlində iştirak edən keçmiş nasist konsentrasiya düşərgəsi Treblinka ölüm düşərgəsində nəzarətçi olan "İvan Qroznı" olmaqda ittiham olunurdu.

İsraildə məhkəmə prosesi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1983-cü ilin oktyabrında İsrail SSRİ-dən aldığı sənədlər əsasında Demyanyukun ekstradisiyası üçün ABŞ-yə sorğu göndərdi. Bu sorğu 1986-cı ildə qəbul edildi. İsrail məhkəməsi sənədlərin həqiqiliyini tanıdı. Həmçinin Treblinka düşərgəsinin ondan çox keçmiş məhbusu tərəfindən Demyanyukun məhkəmə zalında şəxsiyyətinin müəyyən edilməsini də nəzərə aldı.[18] 1988-ci ilin aprelində o, ölüm hökmünə məhkum edildi, lakin 1993-cü ildə İsrail Ali Məhkəməsi yekdilliklə hökmü ləğv etdi. Çünki hakimlərin fikrincə, onun əslində “İvan Qroznı” olduğuna dair kifayət qədər dəlil yox idi.

Qərarın əsasını SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin arxiv sənədləri təşkil edirdi. Onlardan belə çıxırdı ki, “İvan Qroznı”nın adı Demyanyuk deyil, Marçenkodur. Lakin sənədlərdə verilən ifadələrə görə müxtəlif şahidlərə görə, “İvan Qroznı”nın gözlərinin rəngi Demyanyukun mavi gözlərindən fərqli olaraq qəhvəyi idi.[18] 18 müstəqil şahidin Demyanyukun “İvan Qroznı” kimi tanınmasına baxmayaraq, məhkəmə Rusiyadan alınan materialların yaratdığı şübhələri onun azadlığa çıxması üçün yetərli hesab etdi. Eyni zamanda məhkəmə müəyyən etdi ki, onun həbs düşərgəsində mühafizəçi işlədiyinə heç bir şübhə yoxdur.

Hakimləin son qərarı belə oldu ki, Demyanyuk çox güman ki, Travniki bölməsində nasist vahmanı (mühafizəçisi) kimi xidmət edib və Sobibor ölüm düşərgəsinə və digər iki düşərgəyə göndərilib.[19] Bu iddianı təsdiq edən sübutlar arasında SSRİ arxivlərində tapılan Demyanyukun fotoşəkili və şəxsi məlumatları olan Travniki şəxsiyyət vəsiqəsi, Demyanyukun doğum tarixi və yeri ilə "Vahman" kimi qeyd olunan alman sənədləri də var.[19] Ancaq İsrail yeni ittihamlar irəli sürmədi və 1993-cü ildə yeddi il həbsdən sonra Demyanyuk ABŞ-yə qayıtdı və orada İsrailə ekstradisiya edilməzdən əvvəl məhrum edilmiş ABŞ vətəndaşlığına bərpa edildi.

ABŞ-də məhkəmə prosesi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

2001-ci ildə 8 ildən sonra ABŞ-də arxiv materiallarının təqdim olunduğu yeni proses başladı. Bu yeni sənədlər məhkəməni İkinci Dünya müharibəsi zamanı Demyanyukun müxtəlif ölüm düşərgələrində mühafizəçi kimi xidmət etdiyinə inandırdı. Demyanyuk məhkəməyə inandırıcı təkzib təqdim edə bilmədi. Onun ən azı Sobibor və Maydanek ölüm düşərgələrində, Flossenbürg həbs düşərgəsində və Travniki Ostarbeiter düşərgəsində xidmət etdiyi sübut edilmiş hesab olundu.

2004-cü ilin iyununda məhkəmə onu yenidən ABŞ vətəndaşlığından məhrum etdi. 2005-ci ilin dekabrında Demyanyukun Ukraynaya deportasiyası barədə qərar qəbul edildi. Ukraynada işgəncə təhlükəsinin olmadığını müəyyən etmək proseduru 2006-cı ilin sonuna qədər davam etdi. Demyanyukun deportasiyasını ləğv etmək cəhdləri uğursuz alınsa da, onu daha iki il gecikdirdi. 24 mart 2009-cu ildə ABŞ İmmiqrasiya Departamenti Demyanyukun Almaniyaya ekstradisiya edilməsi üçün Almaniya hökuməti ilə əlaqə saxladığını elan etdi. Münhen prokurorluğu onu Sobibor ölüm düşərgəsində 29.000-ə yaxın yəhudinin qətlində şərik olmaqda ittiham etdi.[20]

2009-cu ilin martında məhkəmə onun Almaniyaya ekstradisiyasına qərar verdi. Lakin 2009-cu il aprelin 14-də immiqrasiya məmurları Demyanyuku evindən götürdükdən sonra onun qohumları ABŞ Federal Məhkəməsindən ekstradisiyanın təxirə salınması barədə qərar çıxara bildilər. Vəkillər əlil arabasına məhkum olduğu iddia edilən Demyanyukun sağlamlıq vəziyyəti nəzərə aldırmağa müvəffəq oldular.[21] Bununla belə, may ayında onun gizli kamera ilə çəkilmiş videosu yayıldı. Video da o, sərbəst şəkildə alış-veriş edib, sükan arxasına keçərək maşını evə sürdüyü əks olunmuşdu. Bundan sonra səlahiyyətlilər dərhal təqsirləndirilən şəxsi evindən birbaşa immiqrasiya mərkəzinə apardılar. Demyanyuk oradan da hava limanına çatdırıldı. Mayın 11-də axşam saatlarında Demyanyuk Almaniyaya uçan təyyarəyə mindirildi.[22]

Almaniyada məhkəmə prosesi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Lüdviqsburqda Nasist Cinayətlərinin Araşdırılması Mərkəzinin apardığı araşdırmaya görə, Demyanyuk 1943-cü ilin martından sentyabrın ortalarına qədər Sobibor həbs düşərgəsində mühafizəçi işləyib. Həmin materiallar Münhen prokurorluğuna təhvil verildi.[23] 2009-cu ilin fevralında Almaniya tərəfi Demyanyukun ABŞ-də saxlanılan və Demyanyuka məxsus olan xidməti şəxsiyyət vəsiqəsinin həqiqiliyini təsdiqlədi.11 mart 2009-cu ildə Münhen-I Dairə Baş Prokurorluğu Demyanyukun nasist ölüm düşərgəsindəki Sobiborda ən azı 29.000 yəhudinin qətlinə köməklik etmək və iştirakçı olmaq ittihamı ilə beynəlxalq həbs qərarı verdi. O, 12 may 2009-cu ildə ABŞ-dən Almaniyaya xüsusi reyslə gətirildi.

2009-cu il iyulun əvvəlində aparılan tibbi müayinəyə əsasən, o, prosesdə iştirak etmək qabiliyyətinə malik kimi tanındı. Lakin onun fəaliyyəti maksimum iş yükü gündə 90 dəqiqə olmaqla iki görüşlə məhdudlaşdırıldı. Münhen prokurorluğunun 13 iyul 2009-cu il tarixdə məhkəməyə təqdim etdiyi rəsmi ittiham aktında o, 27.900 iş üzrə qətlə kömək etməkdə ittiham olunurdu.[24] Əsas sübut onun adına verilmiş 1393 nömrəli SS xidməti vəsiqəsi oldu. Bundan başqa, ittiham tərəfi 1943-cü ildə Demyanyukun Sobibora göndərildiyinə dair sənədə əsaslanırdı.[25]

2009-cu il sentyabrın 22-də Lvov vilayət şurası Ukrayna prezidenti Viktor Yuşşenkoya, baş nazir Yuliya Timoşenkoya və Ali Radaya Ukrayna vətəndaşı Con (İvan) Demyanyukun şəfaət istəməsi xahişi ilə müraciət qəbul etdi. Vilayət şurasının deputatları onun təqibini “beynəlxalq sui-qəsd” adlandırdılar.[26]

Demyanyukun məhkəməsi 2009-cu il noyabrın 30-da başladı. 14 aprel 2010-cu ildə ekspertlər İvan Demyanyukun Sobiborda nasistlər tərəfindən ona verilmiş şəxsiyyət vəsiqəsinin həqiqiliyini təsdiq etdilər.[27][28]

Sobibor düşərgəsindən qaçan məhbuslardan biri Aleksey Vaytsen 90 yaşlı müttəhimi ölüm düşərgəsinin nəzarətçisi kimi tanıyan yeganə sağ qalan şahid idi.[29] A.Vaytsen 15 yanvar 2015-ci ildə vəfat etdi.

2011-ci il mayın 12-də Münhen Regional Məhkəməsi prokurorluğun tələbini demək olar ki, tamamilə təmin edərək, Demyanyuku beş il müddətinə azadlıqdan məhrum etmə cəzasına məhkum etdi.[30] Məhkəmə onun Sobiborda mühafizəçi işlədiyini sübuta yetirilmiş saydı. Bu müddət ərzində qurbanların çoxluğuna və düşərgə işçilərinin məhdud sayda olmasına əsaslanaraq, məhkəmə onun bilavasitə iştirakının ehtimalını onu mühakimə etmək üçün kifayət qədər yüksək qiymətləndirdi. Məhkəməyə rəhbərlik edən Bavariya Regional Məhkəməsinin sədri Ralf Alt bildirdi ki, “Demyanyuk nasist aparatının bir hissəsi idi və bilə-bilə yəhudilərin məhv edilməsində iştirak edib”.[31]

Apellyasiya müraciətindən əvvəl Demyanyuk həbsdən azad edildi və Bavariyanın Bad Feilnbax kurort şəhərindəki qocalar evinə yerləşdirildi.

Onun Sobibor konsentrasiya düşərgəsində törətdiyi cinayətlər üzrə cinayət işi ilə paralel olaraq Veyden şəhərinin (Bavariya) prokurorluğu Flossenbür həbs düşərgəsində bir neçə min məhbusun ölümündə əli olması ilə bağlı ilkin istintaqa başladı.

Vayden prokurorluğu Demyanyukun Münhen məhkəməsi iştirakçılarının - müstəntiq hakimi Tomas Valterin və şərikli iddiaçı Kornelius Nestlerin maraqlarının nümayəndəsinin ərizəsi üzrə araşdırmaya başladı. Demyanyukun 1943-cü ilin oktyabrında - 1944-cü ilin dekabrında Flossenburq konsentrasiya düşərgəsində işlədiyi müddətdə T.Valterin məlumatına görə, 4974 məhbus həlak olub.[32]

İspaniya prokurorluğunun ittihamı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İspaniyada Demyanyuk 155 ispaniyalının saxlandığı Flossenburq konsentrasiya düşərgəsində mühafizəçi kimi xidmət edərkən soyqırımda və insanlığa qarşı cinayətlərdə iştirakda ittiham olundu. 7 yanvar 2011-ci ildə irəli sürülən ittihamlar əsasında onun bu epizodda ədalət mühakiməsi üçün İspaniyaya təhvil verilməsi tələbi ilə ümumAvropa həbs qərarı verildi.[33]

Ölümü

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İvan Demyanyuk Bad Feilnbax kurort şəhərindəki alman qocalar evində 92 yaşında vəfat etdi. O, elə orada da dəfn olundu.[34]

Mədəniyyətdə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

2021-ci ildə Netflix axın xidməti Demyanyukun taleyindən bəhs edən “The Devil Next Door” (Şeytanla qonşuluq) adlı sənədli serialını çəkib.[35]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 4 Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
  2. ↑ 1 2 John Demjanjuk // Encyclopædia Britannica (ing.).
  3. ↑ 1 2 Nazi war criminal John Demjanjuk dies at 91.
  4. ↑ 1 2 Deutsche Nationalbibliothek Record #118833650 // Ümumi tənzimləmə nəzarəti (GND) (alm.). 2012—2016.
  5. ↑ Глаза убийцы Arxivləşdirilib 2013-10-21 at the Wayback Machine Ru:Der Spiegel, 02.08.1993
  6. ↑ Aderet, Ofer. "Convicted Nazi criminal Demjanjuk deemed innocent in Germany over technicality". Haaretz. 2012-03-23. 2012-04-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-03-28. (#redundant_parameters)
  7. ↑ "Court rejects appeal for Demjanjuk citizens". Ru:The Times of Israel. Cincinnati. Ru:Associated Press. 2012-09-13. 2019-11-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-03-28. (#redundant_parameters)
  8. ↑ "Найдены фото нацистского надсмотрщика Демьянюка в лагере". Ru:Deutsche Welle. 2020-01-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-01-20.
  9. ↑ 1 2 3 Frankfurter Allgemeine Zeitung: Der falsche Iwan? Arxivləşdirilib 2009-12-02 at the Wayback Machine, 11 мая 2009 (alm.)
  10. ↑ 1 2 Basler Zeitung: Nach 66 Jahren von der Vergangenheit eingeholt Arxivləşdirilib 2009-05-19 at the Wayback Machine 12 мая 2009 (alm.)
  11. ↑ Stern: Machte die Not ihn zum Mordgehilfen der SS? Arxivləşdirilib 2012-03-20 at the Wayback Machine 13 июля 2009 (alm.)
  12. ↑ Die Zeit: Die Fußvölker der «Endlösung» Arxivləşdirilib 2012-07-14 at the Wayback Machine 23 апреля 2009, Nr. 18 (alm.)
  13. ↑ 1 2 3 Die Tageszeitung: Der Handlanger des Todes Arxivləşdirilib 2010-08-30 at the Wayback Machine 8 апреля 2009 (alm.)
  14. ↑ Thomas Blatt: Sobibór — der vergessene Aufstand. Münster/Hamburg, 2004. стр. 139 (alm.)
  15. ↑ 1 2 3 Der Spiegel: Mord nach Vorschrift 16 марта 2009 (alm.)
  16. ↑ Frankfurter Allgemeine Zeitung: Späte Aburteilung eines «Hilfswilligen»? Arxivləşdirilib 2009-08-06 at the Wayback Machine 3 июля 2009 (alm.)
  17. ↑ Stern: Der Albtraum des Jules Schelvis Arxivləşdirilib 2009-06-15 at the Wayback Machine 18 марта 2009 (alm.)
  18. ↑ 1 2 "The Devil Next Door | Netflix Official Site". www.netflix.com (ingilis). 2021-08-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-02.
  19. ↑ 1 2 Hedges, Chris. "ACQUITTAL IN JERUSALEM; Israel Court Sets Demjanjuk Free, But He Is Now Without a Country". The New York Times. 1993-07-30. 0362-4331. 2017-10-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-02.
  20. ↑ Первые шаги к экстрадиции Демьянюка Arxivləşdirilib 2009-05-15 at the Wayback Machine, Reuters, 25 марта 2009
  21. ↑ "Федеральный Суд США отложил депортацию Демьянюка". 2009-04-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-04-15.
  22. ↑ "«Факты», 14.05.2009". Archived from the original on 2009-05-19. İstifadə tarixi: 2023-04-14.
  23. ↑ "NS-Kriegsverbrecher: Mutmaßlichem Massenmörder Demjanjuk droht Anklage in Deutschland — SPIEGEL ONLINE — Nachrichten — Panorama". 2009-04-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-05-12.
  24. ↑ Finantial Times Detschland: Mordanklage gegen Demjanjuk (alm.)
  25. ↑ "Bigmir.net". 2009-05-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-05-12.
  26. ↑ "Львовские депутаты попросили Ющенко спасти Джона Демьянюка". 2016-03-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-04-30.
  27. ↑ Expert: Demjanjuk ID appears authentic. Associated Press. April 14, 2010.
  28. ↑ "Експерти підтвердили справжність нацистського посвідчення Дем'янюка" (ukrayna). ТСН. 2010-04-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-04-15.
  29. ↑ "Вайцен: Демьянюк заслуживает смерти". 2011-01-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-21.
  30. ↑ SPIEGEL: Gericht verurteilt Demjanjuk zu fünf Jahren Haft Arxivləşdirilib 2011-05-15 at the Wayback Machine, 12.05.2011
  31. ↑ Вынесен приговор Демьянюку Arxivləşdirilib 2011-05-18 at the Wayback Machine. — Ru:Немецкая волна, 12.05.2011
  32. ↑ «ru:Немецкая волна»: В отношении Демьянюка начато новое расследование. — 16.07.2011
  33. ↑ "Испания предъявляет обвинения Ивану Демьянюку" (rus). MIGnews. 2011-01-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-05-12.
  34. ↑ "Lenta.ru: Германия: Скончался Джон Демьянюк". 2022-02-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-04-30.
  35. ↑ "Netflix's 'The Devil Next Door' tackles the biggest true crime of all: The Holocaust". Haaretz.com (ingilis). 2021-08-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-02.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]