ümum-Asiya

Asiya – Avropa ilə birlikdə Avrasiya materikini əmələ gətirir. Asiya şimaldan cənuba (adalarla birlikdə) — 10,5 min km, qərbdən şərqə — 12,5 min km məsafədə uzanır. sahəsi 43,4 mln kv. km-dir. Əhalisinin sayı təxminən 4.3 mlrd nəfər təşkil edir. Onlardan 52,1 % kişilər, 47,9 %-ni qadınlardır. Şəhər-kənd əhalisinin nisbəti 37,6:62,4-ə olan kimidir. Əhalinin hər kv.km-də orta sıxlığı 84,7 nəfərdir. Ən çox sıxlıq Sinqapurda-6742 nəfərə çatır. Ən az əhali sıxlığı Monqolustanda hər kv.km-də 1,72 nəfərdir.

Asiya — Yer kürəsindəki ən böyük qitə

Asiya (Asiya, q.yun. Ἀσία) — qədim yunan mifologiyasının personajlarından biri. Pilosdan gələn mətnlərdə bu, Potniya epitetidir. Müasir alimlərin fərziyyələrinə görə, epitet Kritin Asios şəhərində və ya Kiçik Asiyadakı Asiya bölgəsinə işarədir. Yunan mifologiyasında, okeanida Okeanla Tefiyanın qızıdır. Herodotun fikrincə, dünyanın bir hissəsinin şərəfinə adlandırılan Asiya Prometeyin həyat yoldaşıdır. Digər versiyalara görə, Asiya, Prometeyin anası, İapetin həyat yoldaşıdır . 1861-ci ildə İngilis astronomu Norman Pogson tərəfindən Madras Rəsədxanasında kəşf edilən asteroid (67) Asiyanın şərəfinə Asiya adlandırılır. Bu cür adlanması Asiya ərazisindən kəşf edilən ilk asteroid olması ilə əlaqədardır.

Asiya Birliyi və yə Asiya Dialoqu (İngilis dilində: Asia Cooperation Dialogue) - Asiya ölkələri arasında birlik yaratmaq və ASEAN, SAARC və Körfəz Əməkdaşlıq Şurası kimi təşkilatlara kömək etmək məqsədi ilə 2002-ci ildə qurulan beynəlxalq təşkilatdır. Asiya qitəsində olslarada Şərqi Timor, Ermənistan, Gürcüstan, İraq, srail , Kipr, Şimali Koreya, Livan, Maldiv adaları, Papua-Yeni Qvineya, Suriya bu təşkilata üzv deyil.Həmçinin Azərbaycanda bu təşkilata üzv olmasada bu təşkilatla əməkdaşlıq edir.

Eyşa Karrera (6 avqust 1973, Nyu-York, ABŞ) — ABŞ pornoaktrisası, ssenaristi və modeli. 300-dən artıq pornoqrafik filmdə iştirak etmişdir. Ateistdir. == Həyatı == Eyşa Karrera 1973-cü ildə ABŞ-nin Nyu-York şəhərində anadan olmuşdur. Atası yapon, anası alman əsillidir. Ailədə 4 uşaqdan biridir. Uşaqlıq vaxtında piyano dərsləri almışdır. 1990-cı ildə barlarda striptizçi olaraq çalışmışdır. 1993-cü ildə isə artıq porno kassetlər yayımlamışdır. Bəzən "Cessika Bennett" ləqəbi ilə də filmlərdə iştirak etmişdir.

Asiya Oyunları — Beynəlxalq Olimpiya Komitəsinin dəstəyi ilə, Asiya Olimpiya Komitəsinin isə birbaşa təşkilatçılığı ilə keçirilən çox idman növlü tədbir. Bir növ Yay Olimpiya Oyunlarının Asiya qitəsi üçün olan yarışlarıdır. Yarışlar ilk dəfə 1951-ci ildə Hindistanda, Yeni Dehli şəhərində keçirilmişdi. == Turnirin arxivi == == Ən dəyərli oyunçular == Samsung Group şirkətinin spornsorluğu ilə 1998-ci ildən "Asiya Oyunlarının Ən Dəyərli Oyunçusu" seçilir.

Azor ardıcı (lat. Juniperus brevifolia) — bitkilər aləminin çılpaqtoxumlular şöbəsinin i̇ynəyarpaqlılar sinfinin cupressales dəstəsinin sərvkimilər fəsiləsinin ardıc cinsinə aid bitki növü. Azor adalarıında rast gəlinir, endemikdir. Təbii şəkildə dəniz səviyyəsindən 250–800 m yüksəklikdə olan dağlarda bitir.

Asiya ağacdələnləri (lat. Megalaimidae) — heyvanlar aləminin xordalılar tipinin quşlar sinfinin ağacdələnkimilər dəstəsinə aid heyvan fəsiləsi.

Asiya boymadərəni (lat. Achillea asiatica) — bitkilər aləminin astraçiçəklilər dəstəsinin mürəkkəbçiçəklilər fəsiləsinin boymadərən cinsinə aid bitki növü.

Asiya camışları (lat. Bubalus) — Boşbuynuzlular fəsiləsinin öküzlər yarımfəsiləsinə aid heyvan cinsi.Azərbaycanda camış ən qədim zamanlardan bəri yetişdirilir. Dağıstan MR, Kuban, Qara dəniz sahilləri, Krım və Dunay çayı ətrafında da camışçılıq inkişaf etmişdir. Vəhşi camışlara Hindistanın bəzi tropik meşələrində, xüsusən şərq bataqlıqlarında, mərkəzi əyalətlərində, habelə Seylon adasının şərqində indi də rast gəlmək olur. Təbii xassələrinə görə camış susevər (hidrofil) heyvandır. Camış əhliləşdirilmiş halda Malıy adaları, Çin, Yaponiya, İran, Misir və Türkiyədə xeyli miqdarda yayılmışdır. Cənubi Avropada camışlar Bolqarıstan, Ruminiya, Albaniya, Macarıstan, Yunanıstan, Yuqoslaviya və başqa Balkan ölkələrində, hətta az miqdarda Çexoslovakiyada, Cənubi İtalyanın Kalabriya hissəsində və Siciliya adasında da yetişdirilir. Bu ölkələrdə yağıntı az olsa da, çoxlu çay və su mənbələri vardır. Camış isti günlərdə həmişə nohurlarda, bataqlıq yerlərdə, durğun sularda, gölməçələrdə, yaxud çaylarda yatmağı sevir. Suda olduqda camışın ancaq başı kənarda qalır, baş adətən bel ilə bir hündürlüklə durur, bu da onun suda yaşamaq adəti ilə əlaqədardır.

Asiya camışı, Hindistan camışı və ya Su camışı (lat. Bubalus bubalis - Boşbuynuzlular fəsiləsinin Öküzlər yarımfəsiləsinə aid heyvan növü.Hind vəhşi camışı – arni (Bos arnee) cənubi Asiyada Himalay dağlarından Benqaliyədək, Assam cınqıllarında, Birma və Siamda, habelə Seylon adasında yaşayır. Keçmişdə Beynəlnəhreyndə (Mesopatamiyada) və bəzi müəlliflərin yazdığına görə, şimali Afrikada da yaşayırmış. Hind camışı 200 sm hündürlükdə və 1500 kq ağırlığında olur. Assam ölkəsində olanlar Borneo və Seylon adalarında olanlara nisbətən uzunbuynuzludurlar. Vəhşi hind camışı ev camışına çox oxşayır, bu səbəbdən onu ev camışının mənşəyi hesab edirlər.

Asiya depressiyası və ya Cənubi Asiya depressiyası — yay aylarında Asiya qitəsi üzərində yaranan alçaq təzyiq sahəsi. İyulda mərkəzində, yəni Əfqanıstan üzərində təzyiq 995 millibara çatır. Asiya depressiyasının cənub hissəsini qitədən tropiklərə doğru yönəlmiş ekvatorial depressiya hesab etmək. Şimalda onun yaranmasına səbəb qitə üzərində qütb cəbhəsi siklonlarının fəaliyyətidir. == İstinadlar == == Əlavə ədəbiyyat == Энциклопедический словарь. 2009. Азиатская депрессия.

Asiya dəyərləri – 1990-cı illərdə Cənub-Şərqi və Şərqi Asiya xalqları üçün ümumi olan cəmiyyət, mədəniyyət və tarix elementlərini müəyyən edən siyasi ideologiya idi. İnsanları iqtisadi və sosial rifahı üçün birləşdirmək üçün ümumi cəhətlərdən, məsələn, kollektivizm prinsipindən istifadə etmək nəzərdə tutulurdu. Bu, ümumbəşəri insan hüquqlarının Avropa idealları ilə ziddiyyət təşkil edirdi. Bu konsepsiya Mahathir Məhəmməd (Malayziyanın Baş Naziri, 1981–2003, 2018–2020) və Li Kuan Yu (Sinqapur Baş Naziri, 1959–1990) və digər Asiya liderləri tərəfindən müdafiə edilmişdir. Bundan tez-tez qeyri-demokratik liderlər tərəfindən siyasi opponentlərə qarşı təzyiqlərə haqq qazandırmaq üçün istifadə edilmişdir, bu, "insan hüquqları Asiya dəyərlərinin bir hissəsi deyil"səbəbi ilə insan hüquqlarının pozulması kimi təsvir edilmişdir. Konsepsiyanın populyarlığı 1997-ci il Asiya maliyyə böhranından sonra, Asiyanın böhranla mübarizə aparmaq üçün ardıcıl regional institusional mexanizmə malik olmadığı aşkar edildikdən sonra azaldı. == Tarixi == Tarixən ortaq bir "Asiya" kimliyi olmamışdır və vahid coğrafi regional kimlik anlayışı 20-ci əsrdə məşhur olduğu dövrdə, şübhəsiz ki, Asiya ilə məhdudlaşmırdı. Asiya dəyərləri Çin Xalq Respublikasında, Çin Respublikasında (Komintang dövründə Tayvan), Malayziyada (Mahathir Məhəmməd dövründə), Sinqapurda (Li Kuan Yunun rəhbərliyi altında), İndoneziyada, Cənubi Koreyada və Yaponiyada (bəlkə də İkinci Dünya Müharibəsindən əvvəlki dövr) Qərbdə Asiya dəyərlərinin öyrənilməsi Asiyanı başa düşmək və regionla daha yaxın əlaqələr qurmaq üçün bir yol kimi qəbul edilirdi. Onun Malayziya və Sinqapurdakı tərəfdarları iddia edirlər ki, bu konsepsiya İslam, Konfutsiçilik və Hinduizmi uzlaşdırmağa kömək edir və Qərb fəlsəfəsindən fərqli olaraq birləşdiricidir. bir millətin taleyini iqtisadiyyatı və ya siyasəti ilə deyil, mədəniyyəti ilə müəyyən edəcəyini müdafiə etdi.

Asiya enliqulağı (lat. Barbastella leucomelas) — heyvanlar aləminin xordalılar tipinin məməlilər sinfinin yarasalar dəstəsinin hamarburunlar fəsiləsinin enliqulaq cinsinə aid heyvan növü. Avropa enliqulağından fərqli olaraq iriliyi və xəzinin tünlüyü ilə seçilir. == Yayılması == Arealı Efiopiyanın şimalını, Kiçik və Orta Asiyanı, Cənubi Qafqaz, Yaxın Şərq, İran, Əfqanistan, Pamir, Pakistanın şimalı, Hindistan və Qərbi Çini əhatə edir. Qlobal areal çərçivəsində müxtəlif landşaftlarda - səhralardan tropik meşələrə qədər, dağətəyi və dağlıq yerlərdə d.s.2500 m hündürlükdə yayılmışdır. Qafqazda Asiya enliqulağı əsasən cənubi-şərq əyalətlərində (440 ş.e. qədər) yayılmışdır. Azərbaycanda 8 nöqtədə qeydə alınmışdır, əsasən cənub yarımkürəsində d.s. 600–1600 m hündürlükdə olan əraziləri əhatə edir. == Yaşayış yeri və həyat tərzi == Adətən bu yarasalar arid landşaftlarda (Qobustanda və Bozdağ silsiləsində mağaralarda, Ordubad Milli Parkının Kilit və digər mağaralarında) rast gəlinir.

Asiya faunası — Asiyada həmçinin ətrafdakı dənizlər və adalarda yaşayan bütün heyvanat aləmi. Asiya Pələngi ən böyük ətyeyən məməlilərdən biridir. Avropa və Asiya arasında qərbdə təbii bioqeoqrafik sərhəd olmadığı üçün "Asiyanın faunası" termini bir qədər sərtdir. Asiya Palearktik ekozonanın şərq hissəsidir (öz növbəsində Holarktik hissəsidir) və cənub-şərq hissəsi İndomalaya zonasına (əvvəllər Şərq bölgəsi adlanır) aiddir. Asiya canlılığının zənginliyi yağış, hündürlük, topoqrafiya, temperatur və geoloji tarixindəki əhəmiyyətli dəyişikliklər göstərən yaşayış tərzi ilə sıx bağlıdır. == Asiya çöllərində həyatın başlanğıcı == Asiya faunasının formalaşması Mezozoyda Lavrasiya yarım qitəsinin parçalanması ilə başlamışdır. Asiya,Lavrasiya və Qondvana kimi qədim qitələrin parçalarını özündə saxlayır Qondvanadan təxminən 90 MYA ayrılaraq parçaları Afrika və Hindistanı əmələ gətirib Qondvananın flora və faunanı şimala köçdü. Ən son buz dövründə buzlanma və insan immiqrasiya Asiya faunasının paylanmasına təsir göstərdi . Avrasiya və Şimali Amerika bir neçə dəfə Bering torpaq bərxəzi ilə əlaqə saxladı və bir çox Avropalı növlərin çoxsu Şimali Amerikaya köçürdü,bunlara çoxlu sayda məməli və quş faunalarını aid etmək olar və Avrasiya ərazisinə köçün Şimali Amerika faunasının sayı azdır (bir çox zooloqlar Holarktik və Neleartik zonaların Pelearktik zona da birləşməsini istəyir). == Zoogeoqrafik bölgələr == Boreal və mülayim Avropa-Sibir regionu Palearktik zonanın ən böyük regiondur ki, bu Rusiyanın şimal nöqtələrindəki tundranı və Skandinaviyanın geniş təbiətini , qitənin üzərində boreal qabıqlı meşələri özündə birləşdirir.

Asiya fili (lat. Elephas) — heyvanlar aləminin xordalılar tipinin məməlilər sinfinin xortumlular dəstəsinin fillər fəsiləsinə aid heyvan cinsi. Cinsə bir çox kökü kəsilmiş və bir hazırda mövcud olan növ daxildir. == Növləri == Cinsə yalnız bir müasir növ daxildir.

Asiya fili (lat. Elephas) — heyvanlar aləminin xordalılar tipinin məməlilər sinfinin xortumlular dəstəsinin fillər fəsiləsinə aid heyvan cinsi. Cinsə bir çox kökü kəsilmiş və bir hazırda mövcud olan növ daxildir. == Növləri == Cinsə yalnız bir müasir növ daxildir.

Asiya sentellası (lat. Centella asiatica) — bitkilər aləminin çətirçiçəklilər dəstəsinin çətirkimilər fəsiləsinin sentella cinsinə aid bitki növü.

Asiya Tarakanı(Periplaneta australasia). Bədən rəngi qırmızımtı qəhvəyidən tünd qəhvəyi və ya qaraya qədər dəyişən bu növdə qanadlar yaxşı inkişaf etmiş, pronotum tünd qəhvəyi rəngdə olub kənarları diqqətə çarpacaq dərəcədə açıq sarı rəngdə bir lentlə çevrili olur, bu zolağın qalınlığı dəyişə bilər, ön qanadların qaidə qisimində açıq sarı rəngdə bir xətt olur, dişilərdə abdomenin sonunda və alt tərəfində, yanında uzunlamasına yarığa bənzər bir xətt var. Yetişkilər 21–34 mm boyunda olur. == Mənbə == Беляков В.Д., Яфаев Р.Х. Эпидемиология: М.,Москва, 1989, 414с. Белозеров Е.С., Иоанниди Е.А. Курс эпидемиологии: АПП “Джангар”, 2005, 136с. Васильев К., Шляхов Э. Методы исследования в эпиде- миологии: Картя Молдовеняска, 1971, 186с. Зуева Л.П., Яфаев Р.Х. Эпидемиология: Санкт-Петер- бург, Фолиант, 2006, 716с. Клименко Е.П., Попов В.П. Эпидемиологический анализ: М., Медицина, 1983, 192с. Покровский В.И., Пак С.Г., Брико Н.И. Инфекцион- ные болезни и эпидемиология: М., Москва, 2006, 810с. Попов В.Ф. Руководство по эпидемиологическому ана- лизу: М., Медицина, 1973, 216с.

Asiya zirinci (lat. Berberis asiatica) — bitkilər aləminin qaymaqçiçəklilər dəstəsinin zirinckimilər fəsiləsinin zirinc cinsinə aid bitki növü.

Asiya çılpaqgözü (lat. Ablepharus pannonicus) — Çılpaqgözlülər cinsinə aid növ. == Təsviri == Çənəarası qalxancıq qısa tikişlə alın qalxancıqa toxunur. Alınönü qalxancıq 2, alıntəpə qalxancığı 1 dənədir. Təpəarası qalxancıqı 1 dənədir. Gözüstü qalxancığın xarici kənarına 3–4 dənə xırda kirpik qalxancığı söykənir. Gözaltı qalxancıqdan öndə 4, nadir hallarda 3 dənə üst dodaq qalxancığı yerləşir. Göz dənəvər pulcuqlarla əhatə olunmuşdur. Gicgahın birinci cərgəsində 3 qalxancıq yerləşir. İki aralı anal qalxancıq vardır.

Köçəri çəyirtkə (lat. Locusta migratoria) və ya Asiya çəyirtkəsi — əsl çəyirtkələr (Acrididae) fəsiləsindən düzqanadlılar növləri. == Polifaq == Tarla, bağ, bağ, meşə, tərəvəz, bostan, giləmeyvə və müxtəlif texniki bitkilərə zərər verir. Qarışıq forma 300 kilometrə qədər miqrasiya edir. Aralıq Avropa, Asiya, Afrikanın geniş ərazilərini əhatə edir. Bu sahədə növ 7 alt növ təşkil edir. == İstinadlar == == Əlavə ədəbiyyat == Бей-Биенко, Григорий Яковлевич. Руководство по учету саранчовых. Л.: Упр. Службы учета Гос.

Asiya şiri (lat. Panthera leo persica) — heyvanlar aləminin xordalılar tipinin məməlilər sinfinin yırtıcılar dəstəsinin pişiklər fəsiləsinin panter cinsinin şir növünə aid heyvan yarımnövü. Nəsli kəsilmə həddindədir. == Ölçüləri == Ölçüləri iridir. Erkəklərin bədən quruluşu massivdir, dişilər daha incədir. Növün nümayəndəsi üçün 204 sm. uzunluğu səciyəvidir. Quyruğun uzunluğu 90 sm. Asiya aslanı Afrika aslanından kiçikdir. Erkəklər dişilərdən iridir.

Asiya şirkəti (dan. Asiatisk Kompagni) — XVIII əsrdə Hindistan və Çin ilə ticarət etmək üçün qurulan Danimarka ticarət şirkəti. == Tarixi == Asiya şirkəti 1732-ci ildə (digər mənbələrə görə — 1730-cu ildə) əsasən çürümüş Danimarka Şərqi Hindistan Şirkətinin keçmiş səhmdarları tərəfindən quruldu və krallıq imtiyazına görə, Hind Okeanı bölgəsində və Çində yerləşən ölkələrlə ticarətdə inhisar aldı. Təşkilati olaraq şirkət ən böyük səhmdarları Kopenhagen tacirləri olan bir səhmdar cəmiyyətdi. Şirkətin nizamnamə kapitalı 100 min riksdalerdən ibarət idi və hər biri 250 riksdalerin 400 səhminə bölündü. Şirkət 1732-dən 1807-ci ilə qədər inkişaf etmişdir. O dövrdə Kopenhagen Şərqi Hindistan və Çin ticarəti üçün böyük bir mərkəz idi və Danimarka Avropa hərbi münaqişələri zamanı bitərəf qaldıqda şirkət əhəmiyyətli mənfəət əldə etdi. 1734-1745-ci illər arasında Danimarkaya 9,1 milyon Riksdaler dəyərində mal idxal edildi. Bu illər ərzində Şərqi Hindistana 15, Çinə 17 gəmi göndərildi və 1746 - 1765 arasında onların sayı müvafiq olaraq 27 və 38 gəmiyə yüksəldi. 1772-ci ildə imtiyazın bitməsindən sonra Şərqi Hindistan ilə ticarət sərbəst hala gəldi, lakin şirkətə 20 il müddətinə bu bölgəyə gəmi göndərən şəxslərdən müəyyən miqdarda haqq alma hüququ verildi.

Bu siyahıda Asiya qitəsində olan şəhərlər ölkələrinə görə sıralanmışdır.