Lüğətlərdə axtarış.

Noosfer - (yun. noos-ağıl və sphaira) (rus. ноосфера, ing. noosphere, yun. νόος — şüur и σφαῖρα — sfera, dairə, təbəqə) — planetin şüurlu insan fəaliyyəti ilə əhatə olunmuş sahəsidir. == Geomorfoloji termin == Noosfer məfhumu 1927-ci ildə fransız alimləri Elmə Teyyar de Şarden və E. Le-Rua tərəfindən gətirilmişdir. Vernadski isə bu anlayışı inkişaf etdirmişdir. Noosfer insanın kosmosa çıxması və planetdə dərin məsələlərin həlli sayəsində fasiləsiz olaraq genişlənmək meylinə malikdir.Noosfer çox zaman Antroposfer adlandırılır: Antroposfer — insan yaşayan və ya daxil olan yer sferi; Antroposfer — Yer sferi və yaxınlıqdakı Kosmosun insan tərəfindən bilavasitə və yavasitəli keçmişdə dəyişdirilmiş və ya yaxın gələcəkdə dəyişdirilə biləcək hissəsi. Antroposfer həm də biosferin insan tərəfindən dəyişilmiş halda istifadə olunan hissəsidir. (coğrafi landşaft qabığı).

Biosfer (yun. βίος bios "həyat" və σφαῖρα sfaira "sfera") — dünya miqyasındakı bütün ekosistemlərin məcmusu. Onu Yerdəki həyat zonası da adlandırmaq olar. Biosfer maddəyə nəzərən faktiki qapalı sistemdir, giriş və çıxışlar minimaldır. Enerji baxımından isə o açıq sistemdir, fotosintez nəticəsində təxminən ildə 130 Teravatt sürətlə günəş enerjisini qəbul edir. Bununla belə, o, enerji tarazlığına yaxın olan özünü tənzimləyən sistemdir. Yerdəki torpaq karbon süngəri bu sistemin tənzimləyici komponentidir. Ən ümumi biofizioloji təriflə, biosfer bütün canlıları və onların əlaqələrini, o cümlədən litosfer, kriosfer, hidrosfer, rizosfer və atmosfer elementləri ilə qarşılıqlı əlaqəsini birləşdirən qlobal ekoloji sistemdir. Biosferin ən azı təxminən 3,5 milyard il əvvəl biopoez (təbii olaraq qeyri-canlı maddələrdən, məsələn, sadə üzvi birləşmələrdən yaranmış həyat) və ya biogenez (canlı maddədən yarannmış həyat) prosesindən başlayaraq təkamülə uğradığı güman edilir.Ümumi mənada biosferlər ekosistemləri ehtiva edən hər hansı qapalı, özünü tənzimləyən sistemlərdir. Buraya Biosphere 2 və BIOS-3 kimi süni biosferlər və potensial olaraq digər planetlər və ya aylardakı biosferlər daxildir.

Fotosfer — Günəşin səthindən 200–300 km-dək məsafədə yerləşir. Burada temperatur 5700 °C-dən çox olur. Fotosferdə yaranan dairəvi qara ləkələr (diametri 200000 km-ə qədər) Günəş ekvatorunun hər iki tərəfində müşahidə olunur.

Geosfer (yun. γῆ — "Yer" və σφαῖρα — "kürə") — Yer kürəsini əmələ gətirən sferik qatların (bütöv və ya fasiləli) ümumi adı. Geosfer qatları bir-birindən kimyəvi tərkibinə, aqreqat vəziyyətinə və fiziki xüsusiyyətinə görə fərqlənir. Kənardan Yerin mərkəzinə doğru maqnitosfer, atmosfer, hidrosfer, litosfer (yer qabığı və substrat), mantiya və Yerin ayrılır. Həmçinin xüsusi təbəqələr — biosfer və coğrafi təbəqə ayrılır.

== Atmosfer == Bizi əhatə edən hava təbəqəsinə atmosfer deyilir. Burada, "atmos" - hava, "sfera" isə təbəqə deməkdir. Atmosferin Yer kürəsində insanın həyatı və fəaliyyəti üçün əhəmiyyəti çox böyükdür. Əgər atmosfer olmasaydı, yer səthinin orta temperaturu +150C deyil, -230C olardı ki, bu da canlı aləmin məhvinə səbəb olardı. Atmosferin tərkibinə daxil olan qazlardan biri oksigen olmaqla, canlı aləmin nəfəs almasına və yanma prosesinə kömək edir. Atmosferin əsas qazı olan azot, zülal və azotlu birləşmələrin tərkibinə daxil olub, Yer kürəsində həyatın inkişafı ilə sıx əlaqədardır. Atmosfer azotun, oksigenin, arqonun, neonun və başqa qazların sənaye üsulu ilə alınmasında tükənməz rol oynayır. Atmosfer, gündüzlər Yerin Günəş şüaları tərəfindən hədsiz qızmasının, gecələr isə onun hədsiz soyumasının qarşısını almaqla, eyni zamanda canlı orqanizmləri Günəşin ultraqısa və kosmik şüalardan da qoruyur. Atmosferin yuxarı qatlarının qısa dalğaları qaytarması uzaq məsafələrlə radiorabitənin yaradılmasında mühüm rol oynayır. Atmosfer səsin yayılmasında vacib rol oynamaqla, aviasiya üçün xüsusi maraq kəsb edir.

İonosfer- atmosferin 50 (80) km-dən yuxarıda yerləşən ionlaşmış qatı. == Xarakteristikası == İonosferin yuxarı sərhəddi şərti olaraq 15-20 min km götürülür. İonlaşma qısa dalğalı günəş şüalarının, korpuskulyar sellərin, kosmik şüaların və s. təsiri nəticəsində baş verir. Maksimum ionlaşma gecə 300-400 km, gündüz isə 160-320 km yüksəkliyədək müşahidə olunur. İonosferdə temperatur hündürlükdən asılı olaraq yüzlərlə, hətta minlərlə dərəcəyə çatır. Buna görə İonosferə Termosfer də deyilir.

Neoseiulus noosae (lat. Neoseiulus noosae) — heyvanlar aləminin buğumayaqlılar tipinin hörümçəkkimilər sinfinin mesostigmata dəstəsinin phytoseiidae fəsiləsinin neoseiulus cinsinə aid heyvan növü.

Biosfer qoruğu - 1974-cü ildə "UNESCO"-nun "İnsan və Biosfer" (MAB) Proqramına uyğun olaraq Azərbaycan dünyada birinci olaraq (1975-ci il) Bakı şəhərində Binəqədi rayonu ərazisində, keçmiş Yaşıllaşdırma Trestinin yerində yaradılmışdır. Bakı Biosfer rezervatının yaradılmasında Azərbaycan Respublikasının dövlət başçısı Heydər Əliyevin uzaqgörən siyasəti rol oynadı. Bu işdə ona akademik Həsən Əliyevin böyük köməyi oldu. Azərbaycanın təbii gözəllikləri bir çox qoruq və yasaqlıqlarda qorunur. Biosfer rezervatı ərazisindəki bitki nümunələrinin zənginliyi ilə fərqlənir.

Karpat biosfer qoruğu (ukr. Карпатський біосферний заповідник) — Ukraynanın Zakarpatya vilayətində qorunan təbiət ərazisi. 1968-ci ildə yaradılmışdır. 1992-ci ildən UNESKO-nun Biosfer qoruqlarının ümumdünya şəbəkəsinə aid olunmuşdur. Ərazinin ümumi sahəsi 57880 hektardır. Qorunan ərazinin sahəsi isə — 31995 hektardır. Karpat biosfer qoruğu daxilində altı ayrıca massiv var. Massivlərdən başqa ərazidə dövlət əhəmiyyətli iki botanika yasaqlığı var: "Qara dağ" və "Yulevski dağı". Qoruq hündürlüyü dəniz səviyyəsindən 180 metrdən 2061 metrə qədər olan əraziləri əhatə edir. Ərazinin belə struktru qoruğun müxtəlif landşaft və biocoğrafiyaya malik olmasına səbəb olmuşdur.

İnsan və biosfera (MAB; ing. Man and biosphera) — Beynəlxalq elmi tədqiqat insan və biosfera proqramı. 1970-ci ildə qəbul olunmuşdur. Bir sıra mühüm bioloji və ekoloji məsəslələri araşdırır. == Məqsəd == Elm, təhsil və ekoloji baxımdan dünya səviyyəsində əhəmiyyət daşıyan az rast gəlinən canlı növləri və həyat məkanı nümunələrini saxlayan, təbii peyzajlara aid beynəlxalq bir qoruma sahəsi növüdür. YUNESKO-nun İnsan və biosfer (MAB) proqramı altında təsis edilən və qoruma ilə inkişaf arasındakı əlaqəni ortaya qoymağı məqsəd qoyan qoruma sahələri olub, qlobal bir şəbəkə vasitəsiylə bağlanan bir bioloji ehtiyat sahələr ardıcıllığını meydana gətirərlər. == Ədəbiyyat == Bioloji terminlər lüğəti. — Bakı, "MBM" nəşriyyatı ,2005,260 səh.

Biosfer qoruqlarının ümumdünya şəbəkəsi - davamlı inkişaf prinsipinin əməli tətbiqi formalarından biri, yəni mühafizə olunan ərazilərin elə tipidir ki, qoruqlardan və milli parklardan fərqli olaraq ətraf mühitin mühafizəsi ilə yanaşı ekoloji cəhətdən ciddi məhdudlaşdırılmış təsərrüfat fəaliyyəti də nəzərdə tutulur. Dünyanın müxtəlif ölkələrində artıq 553 biosfer rezervat fəliyyət göstərir ki, bunlar da əslində insanın ətraf mühitlə yeni qarşılıqlı əlaqələrinin həyata keçirildiyi “adacıqlardır”. Biosfer rezervatların bəşəriyyətin gələcək inkişafı üçün böyük əhəmiyyəti ilə əlaqədar dünyanın müxtəlif ölkələrində bu məsələyə həsr olunmuş elmi-praktiki forumlar keçirilir.

Şimali Vidzeme Biosfer Qoruğu (latış. Ziemeļvidzemes biosfēras rezervāts‎) — Vidzemenin tarixi bölgəsində yerləşən, Latviyadakı yeganə qorunan təbii bölgə. Estoniya ilə sərhəd boyunca uzanırQoruğa bir çox müxtəlif təbii və yarı təbii yerlər daxildir. İbtidai və ənənəvi landşaftların geniş ərazilərini əhatə edir. Əraziyə 25 təbiət qoruq, bir təbiət parkı və iki dəniz qorunan ərazisi daxildir. Şimali Vidzeme Biosfer Qoruğunun quru ərazisinin yarıdan çoxu meşələr və bataqlıqlar ilə örtülmüşdür. Buradakı 28 qorunan ərazidən 20-si meşələrin və bataqlıqların qorunması üçün nəzərdə tutulub. Şimali Vidzeme Biosfer Qoruğu ecazkar təbii dəyərləri ilə turistlər üçün cəlbedicidir. Buna mənzərəli Burtnieks gölündən tutmuş 95 kilometrlik məsafədə uzanan və Baltik dənizində bitən Salaca çayını göstərmək olar. == Tarixi == 1990-cı ildə Latviya hökuməti mövcud biosfer qoruğunun sərhədləri daxilində Şimal Vidzeme Regional Ətraf Mühitin Mühafizəsi Kompleksini qurdu.

== “İnsan və biosfer” (ingil. “The Man and the Biosphere” MAB) == Təbii sərvətləri idarə etmək problemi ilə əlaqədar aparılan fundamental tədqiqatların koordinasiyası üzrə dövlətarası proqram (MFB). Ümumittifaq bioloji proqramının davamı olaraq YUNESKO-nun Baş konfransının 16-cı sessiyasında qəbul olunmuşdur. 1984-cü ilə qədər bu proqramda 90-a qədər dövlət iştirak etmişdir. MAB-ın əsas vəzifəsi – dünyanın müxtəlif rayonlarında insanın biosferdə gedən proseslərə t əsirini öyrənmək üçün kompleks çoxillik tədqiqatlar aparmaq, həmçinin bu proseslərin dəyişilməsinin insanın özünə təsirini öyrənməkdir. Proqrama 14 layihə daxil edilmişdir. Bu layihələr yerin əsas biomlarına (meşə, tundra, savanna, çöl, səhra və s.), bütövlükdə ətraf mühitə insanın çoxtərəfli təsirinin (torpaqdan istifadə, mühəndis texniki işlər, energiyadan istifadə və s.) öyrənilməsinə həsr edilmişdir. Bu layihələr çərçivəsində 1000-ə yaxın «çöl» layihələri”, o cümlədən meşə ekosistemlərinə havanın çirklənməsinin təsirinin öyrənilməsi, yeni suvarma sistemlərinin fəaliyyəti yerlərdə ətraf mühitin müxtəlif komponentlərinin dəyişilməsi üzərində müşahidə aparılması, resursların çoxtərəfli qiymətləndirilməsi ilə əlaqədar tədqiqatların yerinə yetirilməsi, müxtəlif dağ sistemlərində turizmin inkişafının təsirinin öyrənilməsi məsələləri işlənib hazırlanır. Biosfer qoruqlarının yaradılması da MAB-ın diqqət mərkəzindədir. == Xarici keçidlər == Təbiət və insan Arxivləşdirilib 2017-07-06 at the Wayback Machine YUNESKO üzrə “İnsan və Biosfer” Azərbaycan Milli Komitəsinin əsərlərinin illik nəşri oxuculara təqdim olunmuşdur.