Поиск по словарям.

Quercus mongolica (lat. Quercus mongolica) — fıstıqkimilər fəsiləsinin palıd cinsinə aid bitki növü.

Monqol platosu — Orta Asiyanın şərqində, 700 – 2500 km ölçüdə geniş yayla. Təxminən 2.6 milyon km² bir ərazini əhatə edir (təxminən 1,4 milyon km² Çinin ərazisinə düşür). Qobi səhrası tərəfindən iki hissəyə bölünür - şimal hissəsi Monqolustanda, cənubu isə Çinin Daxili Monqolustan bölgəsində yerləşir. Yayla şimal-qərbdən Altay, Tannu-Ola və Sayan dağları, şimaldan Xentey öndağlığı ilə, cənubdan Tarim çökəkliyi, qərbdən Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonunun Cunqar hövzələri ilə həmsərhəddir. Yaylasın hündürlüyü 915 ilə 1525 m arasında dəyişir. Ulan-Batorun şərqindən cənuba, Çin ilə sərhədə doğru, Monqol platosunun hündürlüyü tədricən azalır. Ən yüksək nöqtə Munx-Xayrxan-Ula (4362 m) dağıdır. Zirvə Monqol Altay silsiləsində yerləşir. Gobi Altay silsiləsi yaylanın qərb hissəsi boyunca uzanır. Platonun dəniz və okeanlardan uzaqlığı onun iqliminə öz təsirini göstərir.

Şimali Yuan Dövləti (monq. Умард Юань Улс;1368-1635) - Monqolustanda və Daxili Monqolustanda mövcud olmuş tarixi monqol dövləti. Yuan İmperiyasının Qırmızısarıqlılar üsyanı nəticəsində süquta uğramasında sonra yaranmışdır. İlk xanı Biliqtu xan Ayuşridara, son xanı isə Ecey xandır.

Monqol yazısı — XIII əsrin əvvələrində monqolların uyğurlardan əxz etdikləri yazı. Soğdi yazısı vasitəsilə Suriya arami əlifbalarının birindən götürülmüşdür. Monqolustanda "köhnə yazı" adlanır. Yuxarıdan aşağıya, sağdan sola yazılır. Hərflərin çoxu polifonik olub, 2 və ya 3 fonemi ifadə edir. 1945-ci ildə iki sait (ö, ü) əlavə edilməklə kiril əlifbası əsasında yeni əlifbaya keçilmişdir. Geniş yayılmamış "kvadrat yazı" (XVIII–XIV əsrlər, Tibet əlifbası əsasında) və "aydın yazı" (XVII əsrdən, təkmilləşdirilmiş köhnə monqol yazısı) adlanan yazılar da məlumdur. Monqol yazısının yunikod dərəcəsi U+1800–U+18AF arasıdır. Buna monqol yazısı üçün hərflər, rəqəmlər və durğu işarələri daxildir. İzah University of Vienna: Grammar of Written Mongolian by Nicholas POPPE Index CJVlang: Making Sense of the Traditional Mongolian Script StudyMongolian: Written forms with audio pronunciation The Silver Horde: Mongol Scripts Lingua Mongolia: Uighur-script Mongolian Resources Omniglot: Mongolian Alphabet (note: contains several table inaccuracies regarding glyphs and transliterations) Lüğət Bolor Dictionary Mongol toli dictionary: state dictionary of Mongolia Transliteration University of Virginia: Transliteration Schemes For Mongolian Vertical Script Online tool for Mongolian script transliteration Automatic converter for Traditional Mongolian and Cyrillic Mongolian by the Computer College of Inner Mongolia University Əlyazma Mongolian Manuscripts from Olon Süme – Yokohama Museum of EurAsian Cultures Digitised Mongolian manuscripts – The Royal Library, National Library of Denmark Mongolian texts – Digitales Turfan-Archiv, the Berlin-Brandenburg Academy of Sciences and Humanities Preservation of unique and historic newspapers printed in traditional Mongolian script between 1936–1945 – Endangered Archives Programme, British Library Official Mongolian script version of the People's Daily Online Office of the President of Mongolia website in Mongolian script Didi Tang.

Yuan sülaləsi (1271-1368-ci) il - Çində hökmranlıq etmiş Monqol sülaləsi. Monqollar bütün Çini idarə edən ilk şimal xalqı olmuşlar. Uzaq qərbə qədər uzanan imperiya yaradan monqollar 1210-cu ildə çjurçjenlərin Tszin dövlətini fəth etdilər. 1215-ci ildə Çingiz xan Pekini ələ keçirdi. 1227-ci ildə monqollar Qərbi Syaya uğurlu zəfər yürüşü etdilər. Bu yürüşdən qayıdan zaman Çingizxan ölür. 1229-cu ildə monqolların böyük xanı Çingizxanın üçüncü oğlu Uqedey olur. İmperiyanın paytaxtı Qaraqorum olur. Uqedey öz hakimiyyətinə Çinin çjurçjenlərin əlində olan şimal vilayətlərinə yürüşlərlə başladı. Bu müharibədə Sonrakı Sun sülaləsi monqollarla ittifaq bağlayaraq ümid etdi ki, onların köməyi ilə çjurçjenlərin zəbt etdiyi torpaqlarını geri qaytara biləcək.

II Monqol qurultayı — Ögedey xanın 1241-ci ildəki ölümündən sonra keçirilmişdir. Bu qurultay monqolların qərbə hücumunu dayandırmışdı. 1246-cı ildə keçirilən bu qurultayda əsas namizədlər Cuçi xanın oğlu Batı xan, Ögedey xanın oğlu Güyük xan və Çingiz xanın qardaşı Temüge idi. Batı xanın taxtdan imtina etməsi ilə Güyük xan seçilmişdi. Bu qurultayda İohan Karpini, VI David, VII David, II Yaroslav, Ermənistan çarı I Hetumun qardaşı Smbat, IV Qılınc Arslan və bir çox səfir iştirak edirdi. İohan Karpininin dediklərinə görə 4000dən çox xarici qonaq vardı. Bu qurultay Batı xanın gücünü artırmışdı.

I Monqol qurultayı — Çingiz xanın ölümündən sonra keçirilmiş qurultaydır. Qurultay 1229-cu ildə Kerulen sahilində keçirilmişdir. Qurultayda əsas namizədlər Tuluy və Ögedey idi. Yaşayan ən böyük qardaş Cığatay xanın Ögedeyi dəstəkləməsi qurultayın nəticəsini təyin etdi və Ögedey xan elan olundu.

Monqollar — monqol dillərində danışan bütün xalqların tarixi adı. Monqol dillərində xalxlar, baoanlar, dunsyanlar, tular, daurlar, buryatlar, kalmıklar və bir neçə azsaylı digər xalqlar daxildir. Monqolustan Respublikasının əsas əhalisi. Həmçinin Çin Xalq Respublikasında (əsasən kompakt şəkildə Daxili Monqolustan Muxtar Rayonunda) yaşayan xalq. Özlərini "Xalx" adlandırırlar. Yaxın etnik qruplarla (monqollar daxil olmaqla 14 etnik qrup) birlikdə dünyada sayları təxminən 11.116 milyon nəfərdir. Çin Xalq Respublikasında 2000-ci ildə aparılmış siyahıya almanın yekunlarına əsasən Çin dövləti tərəfindən rəsmən tanınan 56 milli azlıqdan biri olan Monqolların sayı 5.823.947 nəfər olmuşdur. Çingiz xanın təşkilatlandırdığı monqollarda əhaliyə ivgen, boya obop, ailə və ən kiçik birliklərə isə aymuğ və ya yasun deyilirdi. Ordu da bu üsula görə təşkilatlanmışdı. Ulus adlanan monqol qəbilə birliklərinin hər biri əsgər sayılırdı.

Monqol Altayı (monq. Монгол Алтайн нуруу, Mongol Altaïn nourouou; çin. ənən. 蒙古阿爾泰山脈, sadə. 蒙古阿尔泰山脉, pinyin: Ménggǔ Ā'ěrtài Shānmài) — Altay dağlarının cənub-şərqində yerləşən dağ sistemi. Monqol Altayı Çin və Monqolustanın sərhəddində yerləşir. Monqolustanın ən yüksək dağ silsiləsi. Dərələrlə parçalanmış bir-neçə silsilələrdən ibarət olan Monqol Altayı cənub-şərqdən şimal-qərbə doğru 1000 km məsafədə uzanır. Eni 150 km-dən 300 km arasında dəyişir. Ən yüksək zirvəsi Munx -Xayrxan -Ula dağıdır (4362 m).

Monqol Qobisi (Şamo) — Qobinin tərkibində yerləşən ən iri səhradır. Səhranın böyük qismi Monqolustanın ərazisində yerləşir. Peşam dağlıq ərazilərini əhatə edir. Səhranın əsas əhalisi köçərilərdir. Xüsusi ilə onlar arasında monqol və oyrat qəbilələri üstünlük təşkil edir. Digər səhralar kimi bu səhrada az məskunlaşılmışdır. Səhranın ərazisində nadır Qobi endemiklərinə rast gəlinir.

Monqol atı (monq. адуу) — Monqolustan ərazisində yayılmış vəhşi atların yarımcinsi. Bu atlar Çingiz xannın dönəmindən dünyaya məlumdur. Köçəri monqollar yarım milyon olmalarına baxmayaraq 2 milyon at saxlayırlar. Kiçik ölçülərinə baxmayaraq Poni atı ilə hec bir əlaqəsi yoxdur. Monqolustanda bu atlar il boyu açıq səma altında yaşayır. Yayda +30°S qışda isə -40°S şəraitində yaşaya bilir. Atın südündən yerli əhali tərəfindən Kumıs adlanan içki hazırlanır. Atın əti nadir hallarda kəsilərək ətindən istifadə edilir. At əsasən minik üçün istifadə olunur.

Köhnəlmiş tibbi termin olan monqol axmaqlığı və monqolizm, hazırda Daun sindromu kimi tanınan genetik pozğunluqla əlaqəli xüsusi bir psixi çatışmazlıqdır. Bu sindromlu insan üçün köhnəlmiş termin monqol axmaqlığıdır. 21-ci əsrdə bu terminlər artıq tibbi terminologiya kimi istifadə edilmir, Daun sindromluların qəbuledilməz, təhqiredici və yanıltıcı təsviri hesab edilir. Terminoloji dəyişikliyi həm elmi, həm də tibbi ekspertlər , həmçinin Monqolustandan olanlar da daxil olmaqla Asiya mənşəli insanlar tərəfindən aparılmışdır. "Axmaq" termininin özü də oxşar məna və konnotasiya dəyişikliyinə malikdir. "İdiot" termini bu gün tibbi, hüquqi və ya psixiatrik kontekstdə istifadə edilməsə də, bunun əvəzinə axmaq və ya axmaq insan mənasını verir, əvvəllər bu termin həm hüquqi, həm də psixiatrik kontekstlərdə istifadə edilən texniki termin kimi məna daşıyırdı. Əlil şəxsin əqli yaşının iki yaş və ya daha az olduğu hesab edilən dərin əqli qüsur növü. " Moron ", " imbecile " və " cretin " (xristian ikilisi) kimi terminlərlə yanaşı, "idiot" hüquqi, tibbi və psixiatrik kontekstlərdə arxaik təsvirə çevrilmiş, bunun əvəzinə köhnəlmiş və köhnəlmiş hesab edilən təhqiramiz terminə çevrilmişdir. bir dəfə təsvir etmək üçün istifadə edilmişdir. Termin tədricən evfemistik təkamül yaşamış və tədricən başqa terminlərlə əvəzlənmiş "dərin zehni gerilik" ilə əvəz edilmişdir.

Monqol ceyranı, və ya Buxaqlı antilop (lat. Procapra gutturosa, Gazella gutturosa) — Cütdırnaqlılar dəstəsinə, Boşbuynuzlular fsiləsinə aid ceyran növü. Orta ölçülü antilopdur. Onlar əsasən yarımsəhra, quru çöl ərazilərində yaşayırlar. Erkəklər 24–39 kq, dişilər isə 20–28 kq çəkiyə malik olurlar. Erkəklərin uzunluğu 105–148 sm, dişilərin isə 110–121 sm-dir. Erkəklərin hündürlüyü 62–84 sm, dişilərdə 54–74 sm təşkil edir. Erkəklərin buynuzları tünd-boz qara olub 18–28 sm-dir. Dişilərin isə buynuzu olmur. Xəzi yuxarı hissəsi sarı-qum, aşağı nahiyələri isə ağ rəngdə olur.

Monqol dili — Monqolların və Monqolustanın dili.

Monqol dilləri - Altay dil qrupunun qolu olub 12 dili əhatə edir. Bu dillərdə Mərkəzi Asiyada 6,5 milyon adam danışır. XIV-XVI əsrlərdə (Çingiz xan imperiyası dağıldıqdan sonra) qədim monqol tayfalarının hamısı üçün vahid sayılan erkən monqol dili dialektləri əsasında yaranmışdır. Monqol dillərində şimali (monqol dili, buryat dili, kalmık dili, oyrat dili); cənub-şərqi (daqur (Şimal-şərqi Çində), dunsyan, monqor, bason (Tsinxay və Qansu əyalətlərində; hamısı yazısızdır)) və aralıq dilləri (qədim monqol yazı dili, moğol dili (Əfqanıstanda)) daxildir. Monqol, buryat və kalmık dilləri daha çox öyrənilmişdir. Leksikasında türk dillər ilə müştərək cəhətlər var. Санжеев Г.Д. Сравнительная грамматика монгольских языков, т. 1-2, М.: 1953-64. Бертагаев Т.А. Лексика современных монгольских литературных языков. М.: 1974.

Monqol gəvəni (lat. Astragalus mongholicus) — bitkilər aləminin paxlaçiçəklilər dəstəsinin paxlakimilər fəsiləsinin gəvən cinsinə aid bitki növü. Astragalus membranaceus var. mongholicus (Bunge) P.K.Hsiao Astragalus penduliflorus var. mongholicus (Bunge) X.Y.Zhu Phaca macrostachys Turcz. Tragacantha mongholica (Bunge) Kuntze Astragalus borealimongolicus Y.Z.Zhao Astragalus membranaceus Fisch. ex Bunge Astragalus membranaceus var. mandshuricus Nakai Astragalus membranaceus f. propinquus (Schischk.) Kitag. Astragalus mongholicus var.

Monqol imperiyası (monq. Их Монгол Улс), köhnə mənbələrdə Monqol feodal imperiyası — XIII əsrdə yaranmış monqol imperiyası. XII əsrdə monqollarda qəbilə quruluşu dağıldı və ordular yarandı. Ordu rəisləri bahadırlar idi. Dövlətin əsasını Temuçin adlı bahadır qoymuşdur. 1206-cı ildə Onon çayı sahilində keçirilən qurultayda Temuçin xaqan oldu və Çingiz xan adlandırıldı. O, 1207–1211-ci illərdə Sibiri və Türküstanı, 1215-ci ildə Şimali Çini işğal etdi. Çingiz xan 1219–1220-ci illərdə isə Buxara, Səmərqənd, Üzgənc və Otrarı tutdu. 1227-ci ildə Çingiz xan öldü və böyük xaqan Ugedey oldu. Monqolustan Çingiz xanın 4 oğlu: Ugedey, Cağatay, Cuci, Tuli arasında bölüşdürüldü.

Çinin monqol istilası

Monqol işğalları — 13-cü əsr boyu baş tutmuş, 1300-cü ilədək artıq Asiya və Şərqi Avropanı əhatə edən geniş Monqol İmperiyasının yaranması ilə nəticələnmişdir. Tarixçilər Monqol İmperiyası daxilindəki dağıntıları bəşəriyyət tarixindəki ən ölümcül münaqişələrdən biri kimi qiymətləndirirlər. Əlavə olaraq, monqolların kəşfiyyat xarakterli yürüşləri zamanı özləri ilə vəba gətirməsi, Asiya və Avropanın geniş hissələri boyu yayması və sonradan Qara ölüm adını alan və kütləvi insan həyatının itirilməsinə səbəb olan epidemiyanın əsasının qoyması ehtimalı da var. Monqol İmperiyası 13-cü əsr ərzində Asiya boyu bir sıra işğal və yürüşlər əsasında yaranmış, 1240-larda isə Şərqi Avropaya çatmışdır. "Dənizlərin imperiyası" adlandırılan özündən sonrakı bir çox imperiyanın (Britaniya) əksinə, Monqol İmperiyası daha cox quru əsaslı olmuş, otarma yönümlü Monqol süvari və mal-qara qüvvəsinə əsaslanmışdır. Bu səbəbdən monqol qarət və yürüşlərinin əksəriyyəti mal-qara üçün kifayət qədər otun movcud olduğu daha isti fəsillərdə baş tutmuşdur. Monqolların yüksəlişindən əvvəl 1211-dən 1225-ə qədər 15 il rütubətli və isti hava şəraiti atların yetişdirilməsi üçün əlverişli şərait yaratdı və bu da monqolların işğalarına böyük kömək etdi. Rus dövlətlərinə qarşı Tartar və Monqol yürüşləri 1260-cı illərdə Monqol İmperiyasının parçalanmasından daha sonralara qədər davam etmişdir. Digər ərazilərdə, Çində monqolların qazandığı əraziləri əldə saxlaması 14-cü əsrdə Yuan sülaləsinədək, İranda isə 15-ci əsrdə Teymurilər adı altında davam etmişdir. Hindistanda Monqol dövləti 19-cu əsrədək Muğal imperiyası adı altında mövcud olmağı bacarmışdır.

Monqol ləkəsi — insanın bel və arxa nahiyələrində rast gəlinən göyümtül ləkə. Bu əsasən melamin piqmentinin derma qatına yığılması ilə əlaqədardır. Bu adın verilməsi əsasən ilk dəfə monqol uşaqlarında aşkarlanması ilə əlaqədar olmuşdur. Əslinə qalanda isə nəyinki monqoloid irqinə mənsub insanlarda həm də digər irqin nümayəndələrində belə müşahidə edilir. «Monqol ləkəsi» yeni doğulan uşaqlarda açıq-aşkar şəkildə müşahidə edilən bir izdir. Əsasən uşaqların 12-14 aylığında tamamən yoxa çıxır. Nadir hallarda zəif şəkildə yetkin insanlarda görünə bilir. Sarı-göy-qara rənglərinin yarışığına bənzəyir. Diametri elədə böyük olmayan qəpik böyüklükdə olur. Bəzən diametri 6-10 sm ola bilir.

Marmot və ya Monqol marmotu (lat. Marmota sibirica) — gəmiricilər dəstəsinin sincablar fəsiləsinə aid məməli heyvan növü. Uzunluğu 60 santimetrə çatır. Rusiyanın şərqində, Monqolustanda və Şimal-şərqi Çində yayılmışdır. Tarbağan taun xəstəliyi törədicisinin daşıyıcısıdır.

Xamaq-Monqol xanlığı, Xamaq-Monqol Ulusu (monq. Хамаг Монголын ханлиг, Хамаг Монгол улс; 1080-1206) — tarixi monqol dövləti. Xamaq-monqol deyə tanınan monqol tayfa birliyinin dövləti idi. İlk xaqanı Xaydu xan, son xaqanı isə Çingiz xan idi. 1206-ci ildə böyüyərək Böyük Monqol İmperiyasına çevrilmişdir. Xaqanlığın başında Börçigin sülaləsi dururdu. Paytaxtının Kerulen çayının yaxınlığında olduğu ehtimalı vardır. Xamaq Monqol sözü monqolca "Bütün monqollar" deməkdir. Bunun səbəbi Xamaqmonqol Ulusunda bütün monqol qəbilələrinin və xalqlarının yaşaması idi. Bunula belə, görkəmli Azərbaycan alimi Fəzlullah Rəşidəddinə görə, Çingiz Xaqanın atası Yesugey Bahatur da Xamaqmonqol Ulusunun xaqanı idi və Fəzlullah onu öz "Cami ət-Təvarix"-ində Yesugey xan, Yesugey xaqan adlandırır.

Monqol-tatar boyunduruğu (rus. Монголо-татарское иго), orda hökmranlığı (rus. ордынское владычество), sovet tarixşünaslığında Monqol-tatar zülmü (azərb-kiril. Монгол-татар зүлмү) — Rusiyada monqol-tatar feodallarının XIII–XV əsrlərdə Rus torpaqlarında hakimiyyət sistemi. Rusiyada qurulan bu sistem işğal olunmuş yerləri ağır vergilər və soyğunçu yürüşlər vasitəsilə müntəzəm istismar etmək məqsədini güdürdü. Rus knyazlıqları bilavasitə Monqol feodal imperiyasına daxil deyildi. Onlara baskaklar və monqol-tatar xanlarının digər nümayəndələri nəzarət edirdilər. Monqol-tatar boyunduruğu formal surətdə 1243-cü ildə, knyaz Yaroslav Vsevolodiviçin monqol xanından Böyük Vladimir knyazlığına yarlıq alması ilə bərqərar oldu. XIII əsrin 60-cı illərinədək rus torpaqları Böyük Monqol, sonra isə Qızıl Orda xanlarının hakimiyyəti altında idi. Monqol-tatarların vergi və mükəlləfiyyətlərinin 14 növü var idi.

Monqol — Rusiyanın, Almaniyanın və Qazaxıstanın birfə istehsalı olan kinofilm. Rejissoru Sergey Bodrov, ssenari müəllifi Arif Əliyevdir. Filmin epiqrafında monqol məsəli durur: "Uşağı zəif sanma, o pələng övladı ola bilər". Hakim və sərkərdə Temuçin, aclıqdan, səfalətdən, əsarətdən, oddan-alovdan keçib, Çingiz xan kimi tanındı.Onu ələ keçirmək istədilər, onu satdılar, namusu ilə oynadılar. Sınmadı. Öz yoluna davam etdi. Bu film Çingiz xanın yaşam yolu haqqındadır. Yesugey bahadur 9 yaşlı oğlu Timuçin ilə Monqol çöllərində Merkit qəbiləsinə gəlin seçməyə gedirlər. Beləcə Esuqei Xaqan Merkitlərlə illərlə davam edən düşmənçiliyə son verib barış əldə edə biləcək. Ancaq Timuçin yolda dincəlmək üçün dayandqları qəbilədən qız seçir.

Monqolar və ya monqo-nkundolar — Konqo Demokratik Respublikasında xalq. Dilləri bantu dilləri ailəsinə aiddir. Dindarlarının əksəriyyəti xristiandır. Ənənəvi etiqadların saxlayanlar da var. Əkinçilik, ovçuluq, balıqçılıq və yığıcılıqla məşğul olurlar. Собченко А. И. Этнический состав Конго. // Африканский этнографический сборник. — Т. 4. — М.—Л., 1962 (Труды института этнографии АН СССР, новая серия, т. 72).

Monqol dili — Monqolların və Monqolustanın dili.

Monqolfiye qardaşları - 1783-cü ilin 4 iyun tarixində dünyada ilk dəfə hava şarı ilə uçuş həyata keçirmiş fransız qardaşlar. Yozef Mikel Monqolfiye və Yakob Etyen Monqolfiye yaşadıqları Annonay kəndində, diametri 10.5 metr olan torbanın içərsinə isti su dolduraraq, ilk qeyri-rəsmi uçuşu həyata keçirmişdilər. Həmin uçuş zamanı hava şarı 450 metr hündürlüyə qədər yüksəlmiş, 10 dəqiqə ərzində 2 kilometr məsafə yol getmişdir. Bütün təlimlərdən sonra, Monqolfiye qardaşları şəhər mərkəzində, uçuş həyata keçirmək qərarına gəlirlər. 19 sentyabr 1783-cü ildə kütlə qarşısında, ilk uçuş icra edilir. Kütlənin arasında məşhur diplomat Bencamin Franklin də vardı. Uçuş Paris şəhərində, uğurla icra edilmişdir. Uçuş əsnasında, hava şarının səbətinə, bir xoruz, bir ördək və bir qoyun qoyulmuşdur.

Monqollar — monqol dillərində danışan bütün xalqların tarixi adı. Monqol dillərində xalxlar, baoanlar, dunsyanlar, tular, daurlar, buryatlar, kalmıklar və bir neçə azsaylı digər xalqlar daxildir. Monqolustan Respublikasının əsas əhalisi. Həmçinin Çin Xalq Respublikasında (əsasən kompakt şəkildə Daxili Monqolustan Muxtar Rayonunda) yaşayan xalq. Özlərini "Xalx" adlandırırlar. Yaxın etnik qruplarla (monqollar daxil olmaqla 14 etnik qrup) birlikdə dünyada sayları təxminən 11.116 milyon nəfərdir. Çin Xalq Respublikasında 2000-ci ildə aparılmış siyahıya almanın yekunlarına əsasən Çin dövləti tərəfindən rəsmən tanınan 56 milli azlıqdan biri olan Monqolların sayı 5.823.947 nəfər olmuşdur. Çingiz xanın təşkilatlandırdığı monqollarda əhaliyə ivgen, boya obop, ailə və ən kiçik birliklərə isə aymuğ və ya yasun deyilirdi. Ordu da bu üsula görə təşkilatlanmışdı. Ulus adlanan monqol qəbilə birliklərinin hər biri əsgər sayılırdı.

Monqolların Azərbaycana III və sonuncu yürüşü Bu dövrdə Azərbaycanı Ali Monqol Xaqanlarının canişinləri idarə edirdi(1231-1256). Yürüşə böyük xaqan Münkenin qardaşı Hülakü xan başçılıq edirdi.Münke xan Orta Şərqdə işğal etdikləri ərazilərdə daha da möhkəmlənmək,hələ də müstəqilyini saxlayan feodalları tabe etmək və yeni torpaqlar əldə etmək üçün Hülakü xanı böyük qoşunla yürüşə yolladı.Hülakü xan 1256-cı ildə Azərbaycan(Cənubi Azərbaycan) və Aranı(Şimali Azərbaycan) ələ keçirdi.1258-ci ildə monqollar Bağdadı işğal etdilər.Xəlifə Əl-Mötəsim Billah edam edildi və bununla Abbasilər xilafətinin varlığına son qoyuldu. Hülakü xan bu yürüşlərdən sonra yeni dövlətin əsasını qoydu.Bu dövlət tarixdə Hülakülər və Elxanilər adı tanınır.Azərbaycan imperiyanın əsas vilayəti sayılırdı.Hülakülərin paytaxtı olan Marağa,Təbriz,Sultaniyə şəhərləri bu məmləkətdə yerləşirdi.Hülakülər 101 il hakimiyyətdə oldular(1256-1357).

Monqolların Azərbaycana II yürüşü — 1231-ci ildə monqol qoşunlarının Qərbə doğru ikinci hücumu. XIII yüzilliyin əvvəllərində, Mərkəzi Asiyada güclü hərbi qüdrətə malik olan monqol dövlətinin qonşu ölkələrə yürüşləri ərəfəsində, Azərbaycanın xarici və daxili vəziyyəti gərgin halda idi. Orta Asiyada iqtisadi cəhətdən bir-birilə möhkəm əlaqədə olmayan vilayətlərin birləşməsindən təşkil olunmuş Xarəzmşahlar dövləti monqollara qarşı mübarizə aparmaq iqtidarında deyildi. Azərbaycan ərazisində isə vahid dövlət yox idi və feodal pərakəndəliyi hökm sürürdü. Ölkədə Eldənizlərin Atabəylər, Rəvvadilər nəslindən Ağsunqurilər sülaləsi (1108–1227-ci illər) və Şirvanşahlar dövləti hakimiyyətini sürürdü. XII əsrin sonunda Eldənizlər dövləti öz əvvəlki qüdrətini itirdi. Eldənizlər sülaləsinin üzvləri arasında gedən mübarizələr səltənətin əsaslarını sarsıdırdı. Qızıl Arslanın xələfi atabəy Əbu Bəkr Azərbaycanda (Şirvan istisna olmaqla) hökm sürürdü. Atabəylərin Əbu Bəkri əvəz etmiş son nümayəndəsi Özbək feodal qruplarının əlində oyuncağa çevrildi, ölkədə feodal çəkişmələri daha da şiddətləndi. Şirvanşahlarda isə vəziyyət başqa idi X, Xl, Xll əsrlərdəki intibah Xlll əsrin ortalarına kimi davam etdi.

Monqolların Azərbaycana ilk yürüşü - 1220-1222-ci illəri əhatə edən kəşfiyyat xarakterli yürüş. XIII əsrin ortalarında Mərkəzi Asiyada güclü hərbi qüdrətə malik Monqol dövlətinin qonşu ölkələrə yürüşü bu ölkələri təhlükə qarşısında qoydu. Qonşu ölkələrdə hökm sürən feodal pərakəndəliyi Monqol dövlətinin banisi Çingiz xanın işğalçılıq planlarının həyata keçməsi üçün əlverişli şərait yaratdı. Mövcud vəziyyət təşkilati və hərbi cəhətdən möhkəm olan ordu hissələri monqol feodalları qarşısında geniş imkanlar açırdı. Monqol yürüşləri ərəfəsində Azərbaycanda vəziyyət acınacaqlı idi. Ölkənin şərq sərhədlərində mövcud olan Xarəzmşahlar dövləti daxilən möhkəm əsaslar üzərində qurulmadığı üçün iqtisadi və güclü hərbi qüdrətə malik deyildi. Xalq kütlələrinin vəziyyətinə laqeyd olan, feodal qruplarının əksəriyyəti tərəfindən müdafiə edilməyən Xarəzmşahlar dövləti monqollara qarşı mübarizə apara bilmədi. Monqol qoşunları bu dövlətin ərazisindən keçərək, ciddi müqavimət görmədən irəliləyə bildilər. Orta Asiyanın, İranın, Azərbaycanın yerli köçəri və oturaq feodal əyanları daxili çəkişmələrə və ziddiyyətlərə son qoymadılar, düşmənə qarşı birgə mübarizə aparmaq əzmi ilə vahid cəbhədə birləşə bilmədilər. Monqol hücumlarına məruz qalmış hər bir şəhər ayrılqda öz daxili qüvvələri hesabına istilaçılara qarşı döyüşür və məğlub olurdu.

Monqolların Azərbaycana ilk yürüşü

Monqolların Yaxın Şərq yürüşü (1256-1260) - Hülaku xanın komandanlığı altında, ismailli-nizarilərə, Abbasilər xilafətinə, Şam Əyyubilərinə və Misir məmlüklərinə qarşı yürüş. Yürüşün Yaxın Şərq müsəlmanlarına qarşı olmasında Mərkəzi Asiya nestorian xristianlarının böyük rolu olduğundan bəzən(R.Qrusse, Q.V.Vernadski, L.N.Qumilyov) Sarı səlib yürüşü adlandırılır. 1251-ci ildə Monqol İmperiyasının xaqanı elan edilən Möngkə, Sun İmperiyasına və Yaxın Şərq dövlətlərinə qarşı savaşı davam etdirmək qərarına gəldi. Qəzvin və İranın dağlıq rayonlarının əhalisinin, onlara zərər yetirən ismaillili-nizarilərdən şikayəti bəhanələrdən biri oldu. Fəzlullah Rəşidəddinə görə, "kafirlərin haqsızlıqlarından ədalət axtaran bir çoxlarının, buğa ilində Mönqkə xaqana şikayətlərinə cavab olaraq, o həmin kafirlərə qarşı öz kiçik qardaşı Hülakunu göndərdi". Azərbaycanda və İranın şimalında yerləşən monqol sərkərdəsi Baycu da ismaillilərdən və Abbasilərdən şikayət edirdi. Mönkge Hülakuya ismaillilərin dağ qəsrlərini dağıtmaq, lor və kürdlərin tabe edilməsini, və tabe olmasa, xəlifənin mülklərini də zəbt etməyi əmr etdi. Şəmsəddin Cüveyni və onun ardınca Rəşidəddin xəbər verirlər ki, hər ulus Hülaku ordusuna hər on nəfər döyüşçüdən ikisini verməliydi. Lakin bu ancaq, "çox böyük qoşun" anlamında ifadə forması ola bilər, çünki həmin ifadəyə 1246-cı il üçün Cüveynidə, Güyükun İlcidayı ismaillilərə qarşı göndərməsi ilə bağlı, rast gəlmək olar. 15-ci əsr Şəcərət əl-Ətrak (Türklərin şəcərəsi) əsərinin anonim məllifi yazır ki, Mönkge Hülakuya xidmətə yararlı monqolların beşdən birini verdi, və bu 120 min təşkil etdi.

Monqolların Yaxın Şərq yürüşü (1256-1260) - Hülaku xanın komandanlığı altında, ismailli-nizarilərə, Abbasilər xilafətinə, Şam Əyyubilərinə və Misir məmlüklərinə qarşı yürüş. Yürüşün Yaxın Şərq müsəlmanlarına qarşı olmasında Mərkəzi Asiya nestorian xristianlarının böyük rolu olduğundan bəzən(R.Qrusse, Q.V.Vernadski, L.N.Qumilyov) Sarı səlib yürüşü adlandırılır. 1251-ci ildə Monqol İmperiyasının xaqanı elan edilən Möngkə, Sun İmperiyasına və Yaxın Şərq dövlətlərinə qarşı savaşı davam etdirmək qərarına gəldi. Qəzvin və İranın dağlıq rayonlarının əhalisinin, onlara zərər yetirən ismaillili-nizarilərdən şikayəti bəhanələrdən biri oldu. Fəzlullah Rəşidəddinə görə, "kafirlərin haqsızlıqlarından ədalət axtaran bir çoxlarının, buğa ilində Mönqkə xaqana şikayətlərinə cavab olaraq, o həmin kafirlərə qarşı öz kiçik qardaşı Hülakunu göndərdi". Azərbaycanda və İranın şimalında yerləşən monqol sərkərdəsi Baycu da ismaillilərdən və Abbasilərdən şikayət edirdi. Mönkge Hülakuya ismaillilərin dağ qəsrlərini dağıtmaq, lor və kürdlərin tabe edilməsini, və tabe olmasa, xəlifənin mülklərini də zəbt etməyi əmr etdi. Şəmsəddin Cüveyni və onun ardınca Rəşidəddin xəbər verirlər ki, hər ulus Hülaku ordusuna hər on nəfər döyüşçüdən ikisini verməliydi. Lakin bu ancaq, "çox böyük qoşun" anlamında ifadə forması ola bilər, çünki həmin ifadəyə 1246-cı il üçün Cüveynidə, Güyükun İlcidayı ismaillilərə qarşı göndərməsi ilə bağlı, rast gəlmək olar. 15-ci əsr Şəcərət əl-Ətrak (Türklərin şəcərəsi) əsərinin anonim məllifi yazır ki, Mönkge Hülakuya xidmətə yararlı monqolların beşdən birini verdi, və bu 120 min təşkil etdi.

Monqolların Gürcüstanı ələ keçirməsi – orta əsrlərdə Gürcüstan krallığının XIII əsrdə Monqol imperiyası orduları tərəfindən ələ keçirilməsi nəzərdə tutulur. İlk döyüşlər 1220-ci ildə monqol kəşfiyyatçı dəstələri ilə baş verdi. 1236-cı ildə isə monqollar bütün qüvvələri ilə bölgəni ələ keçirdilər və 1243-cü ildə Gürcüstan monqol hakimiyyətini qəbul etdi. Dövlət hər il çox ağır vergi vermək məcburiyyətində qaldı və bitib tükənməyən monqol səfərləri üçün döyüşçü təmin etməyi öhdələrinə götürdülər. İlk dövrlərdə zəif olan gürcü mqaviməti getdikcə yüksəldi. Gürcüstanda monqol tərəfdarı vı monqol əleyhdarı qrupların çəkişmələri ölkəni bölmüşdü. 1320-ci illərdə taxta çıxan kral V Georgi diplomatik və hərbi sahədəki uğurları ilə krallq torpaqlarında yenidən monqolları məğlub edərək müstəqil oldu. Monqollar gürcü torpaqlarında ilk dəfə görüldüyü zaman gürcü krallığı hələ də güclü idi və Qafqazın çoxuna hakim idi. İki ölkə arasında ilk təmas 1220-ci ildə yaşandı. Sabutay və Cebe komandanlığındakı 20 min monqol Xarəzmşahlar dövləti hökmdarı Şah II Əlaəddin Məhəmmədi Xəzər dənizi sahilərinə qədər qovmuşdu.

Monqolların Xarəzmə yürüşü—1219–1221-ci illərdə baş vermiş monqol fütuhatı. 1156-cı ildə Əlaəddin Atsız vəfat etdi. Onun varisləri El Arslan və oğlu Təkəş Xarəzmin müstəqilliyinə nail oldular. Səlcuq sultanlığı və Qaraxanilər dövləti süqut etdiyindən yeganə təhlükə qoşununun El Arslanı öldürdüyü Kidan dövləti idi. 1174-cü ildə Təkəş Cənubi Xorasanı tutdu və onun hakimi Müəyyid Ay-Abanı öldürdü. Onun oğlu Təkəşin vassalığını qəbul etdi. Təkəş 1187-ci ildə Nişapura, 1192-ci ildə Reyə, 1193-cü ildə Mərvə yürüş etdi. O, 3 iyul 1200-cü ildə vəfat etdi və hakimiyyətə oğlu Əlaəddin Məhəmməd gəldi. O, dövlətin ərazisini genişləndirib Xorasanın bir hissəsini geri qaytardı, Buxaranı Xarəzmə birləşdirdi, 1212-ci ildə qarakitaylara son qoyub Sistanı, Kirmanı, Təbəristanı, Azərbaycanı, Arranı özünə tabe etdi. Çingiz xan Xarəzmin işğalını planlaşdırırdı.

Monqolların Yaponiya yürüşləri (yapon元寇 Genkō) 1274 və 1281 — Xubilay xanın Yaponiyaya təşkil etdiyi yürüşləri. XIII əsrdə bir çox ölkələr kimi Yaponiya da monqol hücumuna məruz qaldı. Ölkənin adada yerləşməsi monqolların istila niyyətlərini dayandıra bilmədi. Onlar iki dəfə, 1274 və 1281-ci illərdə Yapon adalarına genişmiqyaslı yürüş cəhdi etdilər. Birinci dəfə idi adət etdikləri atlı qoşunla deyil hərbi-dəniz donanması qüvvələri ilə buna nail olmaq istəyirdilər ki, bu da onların Çin və Koreya kimi istila etdikləri ölkələrin dəniz təcrübəsinə arxalanmadan mümkün deyildi. Monqollar həmçin müsəlman dənizçilərini də bu işə cəlb etmişdilər. Bunlardan biri monqolların dənizdə çinli Sun imperiyasına qarşı üstünlüyünü təmin etmiş, Zuançjoudan olan ərəb ya da iranlı əsilli - müsəlman Pu Şouqen idi. Yaponiyaya yürüş planı barədə Xubilay xana yaxın olan italyan-venesiyalı Marko Polo da xəbərdar idi. “Siyuy” (Çindən qərbdəki ölkədən) dan olanlar, o cümlədən qeyd edilən avropalı, ərəb və iranlı, eləcə də türklər – qarluqlar, kanqllar, qıpçaqlar, uyğurlar, bir sıra tətqiqatçılar tərəfindən türklərə aid edilən – cəlairlər və naymanlar, semu(çin dilindən tərcümədə “rəngligözlülər”, çinlilərin özlərindən seçilən Mərkəzi və Qərbi Asiya və Avropa sakinlərinə verdikləri ad), Çingiz xanın nəvəsi və Çinin Yuan sülaləsinin ilk imperatoru Xubilayın ordusunun mühüm hissəsini təşkil edirdilər. Yaponiyaya yürüş məhz onun adı ilə bağlı idi.

Monqolların Yaxın Şərq yürüşü (1256-1260) - Hülaku xanın komandanlığı altında, ismailli-nizarilərə, Abbasilər xilafətinə, Şam Əyyubilərinə və Misir məmlüklərinə qarşı yürüş. Yürüşün Yaxın Şərq müsəlmanlarına qarşı olmasında Mərkəzi Asiya nestorian xristianlarının böyük rolu olduğundan bəzən(R.Qrusse, Q.V.Vernadski, L.N.Qumilyov) Sarı səlib yürüşü adlandırılır. 1251-ci ildə Monqol İmperiyasının xaqanı elan edilən Möngkə, Sun İmperiyasına və Yaxın Şərq dövlətlərinə qarşı savaşı davam etdirmək qərarına gəldi. Qəzvin və İranın dağlıq rayonlarının əhalisinin, onlara zərər yetirən ismaillili-nizarilərdən şikayəti bəhanələrdən biri oldu. Fəzlullah Rəşidəddinə görə, "kafirlərin haqsızlıqlarından ədalət axtaran bir çoxlarının, buğa ilində Mönqkə xaqana şikayətlərinə cavab olaraq, o həmin kafirlərə qarşı öz kiçik qardaşı Hülakunu göndərdi". Azərbaycanda və İranın şimalında yerləşən monqol sərkərdəsi Baycu da ismaillilərdən və Abbasilərdən şikayət edirdi. Mönkge Hülakuya ismaillilərin dağ qəsrlərini dağıtmaq, lor və kürdlərin tabe edilməsini, və tabe olmasa, xəlifənin mülklərini də zəbt etməyi əmr etdi. Şəmsəddin Cüveyni və onun ardınca Rəşidəddin xəbər verirlər ki, hər ulus Hülaku ordusuna hər on nəfər döyüşçüdən ikisini verməliydi. Lakin bu ancaq, "çox böyük qoşun" anlamında ifadə forması ola bilər, çünki həmin ifadəyə 1246-cı il üçün Cüveynidə, Güyükun İlcidayı ismaillilərə qarşı göndərməsi ilə bağlı, rast gəlmək olar. 15-ci əsr Şəcərət əl-Ətrak (Türklərin şəcərəsi) əsərinin anonim məllifi yazır ki, Mönkge Hülakuya xidmətə yararlı monqolların beşdən birini verdi, və bu 120 min təşkil etdi.

Monqoloid, monqol irqi və ya Asiya-Amerika irqi — böyük irqlərdən biri. Saçın cod, düz, qara, bəzən dalğavarı, tük örtüyünün sinədə və üzdə zəif inkişafı, gözlərin tünd rəngli, dərinin buğdayı, çox vaxt sarımtıl olması, almacıq sümüklərinin çox çıxıq, burun üstünün adətən yastı, epiantusun və üst göz qapağı büküşünün çox inkişaf etməsi ilə fərqlənir. Asiya və Amerikada (hindilər) mövcuddur. Bir neçə kiçik irqlərə bölünür: Şimali Asiya, Cənubi Asiya, Arktika, Uzaq Şərq, Amerika. Monqoloid // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] (3-е изд.). М.: Советская энциклопедия. гл. ред.: А. М. Прохоров. 1969–1978.

Monqoloid, monqol irqi və ya Asiya-Amerika irqi — böyük irqlərdən biri. Saçın cod, düz, qara, bəzən dalğavarı, tük örtüyünün sinədə və üzdə zəif inkişafı, gözlərin tünd rəngli, dərinin buğdayı, çox vaxt sarımtıl olması, almacıq sümüklərinin çox çıxıq, burun üstünün adətən yastı, epiantusun və üst göz qapağı büküşünün çox inkişaf etməsi ilə fərqlənir. Asiya və Amerikada (hindilər) mövcuddur. Bir neçə kiçik irqlərə bölünür: Şimali Asiya, Cənubi Asiya, Arktika, Uzaq Şərq, Amerika. Monqoloid // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] (3-е изд.). М.: Советская энциклопедия. гл. ред.: А. М. Прохоров. 1969–1978.

Monqolustan (monq. Монгол Улс) — Şərqi Asiyada dövlət. Monqolustanın ərazisi Xarici Monqolustanın tarixi ərazisi ilə təxminən eynidir və bu termin bəzən mövcud vəziyyətə istinad etmək üçün istifadə olunur. Şimalda Rusiya, cənubda (Sincan-Uyğur Muxtar Rayonu, Qansu, Daxili Monqol Muxtar Rayonu) həmsərhəddir. Paytaxtı və ən böyük şəhəri Ulan-Bator şəhəri, ümumi sahəsi 1,566,000 kvadrat kilometrdir. Monqolustan Qazaxıstanla bir sərhədi bölüşmür, baxmayaraq ki, onları yalnız 37 kilometr (23 mil) ayırır. Çingiz xanın vətəni olan, Orxon abidələrinin yerləşdiyi Monqolustanda mədən sənayesi, kənd təsərrüfatı və turizm sahələri ciddi potensiala malikdir, təbii zənginlikləri ilə seçilir. Şimaldan Rusiya, cənubdan Çinlə həmsərhəddir, 3 milyon nəfər əhalisi, 1,5 milyon km² ərazisi var. Sahəsinə görə dünyanın ən böyük 18-ci dövləti olmasına baxmayaraq, ərazinin məskunlaşma baxımından əlverişsiz olması səbəbilə əhalisinin sayı üç milyon nəfərdir. Monqolustan, həmçinin dənizə çıxışı olmayan ölkələr arasında sahəsinə görə Qazaxıstandan sonra ikinci ən böyük ölkədir.

Çonqol (kor. 전골, Ichŏnkol, jeongol) - bişmiş ət və güvənçdən hazırlanır. O Koreyanın bişmiş ətdən hazırlanan cciqeyə (кор. 찌개) bənzəyir. Ancaq ondan fərqi çonqol bir neçə müxtəlif tərkibdən ibarətdir. Cciqeə isə əsasən cciqe və ya sunduq cciqedən ibarət olur. Digər fərqli cəhəti isə çonqol həmçinin kudçolpxan, Koreyanın elit təbəqəsinin kralların yeməyidi, ancaq cciqe isə adi insanların yeməyi sayılır. Coson Manquksamulqivonın (kor. 만국사물기원역사?, 萬國事物紀原歷史?; «Dünyanın müxtəlif əşyalarının tarixi») adlı əsərində çonqolun qədim dövrlədən hazırlandığı qeyd olunur. Belə ki, əsgərlər müharibə dövründə qab çatışmamazlığından və ya olmamasından onlar bu yeməyi bişirməyə başlamışlar.

Qoqol-moqol- Alman sözüdür, mənası qarışdırmaq deməkdir.Yumurtanın sarısı ilə şəkərdən hazırlanan yeməkdir. Müxtəlif komponentləri(ərzaqarı): şərab, bal, vanilin, kakao, süd, çörək , meyvə və meyvə şirələrini də əlavə etməklə hazırlamaq olar. Maks Fasmerin lüğəti bu adların mənşəyini bir neçə versiyasını gətirir: ingilis dilində hooq-muq, hooqle-polyak dilindən koqel-moqel, alman dilindən Kuddelmudel (qarışıq) kokteylin ixtirasını almanlar alman şirniyyatçısı Manfred Kökenbauerin adına yazırlar. Əfsanəyə əsasən Moqilyovda Qoqel familiyasında kantor (dini müğənni) öz səsini itirmişdi və boğazını müalicə etmək üçün belə bir resept icad etmişdi. Bu əfsanənin başqa versiyasına görə qrafinaya Bronislava Potoskaya Bolşoy Svorotdan bu resepti bir az müasirləşdirib balı,çörəklə əvəz edib və adını dəyişdirərək "qoqel-moqil" əvəzinə "qoqol-moqol" qoyub.