AĞIZ¹

сущ. 1. сив; 2. сивин; ağız boşluğu сивин къен; ağız suyu сивин яд, гъер; ** ağız açmaq а) сив ахъаюн, хагьишун, минетун (са кар патал); б) кьейидахъ шехьун, лугьунар авун; ağız bir eləmək гаф-чӀал сад авун; ağız burmaq а) кlуф дакlурун, наразивал къалурун, хъелун; б) пер. кӀан тахьун; ağız-ağıza vermək а) ван-ванце ттун, ван-ванце ттуна санал лугьун, гьараюн; б) кьил кьун, гафар элуькьарун, гьуьжетун; ağızdan bilmək хуралай чир хьун, яд хьиз чир хьун; ağızdan boş а) гафуниз кесер авачир, гаф ише тефидай; б) сив гъуьргъуь, сивик рак квачир, гаф (сир) хуьз тежер; ağızdan çıxmaq сивяй акъатун, лугьун; ağızdan diri (iti) сивик звер квай, мецел пайгар; ağızdan gələni (çıxanı) demək сивел атайди (сивяй акъатайди) лугьун, экъуьгъун, экъуьгъна беябурун; ağızdan-ağıza keçmək (söylənmək, deyilmək, dolaşmaq) сивяй-сивиз фин, сиверай-сивериз фин, сада-садаз лугьун, чукӀун (мес. хабар); ağızlara düşmək сивера гьатун, сиве-сара гьатун (пис манада); ağzı açılmaq а) сив ахъа хьун, экъуьгъиз (ахмуриз) авалун; б) кьил ахъа хьун, кӀватӀал гьалда (санал) къвез авалун (мес. суьруь); ağzı ayrıla (açıla) qalmaq сив ахъаз (ахъа хьана) амукьун, пагь атӀана амукьун; ağzı deyil! (адан) сив туш! гьунар туш!, (адавай) алакьдач; ağzı ilə quş tutmaq гаф сиве амаз кьун (гзаф зиринг, гьар са затӀ фад гъавурда гьатдай касдин гьакъинда); ağzı köpüklənmək пер. сивел каф акьалтун, сивел каф алаз хьун, гзаф хъел атун; ağzı nədi(r) сив вуч я, вуч ихтияр ава манада; ağzı soyumaq кьин; ağzı sulanmaq сивелай (цӀаран) яд фин, сивел яд атун, темягьда гьатун, темягь фин; ağzı süd qoxumaq кил. ağzından süd iyi gəlmək; ağzı sürüşmək мез цӀуьдгъуьнун, рахадамаз алатун, акахьун; ağzına ağız (dil) vermək сиве мез ттун, гафуниз къуват гун, худугун; ağzına almaq а) сивел гъин, лугьун, рахун; б) сиве кьун, кьун, кьуд патахъ чукӀун; ağzına baxmaq сивиз килигун, вичин фикир авачиз масада лагьайвал авун; ağzına çullu dovşan yerləşmir (sığmır) сивив чӀиб акагдач (вичи-вич ялдай, дамах гвай, лавгъа, туп ядай касдин гьакъинда); ağzına gələni demək сивел атайди лугьун, тади гун, туьгьметун, беябур авун, экъуьгъун; ağzına su almaq (götürmək) сиве яд кьун, рахун тавун, кисун; ağzında dili yox сиве мез авачир, кӀел хьтин, хъуьтуьл, ажуз, язух касдин гьакъинда; ağzından çıxmaq сивяй акъатун, жувалай аслу тушиз са гаф лугьун; ağzından düşməmək сивяй ават тавун, мецяй ават тавун, гьамиша тикрар авун, мецел алаз хьун; ağzından qaçırmaq сивяй акъудун, жувакай хабар авачиз лугьун; ağzından qan qoxusu (iyi) gəlir сивикай ивидин ни къвезва, къал акъудиз (дяве ийиз) кӀандай, хаталу касдин гьакъинда; ağzından süd iyi gəlmək сивихъай некӀедин ни атун (сивел некӀедин гел аламукьун), гзаф жегьил, тежрибасуз касдин гьакъинда; ağzını açdırmaq сив ахъайиз тун, пис гафар лугьуниз себеб хьун (пис касдин гьакъинда); ağzını açmaq сив ахъаюн, рахаз авалун; ağzını Allah yoluna açmaq а) сив Аллагьдин рекье ахъаюн, къекъверагвал авун, тӀалабиз гьатун, це лугьун; б) сивел атайвал рахун; ağzını ara(la)maq сив (мез) акун, садан фикир, макьсад чирун патал алахъун; ağzını bağlamaq сив кьун, сив кӀевун, рахаз тагун, кисарун; ağzını bədə açmaq сив пис патахъ ахъаюн, пис рахун, пис ниятдалди рахун, хъсанвилихъ рахун тавун; ağzını büz(üşdür) mək сив агажун, наразивал къалурун, бегенмиш тахьун (наразивал ччинин мимикайралди къалурун); ağzını əymək а) сив патахъарун, садан чӀалар ахъаюн; б) кил. ağzını büz(üşdür) mək; ağzını xeyrə açmaq сив хийирдиз ахъаюн, хъсан (хийир авай) гафар рахун; ağzını ovmaq сивиз гъуд гун, гатун, жаза гун; ağzını qaytarmaq пер. сив элкъуьрун, лазим тир жаваб гун, ред авун; ağzını saxlamaq сив хуьн, рахун тавун, жаваб тагун, пис гаф лугьуникай къакъасун; ağzını sulandırmaq кил. ağzının suyunu axıtmaq; ağzını təmiz saxlamaq сив михьиз хуьн, пис гаф лугьуникай къакъасун, рахадамаз игьтиятлу хьун, эдебдалди рахун; ağzını tutmaq сив кьун, рахаз тагун, кисарун; ağzını yoxlamaq кил. ağzını ara(la)maq; ağzını yormaq сив галудун (буш гафаралди); ağzını yummaq сив кӀевун, куьчӀуьрарна ва я пул гана кисарун; ağzının sözünü bilmək сивяй акъуддай гаф чир хьун, рахаз чир хьун, рахадамаз пис гафар лугьуникай къакъасун; ağzının suyunu axıtmaq сивелай (цӀаран) яд ракъурун, темягьдиз гъун; bir ağızdan са сивяй, вирида санал, хордалди; sözü ağzında qalmaq гаф сиве амукьун, фикир лагьана куьтягьиз мажал тахьун, гаф зуракӀ амукьун; sözü ağzından tökülmək михьиз рахаз тахьун, гафар жакьваз-жакьваз лугьун.
AĞIRZƏHMLİ
AĞIZ²
OBASTAN VİKİ
Ağız
Ağız — İnsan orqanlarından biri. == Anatomik xüsusiyyətləri == Ağız boşluğunun sərhədləri: Üstdə : Damaq (Paltum) olur. Palatum, iki qisimdir; Qabaqda Sərt damaq (palatum vəziyyət) arxada yumşaq damaq (paltum molle) olur. Sərt damaq, maksillanın alt parçası olub ağız boşluğunu burun boşluğundan ayırar. Yumşaq damaq, os palatini (palatinal sümük) tərəfindən yaradılan zəif ağız mukozasıdır. Kiçik dil (uvula palatina) yumşaq damağın arxa kənarından arxaya doğru sallanar. Qabaqda: Dodaqlar (labia toris) olur. Dodaqlar, üst dodaq (labyum superior) və alt dodaq (labium inferior) olmaq üzrə iki dənədir. Dodaqların çevrələdiği yarığa "ağız yarığı (rima oris) deyilir. Altda: Ağız döşəməsi olur.
Ağız amöbü
Ağız amöbü (лат. Entamoeba gingivalis) —ibtidailər (Protozoa) yarımaləminin nümayəndəsidir. Entamoeba gingivalis- Ağız amöbü 1849-cu ildə rus alimi Qros tərəfindən kəşf edilmişdir. Bu, insanda tapılan ilk parazit amöb hesab edilir. Bu parazitə tez-tez çürümüş dişdə və dişin üzərini örtən yumşaq örtükdə təsadüf edilir. Öz quruluşuna görə ağız amöbü dizenteriya amöbünə oxşayır. Bakteriya və leykositlərlə qidalanır. Bəzi alimlər onu xəstəlik törətməyən bir növ kimi qiymətləndirir. Lakin digər tədqiqatçıların fikrincə, ağız amöbü eritrositləri udmaq xüsusiyyətinə malikdir. Bu parazitdə sistanın olmasını əksər tədqiqatçılar inkar edir və onun patogenliyi haqqında müxtəlif fikirlər söyləyirlər.
Ağız boşluğu
Ağız boşluğu (lat. Cavum oris yun. stoma iki hissəyə bölünür: ağız dəhlizi və xüsusi ağız boşluğu. Ağız dəhlizi — lat. vestibulum oris ön və yan tərəfdən dodqlar və yanaqlar vasitəsilə və daldan dişlər və alveol çıxıntıları ilə əhatə olunmuşdur. Xüsusi ağız boşluğu — lat. cavum oris proporium yuxarı tərəfdən sərt və yumuşaq damaqla, ön və yan tərəflərdən dişlər və alveol çıxıntıları ilə və aşağı tərəfdən ağız dibi ya diafraqması — lat. diaphragma oris (mm. mylohyoidei) ilə əhatə olunmuşdur. Ağız qapalı olduqda bu boşluq yarıq şəklində qalır.
Ağız güneyi
Ağız guneyi — Gədəbəy rayonunun Zamanlı kəndi ərazisində yüksəklik; Ağız guneyi — Qubadlı rayonu ərazisində yüksəklik.
Ağız qopuzu
Ağız qopuzu (ing. Jew's harp, rus. варган) — dartılmaqla səsləndirilən idiofonlu çalğı aləti. XX əsrin əvvəllərinədək Azərbaycanda istifadə olunsa da, hazırda unudulub. == Söz açımı == Qədimdə "qopuz" sözü bütün növlərdən olan çalğı alətlərimizin ümumi adına deyilib: "telli (simli) qopuz", "yaylı (kamanlı) qopuz", "vurmalı (zərblə səsləndirilən) qopuz" "qolça qopuz" və "ağız qopuzu" deyimlərinə ədəbi və tarixi mənbələrdə tez-tez rast gəlirik. Adından bəlli olduğu kimi, alət ağızda səsləndiyindən "ağız qopuzu" adlanıb. == Tarixçə == Əlihüseyn Dağlının yazdığına görə, ağız qopuzu VI əsrlərdə qırğız türkləri tərəfindən icad edilmişdir. Bu fakt başqa türk mənbələrində də təsdiqini tapır. 1990-cı ildə Yaponiyada, Tokionun yaxınlığında yerləşən Omiya şəhərində arxeoloji qazıntılar zamanı 2 ədəd mukkur (ağız qopuzunabənzər) adlanan çalğı aləti aşkar edilmişdir. Mütəxəssislər bu alətlərin təxminən minillik tarixi olduğunu müəyyənləşdirmişlər.
Ağız bucağının xorası
Ağız bucağının xorası – ağız bucağının selikli qişasının və dərisinin infeksion xəstəliyi. Ağız bucağının xorası orqanizmdə B2 vitamininin çatışmazlığından, diş əti xəstəliyindən, ağız suyunun güclü ifrazından, turş, yaxud acı qida yedikdə, ağız boşluğuna pis qulluq etdikdə baş verir. Xəstəliyi kokklar, yaxud mikroskopik göbələklər törədir. Vərdiş nəticəsində dodağını yalayan uşaqlar, yeniyetmələr və ağızda protez gəzdirən yaşlılar bu xəstəliyə daha çox tutulurlar. Ağız bucağının xorasında əvvəlcə ağız bucağının selikli qişası və dərisi qızarır, sulanır, yerində sonradan sarı qartmaqla örtülən ağrılı çatlar əmələ gəlir. Xəstəlik göbələk mənşəli olduqda ağız boşluğunun selikli qişasına da keçə bilər. === Profilaktikası: === Düzgün qidalanma, qida rasionunda qidaların vitaminlərlə zəngin olması, ağız bucağı qıcıqlandıqda acı, kəskin turş maddələr və sitrus meyvələrin istifadə edilməməsi. Müalicəsi həkimin məsləhəti ilə aparılır. Xəstəlik çox vaxt xroniki olur, lakin aparılan ardıcıl düzgün müalicə nəticəsində Ağız bucağının xorası sağalır. == Mənbə: == Azərbaycan Milli Ensiklopediyası (25 cilddə).
Həşəratda ağız orqanlarının quruluş tipləri
Həşəratda ağız orqanlarının quruluş tipləri— Qidanın müxtəlifliyindən asılı olaraq, həşratda ağız orqanları müxtəlifdəyişikliyə uğramışdır. Bununla yanaşı onlar nə qədər dəyişsələr də və bir-birindən fərqlənsələr də ayrı-ayrı hissələrin quruluşuna və yerləşməsinə görə bir-birinə oxşardırlar. ağız orqanları üst dodaqdan, 3 cüt ağız ətraflarından və dilbənzər çıxıntıdan ibarətdir. Ağız ətraflarında bir cüt çənələr (mandibula) bir cüt alt çənələr (maksilla) və birdə buğumlu alt dodaq aiddir. Təkamül prosesində qidalanma xüsusiyyətindən asılı olaraq həşəratda bir neçə tip ağız orqanları inkişaf etmişdir:gəmrici, gəmirici-yalayıcı, sorucu, sancıcı-sorucu, kəsici-sorucu, yalayıcı. == Gəmirici tipli ağız orqanları == Gəmirici tipli ağız orqanları bərk qida ilə qidalanmağa uyğunlaşan həşəratada inkişaf etmişdir. Bu tip ağız orqanları buğumlanmamış üst çənələrdən, bir cüt buğumlu alt çənələrdən, xaricdən cüt olmayan alt dodaqdan ibarətdir. Ağızın üst hissəsində isə üst dodaq yerləşmişdir. Gəmirici ağız orqanlarında üst çənələr buğumsuz olmaqla yanaşı möhkəmdir, qidanın qoparılmasına və xırdalanmasına xidmət edir. Bu tip ağızlarda üst çənələr yaxşı inkişaf etmişdir.
Ağızdan alov çıxarma
Ağızdan alov çıxarma — alov üzərində tez alışan maddə tökməklə yaranan şou xarakterli hərəkət. Alov adətən düz istiqamətdə və ya qol boyu çıxarılır. Ağızdan alov çıxarma sənətinin Hindistanda yarandığı ehtimal olunur.
Ağızgüneyi
Ağız guneyi — Gədəbəy rayonunun Zamanlı kəndi ərazisində yüksəklik; Ağız guneyi — Qubadlı rayonu ərazisində yüksəklik.
Ağızçənəlilər
Ağızçənəlilər (lat. Gnathostomata) — heyvanlar aləminin xordalılar tipinə aid heyvan infratipi.

Digər lüğətlərdə