ESKİMOS

Eskimoslar və ya İnuitlər və Yupiklər — Arktika bölgədəki dörd ölkəyə yayılmış olaraq, Şərq Sibir, Alyaska, Kanada və Qrenlandiyada yaşayan və Eskimos-Aleut dil ailəsinin Eskimos dilləri ilə danışan Eskimos-Aleut xalqlarının ən böyük qrupu olan şimal qütb xalqı. Digər qohum xalq Aleutlar hesab olunur. Eskomoslar özlərini "iunit" adlandırırlar. "Eskomos" sözü (eskimansiq — "çiy yiyən") hindi qəbilələrindən olanabenaklara və atabasklara aiddir. Eskimoslar Yupik və İnuit olmaq üzere iki ana qrupa ayrılar. Sirenik Yupiklərinin dilləri digər Yupik dillərindən diqqətə çarpan şəkildə fərqlidir və bu fərqliliyə əsasında Menovşçikov (Меновщиков) kimi mütəxəssis dilçilər Sirenik Yupikçəsini Yupik dilləri xaricində dutaraq Sirenik Eskimoscası adı altında Eskimos dillərinin üçüncü ana qolu olaraq təsnif edər. == Ümumi məlumat == Eskimoslar, eskimolar – ABŞ-də (Alyaskada – 47 min 783 nәfәr; 2000), Kanadanın şimalında (50 min 480 nәfәr; 2006), Danimarkada (18 min 563 nәfәr; Qrenlandiya adalarında – tәqribət 50 min nәfәr; 2007) vә RF-dә (Çukot Muxtar Mahalında –1529 nәfәr; 2010) yaşayan etnik birlik. Ümumi sayları tәqribən 170 min nәfәrdir. Eskimos-aleut dil ailәsinә aid dillәri iki qrupa bölünür: inupik (Berinq boğazında Diomid adalarının, Alyaskanın vә Kanadanın, Labrador vә Qrenlandiyanın şimalında qohum dialektlәri) vә Alyaskanın qərb vә cənub - qərbindә, Müqəddəs Lavrenti vә Çukot yarım-adalarında yaşayan әhalinin danışdığı dialektlәrlә birlikdә yupik – üç dildәn ibarәt qrup (mәrkәzi yupik, Sibir yupiki vә suqpiak, yaxud alutiik). Etnos kimi e.ә.

Eskimos-Aleut dil ailəsi — Eskimosların dili. Paleoasiya dillərinin eskimos-aleut qrupuna daxildir. Rusiya Federasiyasının subyektlərindən Çukotka Muxtar Dairəsində, Amerika Birləşmiş Ştatlarının Alyaska ştatında, Kanadanın şimali bölgələrində və Danimarkanın muxtar adası Qrenlandiyada danışılan dil ailəsi. 102 000 nəfərlik etnik əhalidən təhmini 85 000 nəfəri anadilində danışa bilir. ISO 639 sistemində kodu esx-dir. Çukot yarımadasında (RF), Alyaska y-anda (ABŞ), Kanada və Qrenlandiyanın arktik ərazilərində yayılmışdır. Bu dildə təqribən 120 minə qədər insan danışır. 20-yə yaxın dialekti var. Qrammatik quruluşca iltisaqi dildir. Erqativ quruluşlu sadə cümlələr geniş yayılmışdır.

Eskimos mətbəxi — qədim sivilizasiyaya malik olan Eskimosların milli yeməkləri.Eskimos mətbəxtini, dünyanın digər mətbəxtlərindən fərqləndirən ən önəmli cəhət bəzi yeməklərin çiy yeyilməsidir. == İnyupik mətbəxi == İnyupiklər avropalılarla qarşılaşmamışdan əvvəl öz mətbəxləri heç bir təsirə məruz qalmadan formalaşırdı. İnyupiklərin mətbəxində ən önəmli məmulat ətdir.Onlar əti niqipiaq yəni əsil yemək adlandırırlar (niqi 'yemək' + piaq 'əsil'). Eskimoslar bəzən yeməklərini çiy formada yeyirlər, bunun əsas səbəblərindən biri isə Eskimosların ulu nəsillərinin bir müddət od əldə edə bilməmələri və beləliklə, bəzi hallarda əti çiy yeməyə öyrəşmələridir. Maktak: Çiy formada yeyilən balina ətidir.Ətin üzərində mütləq balina yağı olur.Çiy formada yeyilməsinin əsas səbəbi, ətdə çoxlu vitaminlərin olması göstərilir.Eskimoslar vitaminli qidaları çox sevirlər.Yemək hazır olduqda Uunaalik adlanır. Quaq: Dondurulmuş formada yeyilən ət və ya balıq.Əsasən ovçuların səhər yeməyi olaraq istifadə edilir.Digər Eskimos xalqlarının dillərində nunavut inuktitut və ya nunavik inuttitut adlanır. Uiḷaq : Qurudulmuş ət. Mikigaq : Balina əti.Maktakın ət maşınından çəkilmiş forması. Igamaaqłuk : Fok yağında qızartılan qismən qurudulmuş ət. Igaapiaq : Qazanda qaynadılmaqla hazırlanan ət xörəyi.

Kayak və ya eskimos qayığı — eskimoslar, aleutlar və başqa Arktika xalqları tərəfindən istifadə edilən qayıq növü. Hal-hazırda turizm və idman məqsədləri üçün istifadə edilir. Onların materialları dəniz axımına qarşı bir-birindən fərqlənir. Qayıqlar ağacdan hazırlanır. Onun bir çox plastik növləri də mövcuddur.

Eskimos rifi — Frans-İosif Torpağı arxipelaqına daxil olan 3 rifdən ibarət adalar qrupu. İnzibati cəhətdən Arxangelsk vilayətinin Primorski rayonu ərazisinə daxildir. == Yerləşməsi == Adalar arxipelaqın cənubşərqində, Salm adasından 4 km cənub-qərbdə, Vilşek adasından isə 4.5 km şərqdə yerləşir. Ən iri rif 400 m uzunluğa malik ola da digərləri 100 metrdir. Rifdə hündürlük yoxdur.

Eskimos-Aleut dil ailəsi — Eskimosların dili. Paleoasiya dillərinin eskimos-aleut qrupuna daxildir. Rusiya Federasiyasının subyektlərindən Çukotka Muxtar Dairəsində, Amerika Birləşmiş Ştatlarının Alyaska ştatında, Kanadanın şimali bölgələrində və Danimarkanın muxtar adası Qrenlandiyada danışılan dil ailəsi. 102 000 nəfərlik etnik əhalidən təhmini 85 000 nəfəri anadilində danışa bilir. ISO 639 sistemində kodu esx-dir. Çukot yarımadasında (RF), Alyaska y-anda (ABŞ), Kanada və Qrenlandiyanın arktik ərazilərində yayılmışdır. Bu dildə təqribən 120 minə qədər insan danışır. 20-yə yaxın dialekti var. Qrammatik quruluşca iltisaqi dildir. Erqativ quruluşlu sadə cümlələr geniş yayılmışdır.

Eskimos qohumluq sistemi — ailəni təyin etmək üçün istifadə edilən qohumluq sistemi. Lüis Henri Morqan tərəfindən 1871-ci ildə "İnsan ailəsinin qohumluq və yaxınlıq sistemləri" adlı əsərində müəyyən edilən Eskimos sistemi altı əsas qohumluq sistemindən biridir. == Terminologiya == Eskimos termini Kanadada aşağılayıcı hesab olunur və orada inuit termini ilə əvəz edilmişdir. Keçmiş onilliklərə nisbətən daha az olsa da, birincisi Alyaskada istifadə olunur. == İstinadlar == == Əlavə ədəbiyyat == William Haviland, Cultural Anthropology, Wadsworth Publishing, 2002. ISBN 0-534-27479-XISBN 0-534-27479-X "The Nature of Kinship". 26 June 2001 tarixində arxivləşdirilib. "The Encyclopedia of North American Indians - Eskimo (Yupik/Inupiat/Inuit)". 24 December 2002 tarixində arxivləşdirilib. "Systematic Kinship Terminologies".

Eskimos-Aleut dil ailəsi — Eskimosların dili. Paleoasiya dillərinin eskimos-aleut qrupuna daxildir. Rusiya Federasiyasının subyektlərindən Çukotka Muxtar Dairəsində, Amerika Birləşmiş Ştatlarının Alyaska ştatında, Kanadanın şimali bölgələrində və Danimarkanın muxtar adası Qrenlandiyada danışılan dil ailəsi. 102 000 nəfərlik etnik əhalidən təhmini 85 000 nəfəri anadilində danışa bilir. ISO 639 sistemində kodu esx-dir. Çukot yarımadasında (RF), Alyaska y-anda (ABŞ), Kanada və Qrenlandiyanın arktik ərazilərində yayılmışdır. Bu dildə təqribən 120 minə qədər insan danışır. 20-yə yaxın dialekti var. Qrammatik quruluşca iltisaqi dildir. Erqativ quruluşlu sadə cümlələr geniş yayılmışdır.

Eskimoslar və ya İnuitlər və Yupiklər — Arktika bölgədəki dörd ölkəyə yayılmış olaraq, Şərq Sibir, Alyaska, Kanada və Qrenlandiyada yaşayan və Eskimos-Aleut dil ailəsinin Eskimos dilləri ilə danışan Eskimos-Aleut xalqlarının ən böyük qrupu olan şimal qütb xalqı. Digər qohum xalq Aleutlar hesab olunur. Eskomoslar özlərini "iunit" adlandırırlar. "Eskomos" sözü (eskimansiq — "çiy yiyən") hindi qəbilələrindən olanabenaklara və atabasklara aiddir. Eskimoslar Yupik və İnuit olmaq üzere iki ana qrupa ayrılar. Sirenik Yupiklərinin dilləri digər Yupik dillərindən diqqətə çarpan şəkildə fərqlidir və bu fərqliliyə əsasında Menovşçikov (Меновщиков) kimi mütəxəssis dilçilər Sirenik Yupikçəsini Yupik dilləri xaricində dutaraq Sirenik Eskimoscası adı altında Eskimos dillərinin üçüncü ana qolu olaraq təsnif edər. == Ümumi məlumat == Eskimoslar, eskimolar – ABŞ-də (Alyaskada – 47 min 783 nәfәr; 2000), Kanadanın şimalında (50 min 480 nәfәr; 2006), Danimarkada (18 min 563 nәfәr; Qrenlandiya adalarında – tәqribət 50 min nәfәr; 2007) vә RF-dә (Çukot Muxtar Mahalında –1529 nәfәr; 2010) yaşayan etnik birlik. Ümumi sayları tәqribən 170 min nәfәrdir. Eskimos-aleut dil ailәsinә aid dillәri iki qrupa bölünür: inupik (Berinq boğazında Diomid adalarının, Alyaskanın vә Kanadanın, Labrador vә Qrenlandiyanın şimalında qohum dialektlәri) vә Alyaskanın qərb vә cənub - qərbindә, Müqəddəs Lavrenti vә Çukot yarım-adalarında yaşayan әhalinin danışdığı dialektlәrlә birlikdә yupik – üç dildәn ibarәt qrup (mәrkәzi yupik, Sibir yupiki vә suqpiak, yaxud alutiik). Etnos kimi e.ә.

Eskimosların folkloru — eskimos xalqlarının zəngin şifahi yaradıcılığı olmuşdur. Nağıl və əfsanələrində, əsasən, kosmoqonik miflərə, qədim inanclara üstünlük verilmişdir. Ənənəvi inancları qorunub saxlanılır. == Nağıllar == Eskimos mifologiyası ilə sıx əlaqəli olan nağıllarda kosmoqonik miflər, coğrafi obyektlərin, göy cisimlərinin, ətraf aləmlə bağlı obyektlərin və ənənələrin mənşəyi haqqında miflər əks olunur. Günəşin yaranması haqqında mifə görə qardaş öz bacısına vurulur. Bundan xəbər tutan bacısı qaçır. Bacı qovan qardaş ay, qız isə günəş olur. Ay diskindəki ləkələr, bacının gecə qonağını gün ərzində tanımaq üçün alnına vurduğu hiss izləridir (mərkəzi Yupik, İnupiat, iqlulik, netsilik, Labrador eskimosları) . Ulduz topaları qütb ayılarını, yaxud onların köpəklərini qovan ovçular sayılır . Böyük Ayı bürcü, maral karibudur (iqlulik, Şimali Alyaskada yupik, inupiat, Baff torpağı eskimosları, Labrador, Qərbi Qrenlandiya) .

Sirenik yupikləri və ya Sirenik eskimosları (öz dilində olan adı: Сиӷы́ныгмы̄́ӷа tək Сиӷы́ныгмы̄́ӷий cəm) — Rusiya Federasiyasının Çukotka Muxtar Dairəsində assimilyasiyaya məruz qalmış olaraq yaşayan Yupik qolundan bir Eskimos xalqıdır. Sirenik Yupiklərinin dilləri digər Yupik dillərindən diqqətə çarpan şəkildə fərqlidir və bu fərqliliyə əsasında Menovşçikov (Меновщиков) kimi mütəxəssis dilçilər Sirenik Yupikçəsini Yupik dilləri xaricində dutaraq Sirenik Eskimocası adı altında Eskimo dillərinin üçüncü ana qolu olaraq təsnif edər. Özlərinə məxsus mədəniyyətləri böyük ölçüdə dəyişmişdir. İndiki vaxtda Rusiyada ayrı bir xalq olaraq qəbul edilməyib, Naukan və Sibir (Çaplino) yupikləri ilə birlikdə Asiya eskimosları adı altında xatırlanarlar. Eskimos-Aleut xalqları Aleut xalqı Eskimoslar Sirenik eskimosları Yupik xalqları Sirenik yupikləri Əsl Yupik xalqları Sibir yupikləri Naukan yupikləri Alyaska yupikləri Nunivak çupikləri Supiklər İnuit xalqları İnyupiklər və ya Alyaska inuitləri İnuitlər və ya Kanada inuitləri Qərbi Kanada inuitləri Şərqi Kanada inuitləri Qrenlandiya inuitləri 20-ci əsrin başlarında Sirenik yupikləri Çukçi yarımadasının Provideniya (Провидения) ilə Preobrajeniya (Преображения) koyları arasında olan Sirenik və ya Sığınık (Сиӷы́ныӽ), İmtux (Имтух), Kınlığah (Кынлыӷаӽ), Asun (Асун) və Nunalıx (Нуналых) nöqtələrində yaşayırdı. 1895 yılında Sireniki (Sirinek) kəndində 79, İmtux kəndində də 43 danışanı var idi. 20-ci əsrin başlarında Sirenik yupikcəsini danışanlar 1954-ci ildə 130 nəfər ikən 1980-ci illərin başlarında yalnız 30 nəfər tərəfindən danışılırdı. 1988-ci ildə bu sayı 4-ə enmiş, 1997-ci ildə də son nəfər ölüncə də yox olmuşdur. Anadilləri (Uqeghllistun) Valentina Vıye (Валентина Выйе) adlı son danışanının 1997-ci ildə ölməsiylə yox oldu. Anadillərini unudan Sirenik yupikləri indiki vaxtda Sibir yupikcəsinin Ungazik dialekti ilə və ya Rus dilində danışmaqdadır.