məzhəb

Məzhəb (ərəb. مذهب‎) — Məzəbin lüğəti mənası "getmək, yol almaq" olub, "zəhəb" kökündə törəmiş bir sözdür və gedilən yer, yol mənasına gəlir. Zamanla terminləşən "məzhəb" sözü, fərqli sistemlərdə müxtəlif mənalarda istifadə edilmişdir. Kəlam elmində məzhəb bir alimin dini əqidə ilə bağlı məsələlərini izah edərkən seçdiyi yolu və ya bu şəkildə meydana gəlmiş bir kəlam məktəbini ifadə edir. Fiqhdə isə məzhəb, dinin əməli sahəsinə aid mövzularda fəqihin seçmiş olduğu yol və ya bu yol ilə ortaya çıxmış bir fiqh məktəbidir. Kəlam və məzhəblər tarixinə görə, "İslam məzhəbləri" məfhumu ümumilikdə, islam tarixində ortaya çıxan düşüncə, inanc və siyasi xarakteli zümrələşmələri ifadə edir. Bu elmin mütəxəssisləri məzhəbin tərifini " İslam dinin etiqadi və siyasi sahədəki düşüncə məktəbləri" şəklində vermişlər. Bu mənada məzhəb, "müəyyən bir şəxsin və ya o şəxsə tabe olan topluluğun, öz sosial-mədəni mirasına bağlı qalaraq Qurani-Kərimi və Məhəmməd peyğəmbərin (s) sünnəsini anlama şəkilləri" olaraq qəbul edirlər. İslam dinin tarixi ərəfəsində birdə "əshabul-məqalat" adlı dini və siyasi qruplaşmalar olmuşdur. Bunun səbəbi isə bəzi alimlərin cəmiyyətdəki məsələlərlə bağlı "məqalə" (fikir, söz) adı yazılar yazmış və ya bəzi fikirlər sözlərlə ifadə etmələri olmuşdur.

Cəfərilik və yaxud İsna əşəriyyə, Azərbaycanca On ikiçilik (ərəb. اثنا عشرية‎ is̱nā ʿəşəriyyə) məzhəbi. On iki imam şiəliyi (əş-şiə əl-imamiyyə əl-isna əşəriyyə), İmamiyyə və yaxud İmamilik olaraq adlandırılır. Dünya şiələrinin ən böyük hissəsi məhz Cəfəri məzhəbinin nümayəndələridir. Hal hazırda İran İslam Respublikasının rəsmi məzhəbidir. İsmaililik və Zeydiliklə birlikdə İslam dinində, Şiə əqidəsinin fiqhi məzhəblərindən biri sayılır. Cəfərilik şiələrin 6-cı imam olan İmam Cəfər-i Sadiqin adından alınmışdır və fiqhi məzhəblərin ortaya çıxdığı İmam Cəfər-i Sadiqin zamanında, yəni h.q. 2-ci yüzillikdə (m. 9–10-cu yüzillik) Cəfərilik o İmamın (ə) tərəfdarlarına verilən bir ad olaraq işlədilmişdir. Məsələn Kufədə Abbasi xəlifəsi Mehdi tərəfindən qazilik vəzifəsini tutan Şərik ibn Abdullah, İmam Cəfər-i Sadiq (ə) — in tələbələrindən Məhəmməd ibn Müslim və Əbu Kureybənin şahidliklərini "Cəfəri" günahlandırılması ilə rədd etmişdir.

Hənbəli məzhəbi — İslam dünyasında geniş yayılmış hüquq məktəblərindən biri. == Yaranması == Onun qurucusu Əhməd ibn Hənbəl 780-ci ildə Bağdadda anadan olmuş, erkən yaşlarından Quranı, hədisləri, səhabə və tabiunların həyatını dərindən öyrənmiş, ərəb dilinin incəliklərinə yiyələnmişdir. Lakin onu daha çox hədis və hüquq elmləri maraqlandırmışdır. Bu sahələr üzrə müəllimi hüquqşünas, Hənəfi məzhəbinin qazisi Əbu Yusif olmuşdur. Əhməd ibn Hənbəl mötəziliyi rəsmi dövlət ideologiyasına çevirmiş Abbasi xəlifəsi Məmunun hakimiyyəti dövründə yaşamışdır. O zamanlar mötəzilə kəlamçıları ilə sünni ənənəçiləri arasında Quranın yaradılmış olub-olmaması haqqında qızğın diskussiyalar gedirdi. Mötəzilə mənsubları Quranın yaradılmış olduğunu iddia edir, sünnilər isə bununla razılaşmırdılar. Bu durumu görən xəlifə Məmun 841-ci ildə hamıya zorla "Quranın yaradılmış olması" inancını və başqa mötəzilə ehkamlarını qəbul etdirməyə başlamışdır. Bundan sonra müsəlman alimlərinin əksəriyyəti mötəzilə ehkamlarını qəbul etsələr də, bəziləri bundan imtina etməmişlər. Bu səbəbdən təqiblərlə üzləşənlərdən biri də Əhməd ibn Hənbəl olmuşdur.

Hənəfi məzhəbi — 4 sünni məzhəbindən biri. Əhli-sünnə yolunun davamçılarının böyük hissəsi bu məzhəbi yaşayır. Məzhəbin qurucusu böyük İslam alimi Əbu Hənifədir (əsl adı Numan bin Sabit) (699-767). Hənəfilik Türkmənistan, Əfqanıstan, Türkiyə, Hindistan, Pakistan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Tacikistan, İordaniya, Tatarıstan, Başqırdıstan, Suriya, İraqın mərkəzi şəhərləri (Ramadi, Bağdad, Tiqrit), İranın Xorasan əyalətində, Cibuti, Bosniya və Herseqovina, Banqladeş, Şri-Lanka və Çinin Sincan-Uyğur Muxtar Rayonunda yayılmışdır. Hənəfi məzhəbi dörd sünni məzhəbinin əhali baxımından ən genişidir. Davamçıları bütün İslam aləminin %56-ni təşkil edirlər. Hənəfi məzhəbi Abbasilər Xilafətinin və Osmanlı dövlətinin rəsmi məzhəbi olmuşdur [mənbə göstərin]. == Hənəfi məzhəbinin əsasları == Hənəfi məzhəbi Şeyxülislam İmam-Əzəm Əbu Hənifənin ictihadları əsasında formalaşmışdır. Onun tələbələri Əbu Yusuf, Şeyx Züfar və Məhəmməd bin əl-Hasan tərəfindən İmam-Əzəmin fikirləri saxlanılmış, sistemləşdirilmiş və gələcək İslam nəsillərinə ötürülmüşdür. Hənəfi məzhəbində hökm vermənin əsasları: Quran Sünnə (səhabələrdən gələn hədislər) İcma Qiyas 2007-ci ildə Hənəfi məzhəbi Tacikistanın rəsmi məzhəbi elan edilmişdir..

Maliki (ərəb. مالكي‎) məzhəbi — Sünni İslamın içərisində İslam hüquqşünaslığının dörd böyük məktəbindən biri. Onun əsası 8-ci əsrdə Malik ibn Ənəs tərəfindən qoyulmuşdur. Maliki fiqh məktəbi ilkin mənbə kimi Quran və hədislərə əsaslanır. Digər İslam fiqhlərindən fərqli olaraq Maliki fiqhi də Mədinə əhalisinin icmasını İslam hüququnun etibarlı mənbəyi hesab edir. Maliki məzhəbi sünni müsəlmanların ən böyük qruplarından biridir, tərəfdarlar arasında Şafi məzhəbi ilə müqayisə oluna bilər, lakin Hənəfi məzhəbindən daha kiçikdir. Maliki doktrinasına əsaslanan şəriətə əsasən Şimali Afrikada (Şimali və şərqi Misir istisna olmaqla), Qərbi Afrikada, Çadda, Sudanda, Küveytdə, Bəhreyndə, Qətərdə, Dubay Əmirliyində (BƏƏ) və Səudiyyə Ərəbistanının şimal-şərq hissələrində mövcuddur. Orta əsrlərdə Maliki məktəbi həmçinin Avropanın İslam hakimiyyəti altında olan bölgələrində, xüsusən də İslam İspaniyası və Siciliya Əmirliyində mövcud olub. 9-cu əsrdən 11-ci əsrə qədər Maliki təliminin əsas tarixi mərkəzi Tunisin Uqbə məscidində olmuşdur. == Yaranması == İslamın sünni qolunun dörd hüquq məktəblərindən biri də Maliki fiqh məzhəbidir.

Maturidilik — sələfilik və əşəriliklə yanaşı əhli-sünnənin 3 etiqadi məzhəbindən biri. == Yaranması == Bu etiqadi məzhəb Əbu Mansur Muhamməd bin Muhamməd b. Mahmud əl-Maturidinin əqidə ilə bağlı görüşlərini mənimsəyən və bölüşənlərin fikir məzhəbidir. əl-Maturidi hicri 238-ci (miladi 852-ci) ildə Türküstanda Səmərqənd şəhəri yaxınlığındakı bir kənddə türk ailəsində doğulmuşdur. Maturidilər hesab edir ki, hicri II əsrdən etibarən ortaya çıxan bidətçi təriqətlərə, xüsusən də dində yalnız əsasən ağıla üstünlük verən Mötəziləyə qarşı sələfin (peyğəmbər səhabələrinin və onların davamçısı olan tabiinlərin) metodu ilə qarşı çıxmaq, əhli-sünnət inancını qorumaq çətin olduğu üçün inanc mövzusunda, ayə və hədislərlə yanaşı ağıla da yer vermək, Sünnənin mənbələri ilə yanaşı əqli açıqlamalar da edərək məsələnin daha yaxşı başa düşülməsi və qəbul edilməsi üçün əvvəlki alimlərin, xüsusən də fiqhi məzhəb imamlarının — imam Malikin, imam Şafinin, imam əbu-Hənifənin, imam Əhməd ibn Hənbəlin istifadə etmədiyi üsullardan istifadə etmək zərurətə çevrildiyi üçün, əl-Maturidinin görüşləri mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Bu üzdən əksər maturidilər Quran ayələrini insan düşüncəsi ilə yozulmasını mümkün saymışdır. Eyni zamanda onlar Allahın endirdiyi ayələrin anlaşılmasında düşüncənin roluna çox əhəmiyyət vermişdir. Xüsusən də bu, Allahın varlığı məsələsinə münasibətdə görünməkdədir. Belə ki, məturidilər düşüncənin vasitəsilə edilən təhlili inkar etməmişdirlər. Maturidi hesab edirdi ki, Allahın varlığı faktını düşüncə ilə də anlamaq olar.

Maturidilik — sələfilik və əşəriliklə yanaşı əhli-sünnənin 3 etiqadi məzhəbindən biri. == Yaranması == Bu etiqadi məzhəb Əbu Mansur Muhamməd bin Muhamməd b. Mahmud əl-Maturidinin əqidə ilə bağlı görüşlərini mənimsəyən və bölüşənlərin fikir məzhəbidir. əl-Maturidi hicri 238-ci (miladi 852-ci) ildə Türküstanda Səmərqənd şəhəri yaxınlığındakı bir kənddə türk ailəsində doğulmuşdur. Maturidilər hesab edir ki, hicri II əsrdən etibarən ortaya çıxan bidətçi təriqətlərə, xüsusən də dində yalnız əsasən ağıla üstünlük verən Mötəziləyə qarşı sələfin (peyğəmbər səhabələrinin və onların davamçısı olan tabiinlərin) metodu ilə qarşı çıxmaq, əhli-sünnət inancını qorumaq çətin olduğu üçün inanc mövzusunda, ayə və hədislərlə yanaşı ağıla da yer vermək, Sünnənin mənbələri ilə yanaşı əqli açıqlamalar da edərək məsələnin daha yaxşı başa düşülməsi və qəbul edilməsi üçün əvvəlki alimlərin, xüsusən də fiqhi məzhəb imamlarının — imam Malikin, imam Şafinin, imam əbu-Hənifənin, imam Əhməd ibn Hənbəlin istifadə etmədiyi üsullardan istifadə etmək zərurətə çevrildiyi üçün, əl-Maturidinin görüşləri mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Bu üzdən əksər maturidilər Quran ayələrini insan düşüncəsi ilə yozulmasını mümkün saymışdır. Eyni zamanda onlar Allahın endirdiyi ayələrin anlaşılmasında düşüncənin roluna çox əhəmiyyət vermişdir. Xüsusən də bu, Allahın varlığı məsələsinə münasibətdə görünməkdədir. Belə ki, məturidilər düşüncənin vasitəsilə edilən təhlili inkar etməmişdirlər. Maturidi hesab edirdi ki, Allahın varlığı faktını düşüncə ilə də anlamaq olar.

Maturidilik — sələfilik və əşəriliklə yanaşı əhli-sünnənin 3 etiqadi məzhəbindən biri. == Yaranması == Bu etiqadi məzhəb Əbu Mansur Muhamməd bin Muhamməd b. Mahmud əl-Maturidinin əqidə ilə bağlı görüşlərini mənimsəyən və bölüşənlərin fikir məzhəbidir. əl-Maturidi hicri 238-ci (miladi 852-ci) ildə Türküstanda Səmərqənd şəhəri yaxınlığındakı bir kənddə türk ailəsində doğulmuşdur. Maturidilər hesab edir ki, hicri II əsrdən etibarən ortaya çıxan bidətçi təriqətlərə, xüsusən də dində yalnız əsasən ağıla üstünlük verən Mötəziləyə qarşı sələfin (peyğəmbər səhabələrinin və onların davamçısı olan tabiinlərin) metodu ilə qarşı çıxmaq, əhli-sünnət inancını qorumaq çətin olduğu üçün inanc mövzusunda, ayə və hədislərlə yanaşı ağıla da yer vermək, Sünnənin mənbələri ilə yanaşı əqli açıqlamalar da edərək məsələnin daha yaxşı başa düşülməsi və qəbul edilməsi üçün əvvəlki alimlərin, xüsusən də fiqhi məzhəb imamlarının — imam Malikin, imam Şafinin, imam əbu-Hənifənin, imam Əhməd ibn Hənbəlin istifadə etmədiyi üsullardan istifadə etmək zərurətə çevrildiyi üçün, əl-Maturidinin görüşləri mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Bu üzdən əksər maturidilər Quran ayələrini insan düşüncəsi ilə yozulmasını mümkün saymışdır. Eyni zamanda onlar Allahın endirdiyi ayələrin anlaşılmasında düşüncənin roluna çox əhəmiyyət vermişdir. Xüsusən də bu, Allahın varlığı məsələsinə münasibətdə görünməkdədir. Belə ki, məturidilər düşüncənin vasitəsilə edilən təhlili inkar etməmişdirlər. Maturidi hesab edirdi ki, Allahın varlığı faktını düşüncə ilə də anlamaq olar.

Əhmədiyyə və ya Qadiyanilik (ərəb. أحمدية‎, urdu احمدِیہ) — XIX əsrin sonlarında Hindistanda yaranmış İslami təriqət. Bəzi müəlliflərə görə müstəqil dindir. Təriqətin əsası 23 mart 1889-cu ildə Mirzə Qulam Əhməd Qadiyani tərəfindən qoyulmuşdur. Təriqətin əsas vəzifəsi kimi o, İslamın ilkin formasının təbliğini qarşıya qoysa da, hazırda İslam alimləri bu hərəkatı İslamdan kənar dini cərəyan hesab edirlər. Bu təriqət Pakistanda rəsmən qadağan edilsə də, əsas ardıcılları, təxminən 2 milyon nəfər məhz bu ölkədə cəmləşmişdir. Təriqət üzvləri son illərdə digər ölkələrdə də aktiv missionerlik fəaliyyəti həyata keçirirlər. İslam, Hindistan dinləri, mistika və xristian qnostisizminin dini təlimlərini özündə birləşdirən bu təriqət mənsublarını "Əhmədilər" də adlandırırlar. Lakin, İslam alimləri bu adlandırmanın əleyhinə çıxaraq onların Qadiyanilər adlandırılmasını daha düzgün hesab edirlər. Belə ki, Əhməd Məhəmməd peyğəmbərin adlarından biridir və hərəkatın nümayəndələri özlərini Əhmədi adlandırmaqla öz təriqətlərinin İslamla birbaşa əlaqəsini göstərməyə çalışırlar.

Sünnilik (ərəbcə أهل السنة والجماعة — Əhl əs-Sünnə və əl-Cəmaat və ya qısa olaraq أهل السنة — Əhl əs-Sünnət) — İslamda ən böyük məzhəb və ya əqidə. Dünyada İslam dininə etiqad edənlərin 85-90%-ni sünni məzhəbinin nümayəndələri təşkil edir. Sünnə sözü ərəbcədən tərcümədə "yol" anlamına gəlir. Sünnilər bu adla Həzrəti Məhəmməd peyğəmbərin ﷺ yoluna sadiq olduqlarını bildirirlər. Sünniliyin 3 etiqadı, 4 fiqh məzhəbi var: Əşariyyə, Matüridiyyə və Əsəriyyə etiqadı, Hənəfi, Maliki, Şafii və Hənbəli isə fiqhi məzhəblərdir.

Xaricilər (ərəb. الخوارج‎ əl-xəvaric; mənası – çıxıb gedənlər) — erkən İslam məzhəblərindən biri. Dini və siyasi məsələlərdə fərqli görüşləri və fəaliyyətləri ilə tanınan firqədir. Yenə müxalifləri tərəfindən Xaricilər haqqında istifadə olunmuş bir digər isimdə " Dindən çıxmış"mənasında "məriqa"dır. Lakin Özləri isə Xaricilər özlərini "Allah və peyğəmbərinə hicrət edənlər", "Kafirlərlə hər cür münasibəti kəsənlər "mənasında istifadə edirlər. Xaricilərin bəyənib, özləri üçün istifadə etdikləri başqa bir ad isə "Allah, şübhəsiz ki, Allah yolunda vuruşub öldürən və öldürülən möminlərin canlarını və mallarını Tovratda, İncildə, Quranda haqq olaraq vədd edilmiş, Cənnət müqabilində satın almışdır "ayəsi ilə əlaqəli olan şurat ismidir. Xarici sözünün mənası–çıxmaq, itaətdən çıxıb üsyan etmək deməkdir. Toplu olaraq xariciyyə və xəvaric kimi işlədilir. Firqənin adı barəsində müxtəlif fikirlər irəli sürülmüşdür. Kəndlilərinə qarşı üsyan etdikləri üçün firqənin müxalifləri xəvaric ismini “insanlardan, dindən, haqqdan və Əlidən uzaqlaşan və hakimiyyətə qarşı adlandırılaraq camaatdan çıxanlar “olaraq işlədilmişdir.

Xaricilər (ərəb. الخوارج‎ əl-xəvaric; mənası – çıxıb gedənlər) — erkən İslam məzhəblərindən biri. Dini və siyasi məsələlərdə fərqli görüşləri və fəaliyyətləri ilə tanınan firqədir. Yenə müxalifləri tərəfindən Xaricilər haqqında istifadə olunmuş bir digər isimdə " Dindən çıxmış"mənasında "məriqa"dır. Lakin Özləri isə Xaricilər özlərini "Allah və peyğəmbərinə hicrət edənlər", "Kafirlərlə hər cür münasibəti kəsənlər "mənasında istifadə edirlər. Xaricilərin bəyənib, özləri üçün istifadə etdikləri başqa bir ad isə "Allah, şübhəsiz ki, Allah yolunda vuruşub öldürən və öldürülən möminlərin canlarını və mallarını Tovratda, İncildə, Quranda haqq olaraq vədd edilmiş, Cənnət müqabilində satın almışdır "ayəsi ilə əlaqəli olan şurat ismidir. Xarici sözünün mənası–çıxmaq, itaətdən çıxıb üsyan etmək deməkdir. Toplu olaraq xariciyyə və xəvaric kimi işlədilir. Firqənin adı barəsində müxtəlif fikirlər irəli sürülmüşdür. Kəndlilərinə qarşı üsyan etdikləri üçün firqənin müxalifləri xəvaric ismini “insanlardan, dindən, haqqdan və Əlidən uzaqlaşan və hakimiyyətə qarşı adlandırılaraq camaatdan çıxanlar “olaraq işlədilmişdir.

Xaricilər (ərəb. الخوارج‎ əl-xəvaric; mənası – çıxıb gedənlər) — erkən İslam məzhəblərindən biri. Dini və siyasi məsələlərdə fərqli görüşləri və fəaliyyətləri ilə tanınan firqədir. Yenə müxalifləri tərəfindən Xaricilər haqqında istifadə olunmuş bir digər isimdə " Dindən çıxmış"mənasında "məriqa"dır. Lakin Özləri isə Xaricilər özlərini "Allah və peyğəmbərinə hicrət edənlər", "Kafirlərlə hər cür münasibəti kəsənlər "mənasında istifadə edirlər. Xaricilərin bəyənib, özləri üçün istifadə etdikləri başqa bir ad isə "Allah, şübhəsiz ki, Allah yolunda vuruşub öldürən və öldürülən möminlərin canlarını və mallarını Tovratda, İncildə, Quranda haqq olaraq vədd edilmiş, Cənnət müqabilində satın almışdır "ayəsi ilə əlaqəli olan şurat ismidir. Xarici sözünün mənası–çıxmaq, itaətdən çıxıb üsyan etmək deməkdir. Toplu olaraq xariciyyə və xəvaric kimi işlədilir. Firqənin adı barəsində müxtəlif fikirlər irəli sürülmüşdür. Kəndlilərinə qarşı üsyan etdikləri üçün firqənin müxalifləri xəvaric ismini “insanlardan, dindən, haqqdan və Əlidən uzaqlaşan və hakimiyyətə qarşı adlandırılaraq camaatdan çıxanlar “olaraq işlədilmişdir.

Xaricilər (ərəb. الخوارج‎ əl-xəvaric; mənası – çıxıb gedənlər) — erkən İslam məzhəblərindən biri. Dini və siyasi məsələlərdə fərqli görüşləri və fəaliyyətləri ilə tanınan firqədir. Yenə müxalifləri tərəfindən Xaricilər haqqında istifadə olunmuş bir digər isimdə " Dindən çıxmış"mənasında "məriqa"dır. Lakin Özləri isə Xaricilər özlərini "Allah və peyğəmbərinə hicrət edənlər", "Kafirlərlə hər cür münasibəti kəsənlər "mənasında istifadə edirlər. Xaricilərin bəyənib, özləri üçün istifadə etdikləri başqa bir ad isə "Allah, şübhəsiz ki, Allah yolunda vuruşub öldürən və öldürülən möminlərin canlarını və mallarını Tovratda, İncildə, Quranda haqq olaraq vədd edilmiş, Cənnət müqabilində satın almışdır "ayəsi ilə əlaqəli olan şurat ismidir. Xarici sözünün mənası–çıxmaq, itaətdən çıxıb üsyan etmək deməkdir. Toplu olaraq xariciyyə və xəvaric kimi işlədilir. Firqənin adı barəsində müxtəlif fikirlər irəli sürülmüşdür. Kəndlilərinə qarşı üsyan etdikləri üçün firqənin müxalifləri xəvaric ismini “insanlardan, dindən, haqqdan və Əlidən uzaqlaşan və hakimiyyətə qarşı adlandırılaraq camaatdan çıxanlar “olaraq işlədilmişdir.

Xristianlıqda məzhəblərin təşəkkülünü, İsanın dünyadan ayrılmasından dərhal sonra Onun dininə girən Paulla İsanın camaatı arasındakı ixtilaflara bağlayan görüş daha geniş yayılmışdır. Həqiqətəndə Paulun xristianlığı qəbul etməsindən sonra Onunla İsanın camaatı arasında çıxan ixtilaflar onların qısa zamanda ikiyə bölünmelerine səbəb olmuşdur. Bir başqa baxımdan məzhəblərin doğulmasını, inanc, ayin və s. mövzulardakı ixtilaflarla, XI əsrdə Şərq-Qərb kilsələrinin bir-birindən qopmasına, hətta islahat hərəkətlərinə bağlayan fikiri mənimsəyənlər də vardır. Burada kilsələr arasındakı ixtilaflardan çox, hələ də hal-hazırda varlığını davam etdirən müəyyən üç Xristian məzhəbindən (Katolik, Ortodoks, Protestant) ana xəttləriylə söz verilir. Bir digər adı Roma Katolik Kilsəsi olan Katolik məzhəbi, Xristian dünyasının ən böyük və ən köklü məzhəbidir. İnanclarına görə bu məzhəbi, həvarilərin ilki olan Peter qurmuşdur. O eyni zamanda İsanın vəkili sayılırdı. Peterdən sonra gələn papalar da Peterin vəkili sayılırlar. Beləcə Papa ruhani rəis kimi İsanın yer üzündəki nümayəndəsidir.

Xristianlıqda məzhəblərin təşəkkülünü, İsanın dünyadan ayrılmasından dərhal sonra Onun dininə girən Paulla İsanın camaatı arasındakı ixtilaflara bağlayan görüş daha geniş yayılmışdır. Həqiqətəndə Paulun xristianlığı qəbul etməsindən sonra Onunla İsanın camaatı arasında çıxan ixtilaflar onların qısa zamanda ikiyə bölünmelerine səbəb olmuşdur. Bir başqa baxımdan məzhəblərin doğulmasını, inanc, ayin və s. mövzulardakı ixtilaflarla, XI əsrdə Şərq-Qərb kilsələrinin bir-birindən qopmasına, hətta islahat hərəkətlərinə bağlayan fikiri mənimsəyənlər də vardır. Burada kilsələr arasındakı ixtilaflardan çox, hələ də hal-hazırda varlığını davam etdirən müəyyən üç Xristian məzhəbindən (Katolik, Ortodoks, Protestant) ana xəttləriylə söz verilir. Bir digər adı Roma Katolik Kilsəsi olan Katolik məzhəbi, Xristian dünyasının ən böyük və ən köklü məzhəbidir. İnanclarına görə bu məzhəbi, həvarilərin ilki olan Peter qurmuşdur. O eyni zamanda İsanın vəkili sayılırdı. Peterdən sonra gələn papalar da Peterin vəkili sayılırlar. Beləcə Papa ruhani rəis kimi İsanın yer üzündəki nümayəndəsidir.

Şafi məzhəbi — Əhli Sünnədə 4 haqq məzhəbdən biri. Məzhəb imam Şafinin dini elmi görüşləri əsasında formalaşıb. İslam dünyasında ən geniş yayılmış hüquq məktəblərindən olan Şafii məzhəbinin qurucusu Məhəmməd ibn İdris əş-Şafii 767-ci ildə Qəzzədə (Fələstində) dünyaya gəlmişdir. Soyu Qüreyş tayfasındandır. Erkən yaşlarından atasını itirib ehtiyac içində böyüyən, lakin istedadlı olan gənc Məhəmməd Quran və hədisləri mükəmməl öyrənmiş, sonra isə Məkkəyə köçüb, tanınmış alimlərdən müxtəlif elmlərə dair dərs almışdır. Daha sonra bacarıq və istedadı sayəsində çeşidli dövlət vəzifələrində çalışmış, müəllimlik fəaliyyəti ilə də məşğul olmuşdur. Ömrünün çox hissəsini Bağdadda, son illərini isə Misirdə keçirmiş və 820-ci ildə orada da vəfat etmişdir. O, "Üsulul-fiqh" adlanan hüquq metodologiyasında mühakimə çıxarmaq prinsiplərini işləyib hazırlamış və fətvaların yalnız həmin prinsiplər əsasında verilməsi fikrini irəli sürmüşdür. Ona qədər də müctəhidlər fətva vermək məsələsində müəyyən metodlara əsaslanırdılar. Lakin əş-Şafii ancaq istinadları təqdim etməklə kifayətlənməmiş, hüquqi mühakimələr irəli sürülərkən riayət ediləsi vacib metodoloji prinsipləri də göstərmişdir.

Şafii məzhəbi (ərəb. الشافعيّة‎ əş-şafiiyyə) — Əhli Sünnədə 4 haqq məzhəbdən biri. Məzhəb imam Şafiinin dini elmi görüşləri əsasında formalaşıb. İslam dünyasında ən geniş yayılmış hüquq məktəblərindən olan Şafii məzhəbinin qurucusu Məhəmməd ibn İdris əş-Şafii 767-ci ildə Qəzzədə (Fələstində) dünyaya gəlmişdir. Soyu Qüreyş tayfasındandır. Erkən yaşlarından atasını itirib ehtiyac içində böyüyən, lakin istedadlı olan gənc Məhəmməd Quran və hədisləri mükəmməl öyrənmiş, sonra isə Məkkəyə köçüb, tanınmış alimlərdən müxtəlif elmlərə dair dərs almışdır. Daha sonra bacarıq və istedadı sayəsində çeşidli dövlət vəzifələrində çalışmış, müəllimlik fəaliyyəti ilə də məşğul olmuşdur. Ömrünün çox hissəsini Bağdadda, son illərini isə Misirdə keçirmiş və 820-ci ildə orada da vəfat etmişdir. O, "Üsulul-fiqh" adlanan hüquq metodologiyasında mühakimə çıxarmaq prinsiplərini işləyib hazırlamış və fətvaların yalnız həmin prinsiplər əsasında verilməsi fikrini irəli sürmüşdür. Ona qədər də müctəhidlər fətva vermək məsələsində müəyyən metodlara əsaslanırdılar.

Şiəlik ― İslam dininin ikinci ən böyük məzhəbi. Şiəliyin təqibçiləri Əli ibn Əbu Talibin İslam peyğəmbəri Məhəmmədin varisi və ilk imam olaraq təyin edildiyini düşünürlər. Şiələrə görə imamlıq həm də peyğəmbərin ailəsinə (İslam ədəbiyyatına görə "Əhli-beyt") və onun nəslindən törəmiş, xüsusi maddi və mənəvi nüfuza sahib olduqlarına inandıqları fərdlərə də sirayət edir. Dünyada İslam dininə etiqad edənlərin 10-15%-ni Şiə məzhəbinin nümayəndələri təşkil edir. "Şiə" sözünün mənası "izləyici", "təqib edən" və ya "tərəfdar" deməkdir. Tarixdəki ifadəsilə "şiətul-Ali" (ərəb. شيعة علي‎) yəni "Əli tərəfdarı" birləşməsinin qısaldılmış formasıdır. "Əli şiəsi", "Əhli-beyt şiəsi" kimi ifadələr Məhəmməd peyğəmbərin sözlərində də çox görünmüşdür. Bu haqda İslam mənbələrində bəzi hədislər də mövcuddur. : Sünni alimi Firuz Abadi öz lüğətində belə yazır : "Şiə adı Əli (ə) və Əhli Beyt (ə) tərəfdarlarına verilən ad idi.

Əhməd Cənnəti

Şiə kitablarının siyahısı — Şiə əqidəli şəxslər tərəfindən yazılmış məşhur kitablar. "Ali-Muhəmmədin sirləri" - Süleym ibn Qeys əl-Hilali "Risalə əl-haqq li İmam Zeynəlabidin əleyhissalam" - (müəllif:) Əli ibn Hüseyn; (yazan:) Əli ibn Əbu Həmzə əs-Sumali "Kitab əz-Zühd" - Əli ibn Əbu Həmzə əs-Sumali "Kitab ən-Nəvadir" - Əli ibn Əbu Həmzə əs-Sumali "Misbah əş-Şəriə" — Cəfər əs-Sadiq "Tövhidi Müfəzzəl" - (müəllif:) Cəfər əs-Sadiq; (yazan:) Müfəzzəl ibn Ömər "Məsailu Əli ibn Cəfər əleyhissalam" — Əli ibn Cəfər əs-Sadiq "Rza əleyhissalamın itrət və ümmətin fərqi haqqında kəlamı" — (müəllif:) Əli ibn Musa ər-Rza; (yazan:) Reyyan ibn Səlt "Came" - Əhməd ibn Məhəmməd əl-Bəzənti "Nəvadir" - Əhməd ibn Məhəmməd əl-Bəzənti "Məsail" - Əhməd ibn Məhəmməd əl-Bəzənti "əl-Məhasin" - Əhməd ibn Məhəmməd əl-Bərqi "Qurbul-İsnad" - Abdullah ibn Cəfər əl-Himyəri "Bəsair əd-Dərəcat" - Məhəmməd ibn Həsən əs-Səffar "Firəq əş-Şiə" - Səd ibn Abdullah əl-Əşəri əl-Qummi "Kitab əl-Məqalat vəl-Firəq" - Həsən ibn Musa ən-Novbəxti "Kitab əl-Kafi" - Məhəmməd ibn Yəqub əl-Kuleyni "Kamil əz-Ziyarat" - İbn Qəvləveyh "Şərh əl-Əxbar" - Qazi Nöman ibn Məhəmməd Təmimi Məğribi "Mən lə Yəhduruhul-Fəqih" - Şeyx Səduq "Uyunu Əxbar ər-Rza" - Şeyx Səduq "əl-İrşad fi Mərifəti Hucəcillah ala əl-İbad" - Şeyx Müfid "Təhzibul-Əhkam" - Şeyx Tusi "Əl-İstibsar fi Məctulifə fihi min əl-Əxbar" - Şeyx Tusi "Nəhcül-bəlağə" - Şərif Razi "Cəvahirus-Səniyyə fi Əhadisil-Qüdsiyyə" - Hürr Amili "Biharul-Ənvar" - Əllamə Məclisi "Mizanul-hikmət" - Məhəmməd Reyşəhri "Təfsiri Əbu Həmzə əs-Sumali" — Sabit b. Dinar "Təfsiri Qummi" — Əli ibn İbrahim əl-Qummi "Təfsiri Fırat" — Fırat ibn İbrahim əl-Kufi "Təfsiri Əyyaşi" — Məhəmməd ibn Məsud əl-Əyyaşi "Ət-Tibyan fi təfsiril-Quran" — Şeyx Tusi "Məcməul-Bəyan" — Şeyx Təbərsi "Əl-Bəyan fi təfsiril-Quran" — Əbülqasim Xoyi "Əl-Mizan fi təfsiril-Quran" — Əllamə Təbatəbai "Burhan" — Bəhrani "Nurüs-səqaleyn" — Həvizi " Təfsiri-Nümunə" — Ayətullah Məkarim Şirazi və heyət "Nur Təfsiri" — Möhsin Qiraəti "Təsnim" — Cavadi Amuli "Tarix" - əl-Yəqubi "Kamal əd-Din və Təmam ən-Nimə" - Şeyx Səduq "Təzkirətul Əxtar" - Şeyx Müfid "Muruc əz-Zəhəb və Məadin əl-Cəvahir" - əl-Məsudi "Tarixe-Qum" - Həsən ibn Məhəmməd ibn Həsən Qummi (HQ. IV əsr) "Tarixi-Rey" - Müntəxəbüddin (HQ. VI əsr) "Tarixi-Rey" - Əbu Səd Mənsur ibn Hüseyn Abin "Təbəristanın tarixi" - İbn İsfəndiyar (HQ. VI əsr) "Tarixi-royan" - Mövlana Övliyaullah Amuli "Lühuf" (Məlhuf) — Seyid ibn Tavus "Müntəhal-amal", "Tətimmətül-Müntəha", "Nəfəsül-məhmum və nəfsətül-məsdur", "Beytül-əhzan", "əl-Küna vəl-əlqab", "Fəvaidür-Rezəviyyə" — Şeyx Abbas Qumi "Ənsarül-Hüseyn" — Şəmsüddin "Əbədiyyət nuru" - Cəfər Sübhani "Vilayət günəşi" - Cəfər Sübhani "Kamiluz-Ziyarat" - İbn Qavliveyh "Vəsailüş-Şiə" - Şeyx Hürr Amili "Rical əl-Bərqi — Əhməd ibn Məhəmməd əl-Bərqi "İxtiyari mərifətir-rical" - Şeyx Tusi "əl-Fihrist" - Şeyx Tusi "Rical ən-Nəcaşi" - Şeyx Əhməd Nəcaşi "Mərifətu əxbari ər-rical" - Məhəmməd ibn Ömər Kəşşi "Xulasətul-Əqval" - Əllamə Hilli "Mucəm ər-ricalil-hədis" - Seyyid Əbul Qasim Xoyi "Nihəl əl-Ərəb" - Məhəmməd ibn Bəhr Rəhəni "Əl-Büldan vəl-Məsahə" - Məhəmməd ibn Xalid əl-Bərqi "Əl-Büldan vəl-Məsahə" - Əhməd ibn Məhəmməd əl-Bərqi "Ət-Tibyan fi Əhvalil-Büldan" - Əhməd ibn Məhəmməd əl-Bərqi "Əl-Büldan vəl-Məsahə" - Məhəmməd ibn Abdullah əl-Himyəri "Səhifeyi Səccadiyyə" - İmam Səccad "Məfatihul-cinan" - Şeyx Abbas Qumi "Əl-Müraciat" - Şərəfuddin Amili "Pişəvər gecələri" - Sultani-Vaizin Şirazi "əz-Zəriə ila təsanifiş-şiə" — Ağa Büzürg Tehrani "Əyanuş-şiə" — Seyyid Mühsin Əmin İslam Şiəlik On iki imam şiəliyi Cəfərilik Şiə alimlərinin siyahısı Azərbaycan dilinə tərcümə olunmuş şiə kitablarının siyahısı Şiəlik və tarixşünaslıq-4 Arxivləşdirilib 2016-03-04 at the Wayback Machine Kərim Uçar, "Şiə alimlərinin bioqrafiyası", Berlin-2007, 1.

Şiə kitablarının siyahısı — Şiə əqidəli şəxslər tərəfindən yazılmış məşhur kitablar. "Ali-Muhəmmədin sirləri" - Süleym ibn Qeys əl-Hilali "Risalə əl-haqq li İmam Zeynəlabidin əleyhissalam" - (müəllif:) Əli ibn Hüseyn; (yazan:) Əli ibn Əbu Həmzə əs-Sumali "Kitab əz-Zühd" - Əli ibn Əbu Həmzə əs-Sumali "Kitab ən-Nəvadir" - Əli ibn Əbu Həmzə əs-Sumali "Misbah əş-Şəriə" — Cəfər əs-Sadiq "Tövhidi Müfəzzəl" - (müəllif:) Cəfər əs-Sadiq; (yazan:) Müfəzzəl ibn Ömər "Məsailu Əli ibn Cəfər əleyhissalam" — Əli ibn Cəfər əs-Sadiq "Rza əleyhissalamın itrət və ümmətin fərqi haqqında kəlamı" — (müəllif:) Əli ibn Musa ər-Rza; (yazan:) Reyyan ibn Səlt "Came" - Əhməd ibn Məhəmməd əl-Bəzənti "Nəvadir" - Əhməd ibn Məhəmməd əl-Bəzənti "Məsail" - Əhməd ibn Məhəmməd əl-Bəzənti "əl-Məhasin" - Əhməd ibn Məhəmməd əl-Bərqi "Qurbul-İsnad" - Abdullah ibn Cəfər əl-Himyəri "Bəsair əd-Dərəcat" - Məhəmməd ibn Həsən əs-Səffar "Firəq əş-Şiə" - Səd ibn Abdullah əl-Əşəri əl-Qummi "Kitab əl-Məqalat vəl-Firəq" - Həsən ibn Musa ən-Novbəxti "Kitab əl-Kafi" - Məhəmməd ibn Yəqub əl-Kuleyni "Kamil əz-Ziyarat" - İbn Qəvləveyh "Şərh əl-Əxbar" - Qazi Nöman ibn Məhəmməd Təmimi Məğribi "Mən lə Yəhduruhul-Fəqih" - Şeyx Səduq "Uyunu Əxbar ər-Rza" - Şeyx Səduq "əl-İrşad fi Mərifəti Hucəcillah ala əl-İbad" - Şeyx Müfid "Təhzibul-Əhkam" - Şeyx Tusi "Əl-İstibsar fi Məctulifə fihi min əl-Əxbar" - Şeyx Tusi "Nəhcül-bəlağə" - Şərif Razi "Cəvahirus-Səniyyə fi Əhadisil-Qüdsiyyə" - Hürr Amili "Biharul-Ənvar" - Əllamə Məclisi "Mizanul-hikmət" - Məhəmməd Reyşəhri "Təfsiri Əbu Həmzə əs-Sumali" — Sabit b. Dinar "Təfsiri Qummi" — Əli ibn İbrahim əl-Qummi "Təfsiri Fırat" — Fırat ibn İbrahim əl-Kufi "Təfsiri Əyyaşi" — Məhəmməd ibn Məsud əl-Əyyaşi "Ət-Tibyan fi təfsiril-Quran" — Şeyx Tusi "Məcməul-Bəyan" — Şeyx Təbərsi "Əl-Bəyan fi təfsiril-Quran" — Əbülqasim Xoyi "Əl-Mizan fi təfsiril-Quran" — Əllamə Təbatəbai "Burhan" — Bəhrani "Nurüs-səqaleyn" — Həvizi " Təfsiri-Nümunə" — Ayətullah Məkarim Şirazi və heyət "Nur Təfsiri" — Möhsin Qiraəti "Təsnim" — Cavadi Amuli "Tarix" - əl-Yəqubi "Kamal əd-Din və Təmam ən-Nimə" - Şeyx Səduq "Təzkirətul Əxtar" - Şeyx Müfid "Muruc əz-Zəhəb və Məadin əl-Cəvahir" - əl-Məsudi "Tarixe-Qum" - Həsən ibn Məhəmməd ibn Həsən Qummi (HQ. IV əsr) "Tarixi-Rey" - Müntəxəbüddin (HQ. VI əsr) "Tarixi-Rey" - Əbu Səd Mənsur ibn Hüseyn Abin "Təbəristanın tarixi" - İbn İsfəndiyar (HQ. VI əsr) "Tarixi-royan" - Mövlana Övliyaullah Amuli "Lühuf" (Məlhuf) — Seyid ibn Tavus "Müntəhal-amal", "Tətimmətül-Müntəha", "Nəfəsül-məhmum və nəfsətül-məsdur", "Beytül-əhzan", "əl-Küna vəl-əlqab", "Fəvaidür-Rezəviyyə" — Şeyx Abbas Qumi "Ənsarül-Hüseyn" — Şəmsüddin "Əbədiyyət nuru" - Cəfər Sübhani "Vilayət günəşi" - Cəfər Sübhani "Kamiluz-Ziyarat" - İbn Qavliveyh "Vəsailüş-Şiə" - Şeyx Hürr Amili "Rical əl-Bərqi — Əhməd ibn Məhəmməd əl-Bərqi "İxtiyari mərifətir-rical" - Şeyx Tusi "əl-Fihrist" - Şeyx Tusi "Rical ən-Nəcaşi" - Şeyx Əhməd Nəcaşi "Mərifətu əxbari ər-rical" - Məhəmməd ibn Ömər Kəşşi "Xulasətul-Əqval" - Əllamə Hilli "Mucəm ər-ricalil-hədis" - Seyyid Əbul Qasim Xoyi "Nihəl əl-Ərəb" - Məhəmməd ibn Bəhr Rəhəni "Əl-Büldan vəl-Məsahə" - Məhəmməd ibn Xalid əl-Bərqi "Əl-Büldan vəl-Məsahə" - Əhməd ibn Məhəmməd əl-Bərqi "Ət-Tibyan fi Əhvalil-Büldan" - Əhməd ibn Məhəmməd əl-Bərqi "Əl-Büldan vəl-Məsahə" - Məhəmməd ibn Abdullah əl-Himyəri "Səhifeyi Səccadiyyə" - İmam Səccad "Məfatihul-cinan" - Şeyx Abbas Qumi "Əl-Müraciat" - Şərəfuddin Amili "Pişəvər gecələri" - Sultani-Vaizin Şirazi "əz-Zəriə ila təsanifiş-şiə" — Ağa Büzürg Tehrani "Əyanuş-şiə" — Seyyid Mühsin Əmin İslam Şiəlik On iki imam şiəliyi Cəfərilik Şiə alimlərinin siyahısı Azərbaycan dilinə tərcümə olunmuş şiə kitablarının siyahısı Şiəlik və tarixşünaslıq-4 Arxivləşdirilib 2016-03-04 at the Wayback Machine Kərim Uçar, "Şiə alimlərinin bioqrafiyası", Berlin-2007, 1.

Cəriri məzhəbi (ərəb. المذهب الجريري‎) — IX əsrdə əsası qoyulmuş və 10-cu əsrdə fəaliyyətini dayandıran sünni islamda ilkin hüquq məktəblərindən (məzhəblərindən) biri. Məzhəbin banisi-eponimi Təbəristandan (müasir İran) olan fars əsilli məşhur müsəlman ilahiyyatçısı İbn Cərir ət-Təbəridir (839–923). İbn Cərir Qurana dair ən yaxşı teoloji şərhlərdən birinin (Təfsir ət-Təbəri) müəllifi olmaqla yanaşı, həm də hədis (ilm əl-hədis) və İslam hüququ (fiqh) üzrə alim idi. Uzun müddət hüquqi məsələlərdə əş-Şafiinin davamçısı olan ət-Təbərinin məzhəbi Şafii məzhəbindən çox da fərqlənmirdi və bir çox mühüm cəhətlər bu məzhəbdən götürülmüşdü. Gəncliyində Əhməd ibn Hənbəldən dərs almaq niyyəti ilə Bağdada səfər edən (lakin onun sağlığında tapa bilməyən) ət-Təbəri, sonradan dəfələrlə hənbəlilərlə qızğın polemikaya girmiş və onun ardıcılları hənbəli məzhəbinin enerjili müxalifləri olmuşdur. Təbəri ilə Hənbəlilər arasında düşmənçilik o qədər şiddətlənmişdir ki, 923-cü ildə Təbəri vəfat etdikdən sonra hənbəlilərin dəfni pozmaması üçün o, gecə gizli şəkildə dəfn edilmişdir. Cəriri məktəbi qadınların roluna liberal münasibətilə seçilirdi. Məsələn: Cəririlər qadınların hakim ola biləcəyini və kişilərə namaz qıldıra biləcəyini düşünürdülər. Cəriri məzhəbinin ciddi şəkildə qınadığı fiqhi üstünlük məsələsində də Hənəfi məzhəbi ilə ziddiyyətləri tapılmışdır.

Qeyri-məzhəblilik və ya məzhəbsizlik — hər hansı bir xüsusi və ya spesifik dini məzhəbə tabe olmayan (və ya bununla məhdudlaşmayan) şəxs və ya təşkilat. Termin müxtəlif dinlərin, o cümlədən caynizm, bəhailik, zərdüştilik, unitar universalizm, neo-bütpərəstlik, xristianlıq, islam, iudaizm, hinduizm, buddizm və vikka kontekstində istifadə edilmişdir. Dini məzhəblə ziddiyyət təşkil edir. Qeyri-məzhəb əqidəsindən olan dindarlar müxtəlif dini məsələlərə və hökmlərə münasibətdə daha açıqfikirli olurlar. Qeyri-məzhəbli düşüncə tərzinə çevrilən bəzi şəxslər iştirak etdikləri əvvəlki institutlarda ənənəvi təlimlərlə bağlı mübahisələrin təsirinə məruz qalmışdılar. Bu, yerli əhalinin geniş dini inanclardan qaynaqlandığı zaman ictimai meydanda neytrallığın tətbiqi üçün bir vasitə kimi də istifadə edilmişdir.

İslam təriqətləri — bir çox dinlərdə olduğu kimi İslam dininin fərqli məzhəbləridir. "Məzhəb" sözünün mənası "gedilən yol" deməkdir.