Çeçenistan iqtisadiyyatı

Çeçenistan iqtisadiyyatı — 2020-ci ilin nəticələrinə əsasən ümumi regional məhsula görə Rusiya Federasiyasının təsis qurumları arasında 63-cü yerdədir.^[1]

2010-cu ildə Çeçenistanın ümumi regional məhsulunun həcmi 69 milyard rubl, adambaşına düşən ümumi regional məhsulunun həcmi 54 min rubl təşkil etmişdir. Çeçenistan iqtisadiyyatı Rusiya ortalamasından təxminən 5 dəfə zəifdir. Sənayenin zəif inkişafı və bölgədəki yüksək doğum nisbətləri səbəbiylə işsizlik son dərəcə yüksəkdir.

Çeçenistan çox yüksək investisiya potensialına malikdir, lakin iqtisadi təhsilin və elmin inkişaf səviyyəsinin aşağı olması iqtisadi artım tempini ləngidir. Maliyyə sistemi həddindən artıq subsidiyalaşdırılıb.

Respublikanın gəlirləri çox aşağıdır, demək olar ki, bütün Respublikanın büdcəsi Rusiya Federasiyası büdcəsindən formalaşır.

1990-cı illərdə müstəqillik dövründə Çeçenistan iqtisadiyyatı ciddi zərər gördü.^[2] 2000-ci ildə Rusiyanın respublika üzərində nəzarəti bərpa etdikdən sonra Çeçenistanın iqtisadi dirçəlişi başladı. Belə ki, 2006-cı ildə Çeçenistanın ümumi regional məhsulunun artımı 11,9%, 2007-ci ildə 26,4%, 2008-ci ildə 10,5% təşkil etmişdir.

Ümumilikdə, son illərdə Çeçenistanın ÜDM-si üç dəfədən çox artmışdır. 2005-ci ildə 23 milyard rubldan 2010-cu ildə 70 milyarda çatmışdır.^[3]

2015-ci ilin avqustunda, bölgədə antiterror əməliyyatı rejiminin qüvvədə olduğu 1999–2009-cu illər üçün elektrik və qaza olan borclarının ödənilməsinə görə Çeçenistan federal səlahiyyətlilərindən ona 16.23 milyard rubl yazılmasını istədi.^[4]

Çeçenistanın ümumi regional məhsulunun quruluşu (2010-cu il məlumatlarına görə):

• Kənd təsərrüfatı, ovçuluq və meşə təsərrüfatı — 10,0%
• Mineral hasilatı — 2,7%
• İstehsal sənayesi — 2,0%
• Elektrik, qaz və su istehsalı və paylanması — 1,0%
• Tikinti — 14,1%
• Ticarət — 23,0%
• Otellər və restoranlar — 1,6%
• Nəqliyyat və rabitə — 5,3%
• Maliyyə aktivliyi — 0,4%
• Daşınmaz əmlak əməliyyatları, kirayə və xidmətlərin göstərilməsi — 2,9%
• Dövlət idarəçiliyi və hərbi təhlükəsizlik; sosial sığorta — 20,8%
• Təhsil — 8,6%
• Səhiyyə və sosial xidmətlər — 6,1%
• Digər xidmətlər — 1,5%

Kənd təsərrüfatı məhsullarının həcmi 11 milyard rubldur (2010). Kənd təsərrüfatının aparıcı sahəsi heyvandarlıqdır (kənd təsərrüfatı məhsullarının 70% -i), bu sahənin 30% -ni bitkiçilik təşkil edir.^[5]

Çeçenistanda taxıl bitkiləri, üzüm və tərəvəzlər yetişdirilir. 2010-cu ildə kənd təsərrüfatı bitkilərinin əkin sahəsi 189 min hektar təşkil etmişdir ki, bunun da 54%-ni taxıl bitkiləri, 33%-ni yem bitkiləri, 8%-ni texniki bitkilər, 5%-ni kartof, tərəvəz və bostan bitkiləri təşkil etmişdir. Taxıl istehsalı 126 min ton, şəkər çuğunduru 40 min ton, kartof 22 min ton, tərəvəz 26 min ton təşkil etmişdir.^[5]

2020-ci ildə taxıl və paxlalı bitkilərin məhsulu 488,8 min ton (2019-cu illə müqayisədə 321,2 min ton çox) olmaqla orta məhsuldarlığını 28 kq/ha-a qədər artdı. Noyabrın 10-na olan məlumata görə, təxminən 174,5 min hektar sahə biçilmişdi.^[6]

Son illərdə Çeçenistanda kənd təsərrüfatı istehsalında davamlı artım müşahidə olunur.^[5] 2004–2010-cu illərdə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı indeksi 41% artmışdır. Heyvandarlıq sektorunda quşçuluq və qoyunçuluq yaxşı inkişaf etmişdi. İribuynuzlu heyvanlar saxlanılır. 2010-cu ildə iribuynuzlu mal-qara 211 min, qoyun və keçilər 195 min, ət istehsalı 21 min ton, süd 263 min ton (2010) təşkil etmişdir.^[5]

1 iyul 2019-cu ildə mal-qaranın sayı 252.533 baş, inəklər də 119.880 baş idi. Qoyun və keçilərin sayı 237.537 baş, quşların sayı 1.3 milyon baş idi.^[7]

Xırda buynuzlu heyvanların sayı 1 yanvar 2020-ci il tarixindəə 254,6 min baş təşkil edirdi.

2011-ci ildə Çeçenistan sənayesində istehsalın həcmi 13,6 milyard rubl təşkil etdi ki, bunun da 32%-i hasilat sənayesinin, 8%-i emal sənayesinin, 60%-i elektrik, qaz və suyun istehsalı və paylanmasının payına düşdü.^[8][9][10]

2008-ci ildən etibarən Qroznı şəhərinin sənayesi aşağıdakı böyük müəssisələrlə təmsil olunur:^[11]

• "Qrozneftqaz"
• "Transmaş"
• "Qroznı Elektromexanika zavodu"
• "Elektropult-Qroznı"
• "Qroznı Eksperimental mebel fabriki"
• "Berkat" geyim fabriki
• Qroznı konserv zavodu
• 4 çörək zavodu

Qudermesdə "Kimya zavodu", Arqunda "Pişçemaş" ("VAZ" avtomobillərinin istehsalı) zavodu var.

Çeçenistan iqtisadiyyatının strukturunda neft və qaz sektoru üstünlük təşkil edir.^[12]

Çeçenistan neft hasilatına görə Rusiya Federasiyasının təsis qurumları arasında 24-cü,^[13] təbii qaz hasilatına görə 18-ci yerdədir (2010-cu il məlumatı).^[14] 2009-cu ildən etibarən mövcud 1300 neft quyusundan 200-ü hasil olunur.^[15] Qroznıda neft emalı zavodunun inşası planlaşdırılır.^[15]

2020-ci ilin dekabr ayından etibarən Çeçenistan ərazisində ümumi gücü 361,3 MVt olan iki elektrik stansiyası, bir istilik elektrik stansiyası və bir kiçik su elektrik stansiyası da fəaliyyət göstərir. 2019-cu ildə 705,5 milyon kVt/saat elektrik enerjisi istehsal etdilər. Bölgənin enerji sektorunun əsas xüsusiyyəti, demək olar ki, bütün elektrik enerjisi istehsalını təmin edən elektrik stansiyasının — Qroznı İES-in üstünlük təşkil etməsidir.

Qudermesdə soyuducu anbar (dondurma istehsalı) və limonad istehsalı zavodu var, Arqunda şəkər fabriki var.

Çeçenistanda avtomobil və dəmir yolu nəqliyyatı var. Ümumi dəmir yollarının uzunluğu 304 km -dir. Avtomobil nəqliyyatının yük dövriyyəsi — 1,872 milyon ton, ictimai avtobus nəqliyyatının sərnişin dövriyyəsi 388 milyon sərnişindir (2010).^[5]

Hava nəqliyyatı Qroznı hava limanı ilə təmsil olunur.

Pərakəndə ticarət dövriyyəsi — 55,5 milyard rubldur (2009).^[5] Çeçenistanın ən böyük ticarət mərkəzi, respublikanın pərakəndə ticarətinin 50% -dən çoxunu təşkil edən Qroznı şəhəridir.^[16] Qudermesdə bir çox mağaza var, ən böyüyü Uşaq aləmi, Kosmos ticarət mərkəzi, Arizona mebel salonu, Jemçujina ticarət evi və Mərkəzi Bazardır.

2010-cu ildə Çeçenistanın konsolidə edilmiş büdcəsinin gəlirləri 65 milyard rubl, xərcləri 66 milyard rubl təşkil edirdi. Həmin il Rusiyanın büdcə sisteminə vergi, rüsum və digər məcburi ödənişlərin daxil olması 9,9 milyard rubl idi.^[5]

2010-cu ildə Çeçenistan iqtisadiyyatına qoyulan investisiyaların həcmi 40 milyard rubl idi. Adambaşına eyni göstərici 31,2 min rubl, bu Rusiya ortalamasından iki dəfə aşağı, lakin Şimali Qafqaz Federal Dairəsi üçün yüksək idi.^[17][18]

İşləyənlərin sayı 281 min nəfərdir (2010). İşləyənlərin sayında artım tendensiyası vardır. Belə ki, 2009-cu ildə 256 min Çeçenistan sakini, 2007-ci ildə 228 min, 2002-ci ildə 92 min nəfər işlə təmin olunmuşdur.^[5]

Məşğulluğun davamlı artmasına baxmayaraq, işsizlik Çeçenistan üçün böyük problem olaraq qalır. 2010-cu ilə qədər 235 min Çeçenistan sakini işsiz idi. Beləliklə, işsizlik səviyyəsi 43% idi (müqayisə üçün 2006-cı ildə 308 min işsiz var idi.)^[5][19]

Təşkilatlardada çalışanların orta aylıq əmək haqqı 22,3 min rubl, orta pensiya 10,4 min rubldur (2015-ci ilin məlumatları).^[5]

• "Сводная таблица исполнения бюджетов субъектов РФ". Министерство финансов Российской Федерации. 2013-12-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-01-02.