İvo Andriç

İvo Andriç (serb. Иво Андрић/Ivo Andrić; 10 oktyabr 1892 – 13 mart 1975^[1][2][…], Belqrad, Serbiya Sosialist Respublikası, Yuqoslaviya SFR^[2])) — hazırkı Bosniya və Herseqovina ərazisində doğulmuş Yuqoslaviya yazıçısı, diplomat, Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı laureatı (1961).

İvo Andriç
xorv. Ivo Andrić serb-kiril. Иво Андрић serb. Ivo Andrić
Doğum tarixi	10 oktyabr 1892(1892-10-10)
Vəfat tarixi	13 mart 1975(1975-03-13)[1][2][…] (82 yaşında)
Vəfat yeri	Belqrad, Serbiya Sosialist Respublikası, Yuqoslaviya SFR[2]
Dəfn yeri	Yeni Belqrad qəbiristanlığı[d]
Təhsili	Qrats Universiteti (1924–), Vyana Universiteti (1913–)
Fəaliyyəti	yazıçı, romançı, diplomat, şair, esseist, hekayə yazıçısı[d]
Fəaliyyət illəri	1911-ci ildən
Əsərlərinin dili	Serb-xorvat dili[4]
Janr	poeziya
Üzvlüyü	Serbiya Elmlər və İncəsənət Akademiyası[d] (1926–1939)[3], Mlada Bosna, Serbiya Elmlər və İncəsənət Akademiyası[d] (1939–1975)[3]
Mükafatları
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

İvo Andriç keçmiş Yuqoslaviyada, Bosniyanın Travnik şəhəri yaxınlığındakı Dolac kəndində doğulmuşdu. 2 yaşında atasını itirdiyindən anasının valideynlərinin himayəsində böyümüşdü. Uşaqlıq illərini keçirdiyi Vışeqrad şəhərində qatı katolik təlim-tərbiyəsi almışdı. Yazmağa başlayandan sonra İvan adını İvoya dəyişmişdi. Yazıçının milli mənsubiyyəti də müəyyən dərəcədə şübhəlidir. O, əslində xorvat ailəsində doğulmuşdu, lakin sonrada özünü serb kimi qələmə vermişdi. Bu gün iki xalq — xorvatlar və serblər İvo Andriçi öz sənətkarı sayırlar.

Çoxmillətli Bosniyada yaşaması ona fərqli insanları və mədəniyyətləri yaxından müşahidə etmək və öyrənmək imkanı yaratmışdı. Sarayevo gimnaziyasında oxuduğu dövrdə cənub slavyanlarının birliyi ideyasına xidmət edən "Mlada Bosna" ("Gənc Bosniy") gizli təşkilatına daxil olmuşdu. Bu təşkilatın üzvü Qavrilo Prinsip Avstriya ershersoqu Frans Ferdinanda qarşı sui-qəsd (həmin terror aktı Birinci Dünya müharibəsinin başlanması üçün formal bəhanəyə çevrilmişdi) törədəndə (1914) həbs olunanlar sırasında İvo Andriç də vardı. Həbsxanada keçirdiyi üç il ərzində o, subyektivist Danimarka filosofu Seren Kyerkoqoru və Dostoyevski irsini öyrənmişdi. "Dənizdən" (1918) və "Həyəcan" adlı ilk kitablarında bu müəlliflərin təsiri aydın duyulmaqda idi.

Müharibədən sonra İvo Andriç Zaqreb, Vyana və Krakov universitetlərində oxumuş, 1923-cü ildə Qraza universitetindən fəlsəfə doktoru dərəcəsi almışdı. Bundan sonra o, diplomatik xidmət sahəsində çalışmış və Yuqoslaviyanı bir sıra Avropa dövlətlərində təmsil etmişdi. 1939-cu ildə ölkəsinin Almaniyadakı səfiri təyin olunmuşdu. Səfir Andriç Yuqoslaviyaya qarşı alman təcavüzünün başlanmasından yalnız bir neçə saat əvvəl Berlini tərk edə bilmişdi.

20-ci illərdə şeirdən nəsrə keçən İvo Andriç diplomatiya sahəsində çalışdığı dövrdə cəmisi üç hekayələr kitabı çap etdirə bilmişdi. Nə qədər paradoksal səslənsə də, Belqradın faşist işğalına uğradığı illər onun yaradıcılığının ən məhsuldar dövrü olmuşdu. Ətraf aləmlə bütün əlaqələri kəsilən və faktiki ev dustağına çevrilən ivo Andriç qüvvə və enerjisini yaradıcılığa vermişdi. 1941-1945-ci illər arasında ən yaxşı əsərlərindən sayılan "Drina körpüsü", "Travnitska xronikası" və "Xanım" trilogiyasını yazmışdı. Hər üç roman 1945-ci ildə çap olunmuşdu.

Bu əsərlər arasında daha populyar olan "Drina körpüsü"ndə Bosniya tarixinin 350 illik dövrü ərzində yəhudilərin, müsəlman türklərin və katoliklərin hakimiyyət uğrunda mübarizələri təsvir olunmuşdu. Təbii ki, tarixi hadisələrə daha çox təəssübkeş katolik mövqeyindən yanaşan İvo Andriç türklərə münasibətdə obyektivliyi, ölçü və ədalət hissini sona qədər qoruyub saxlaya bilməmişdi. Ona görə də müsəlman boşnaklar Yuqoslaviyanın ilk və son Nobel laureatının həmvətənləri olmasından o qədər də böyük qürur duymurlar.

Müharibədən sonra İvo Andriçin populyarlığı xeyli artmışdı. O, prezident İosif Broz Titonun ən yaxın çevrəsinə daxil idi. Andriç kommunist partiyasının üzvü olmuş, Yuqoslaviya yazıçılar ittifaqının sədri seçilmişdi. Keşməkeşli yuqoslav tarixini dərindən bilən, mürəkkəb yuqoslav cəmiyyətinin problemlərini daim diqqət mərkəzində saxlayan yazıçı və ictimai xadim kimi ölkədə böyük nüfuz sahibinə çevrilmişdi. 40-50-ci illərdə yazdığı "Yeni tarixçələr" (1948), "Lənətlənmiş saray" (1954) kimi kitablarda müasiri olduğu dövrün hadisə və problemlərini hakim ideologiya mövqeyindən işıqlandırmağa çalışmışdı.

1961-ci ildə İvo Andriç "ölkəsinin tarixi ilə bağlı insan talelərini və problemlərini bütün dolğunluğu ilə açmağa imkan verən epik istedadının gücünə görə" Nobel mükafatına layiq görülmüşdü. Həmin il dekabrın 10-da İsveç Akademiyasının keçirdiyi təntənəli təqdimat mərasimində ənənəvi Nobel mühazirəsi ilə çıxış edən laureat nə üçün məhz tarixi əsərlər yazmasına diqqəti yönəldərək bunu "keçmişin problemlərinin bu gün də öz aktuallığını itirməməsi, insanların qarşısında yenə də eyni sualların dayanması ilə" əlaqələndirmişdi.

İvo Andriç Nobel mükafatından aldığı pulu son sentinə qədər Bosniya və Herseqovinada kitabxana sisteminin yenidən qurulmasına xərcləmişdi.

Vəfat etdiyi günə qədər o, İosip Broz Titodan sonra Yuqoslaviyanın ikinci ən məşhur adamı sayılırdı. Tito isə İvo Andriçin ölümünü "çoxmillətli Yuqoslaviya incəsənəti üçün, bütün ölkə üçün böyük itki" adlandırmışdı.

Xarici ölkələrdə yetərincə tanınmasa da, İvo Andriç müasir dövrdə də keçmiş Yuqoslaviya federasiyasına daxil olan ölkələrin əksər xalqları üçün "böyük yazıçı və ictimai xadim" statusunu qoruyub saxlamaqdadır.

• Vilayət Quliyev. Ədəbiyyat sahəsində Nobel mükafatı laureatları. Bakı: "Kitab aləmi" Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi, 2009, səh.