Alber Kamyu

Alber Kamü (fr. Albert Camus; 7 noyabr 1913[2][3][…], Dreön, Fransa Əlcəzairi[d], Fransa[5][1] – 4 yanvar 1960[4][2][…], Villeblevin[d], Yonna, Fransa[6][1][…]) — fransız filosof, yazıçı və jurnalist. O, 44 yaşında 1957-ci ildəki Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatını qazanaraq, tarixdəki ən gənc ikinci laureat olmuşdu. Onun məşhur əsərlərinə Yad, Taun, Sizif haqqında mif, Çöküş və Üsyan daxildir.

Alber Kamü
fr. Albert Camus[1]
Doğum tarixi 7 noyabr 1913(1913-11-07)[2][3][…]
Doğum yeri
Vəfat tarixi 4 yanvar 1960(1960-01-04)[4][2][…] (46 yaşında)
Vəfat yeri
İstiqaməti Qitə fəlsəfəsi
Əsas maraqları fəlsəfə[7], ədəbiyyat[1], jurnalistika[7], etika, mövcudluq, siyasi fəlsəfə, publisistika[7], teatr[1], esse[7], dram[7]
Təsirlənib Sorn Kyerkeqor, Andre Malro, Plotin[8], Fridrix Nitsşe[9], Frans Kafka[10], Andre Jid, Fyodor Dostoyevski, Lev Şestov[d], Martin Haydeqqer, Karl Yaspers, Simona de Bovuar, Jan Pol Sartr
İmza
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Kamü Əlcəzairdə (O vaxt Fransa müstəmləkəsi idi) fransız ailəsində dünyaya gəlmişdir. O, Fransa vətəndaşı idi. Kamünün uşaqlığı kasıb bir məhəllədə keçmiş və daha sonra Əlcəzair Universitetində fəlsəfə təhsili almışdır. O, İkinci Dünya müharibəsində almanlar Fransanı işğal edəndə Parisdə idi. Kamü qaçmağa çalışsa da, sonda qeyri-qanuni fəaliyyət göstərən Kombatda baş redaktor olaraq xidmət etdiyi Fransa Müqavimət Hərəkatına qoşuldu. Müharibədən sonra o, məşhur fiqura çevrildi və çoxlu mühazirələr deməyə başladı. Kamü iki dəfə evləndi, ancaq evlilikdən kənar münasibətləri də var idi. O, siyasi olaraq da aktiv idi: totalitar olduğu üçün Sovet İttifaqına qarşı çıxan solçu idi. Kamü moralist idi və anarxo-sindikalizmi qəbul edirdi. O, Avropa inteqrasiyası üçün çalışan çox sayda təşkilatda fəaliyyət göstərirdi. Kamü Əlcəzair müharibəsində (1954–1962) tərəfsizliyini və multikultural və plüralistik Əlcəzair tərəfdarı olduğunu bildirdi. Belə mövqe mübahisələrə səbəb oldu və çoxları tərəfindən qəbul edilmədi.

Fəlsəfi olaraq Kamünün fikirləri absurdizm olaraq bilinən fəlsəfənin yüksəlməsində rol oynadı. O, həmçinin, ekzistensialist olaraq bilinirdi, baxmayaraq ki, bu ifadəni həyatı boyunca qəbul etməmişdi.

Həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Erkən illər və təhsil

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Əlcəzair Universitetinin 20-ci əsrdəki poçt markası

Albert Kamü 7 noyabr 1913-cü ildə Fransa Əlcəzairinin Mondovi (hal-hazırda Drean) şəhərində, işçi təbəqə məhəlləsində doğulmuşdu. Onun anası Katerin Helene Kamü (evlilikdən əvvəl soyadı Sintes) ispan-balearik kökənli fransız idi. Kasıb fransız təsərrüfat işçisi olan atası Lüsyen Kamü Birinci Dünya müharibəsi dövründə 1914-cü ildəki Marna döyüşündə öldüyündən Kamü atasını görməmişdi. Kamü uşaqlığında anası və digər qohumları ilə birlikdə, böyük yoxsulluq içərisində Əlcəzair şəhərinin Belkour hissəsində yaşadı. O, Fransanın 1830–1962-ci illərdə müstəmləkəsi olan Əlcəzairdəki fransızların ikinci nəsli idi. Onun ata babası öz dövründəki digər fransızlarla birlikdə daha yaxşı həyat sürmək üçün 19-cu əsrin ilk onilliklərində Əlcəzairə köçmüşdü. Bu səbəbdən o, "qara ayaq" (fr. pied noir) — Əlcəzairdə doğulan fransızlara verilən arqo ad — adlanırdı. Onun kökəni və kasıb keçmişi sonralar həyatına ciddi təsir etdi.[11] Bunlara baxmayaraq, Kamü Fransa vətəndaşı idi və Əlcəzairdəki bərbər və ərəblərdən fərqli olaraq, üstün hüquqa sahib idi. Uşaqlıq illərində onun futbola və üzgüçülüyə olan marağı artmışdı.[12]

Kamü 1924-cü ildə müəllimi Lui Germeynin təsiri altında, öz təhsilinə Əlcəzair yaxınlığındakı prestijli liseydə davam etmək üçün təqaüd qazandı. 1930-cu ildə ona vərəm diaqnozu qoyuldu.[12] Bu, ötürülən xəstəlik olduğu üçün Kamü öz evindən çıxdı və ona təsir edən qəssab əmisi Qustav Akaultun evində qalmağa başladı. Kamü o dövrdə fəlsəfə müəllimi Jan Qrenenin rəhbərliyi ilə fəlsəfəylə dərindən maraqlanmağa başladı. O, qədim Yunan filosofları və Fridrix Nitsşedən təsirləndi.[12] Kamü o dövrdə sadəcə gününün yarısını təhsilinə ayıra bilir, qalan vaxtında pul qazanmaq üçün müxtəlif işlər (özəl tyutor, maşın hissələri satıcısı və Meteorologiya İnstitutunda assistent) görürdü.[13]

1933-cü ildə Kamü Əlcəzair Universitetinə qəbul oldu və 1936-cı ildə Plotin haqqında olan dissertasiyasını təqdim etdikdən sonra fəlsəfə üzrə bakalavr diplomunu aldı.[14] Onun erkən dövr xristian filosoflara olan marağı artmışdı, ancaq Nitsşe və Artur Şopenhauer Kamünü pessimizm və ateizmə yönəldirdi. Kamü, həmçinin, Stendal, German Melvill, Fyodor Dostoyevski və Frans Kafka kimi romançı-filosofları da tədqiq edirdi.[15] O, 1933-cü ildə sonradan evlənəcəyi dostunun əməkdaşı Simona Hie ilə tanış oldu.[13]

Kamü 1928–1930-cu illər aralığında Əlcəzair Universitetlər Liqasının gənclər komandasında qapıçı olaraq oynamışdır.[16] Komanda ruhu, qardaşlıq və ortaq məqsəd məsələləri ona cəzbedici gəldi.[17] Oyun hesabatlarında tez-tez onun oyundakı istək və cəsarəti alqışlanırdı. 17 yaşında vərəm diaqnozu qoyulanda futbolla bağlı bütün ambisiyaları yoxa çıxdı.[16] Kamü futbol, insan varlığı, əxlaq və fərdi kimlik arasında paralellər çəkməyə başladı. Onun üçün futbolun bəsit əxlaqı dövlət və kilsə kimi səlahiyyətlilər tərəfindən tətbiq olunan mürəkkəb əxlaqla ziddiyət təşkil edirdi.[16]

Formalaşdığı illər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kamü 1934-cü ildə, 20 yaşı olanda Simona Hie ilə münasibətdə idi.[18] Simona əvvəllər aybaşı ağrılarını azaltmaq üçün istifadə etdiyi morfin dərmanının aludəçisi olmuşdu. Kamünün əmisi Qustav bu münasibəti bəyənmirdi, ancaq Kamü aludəçiliyindən qurtulması üçün ona kömək edə biləcəyini düşünərək Simona ilə evləndi. Kamü daha sonra anladı ki, o, eyni zamanda Simonanın həkimi ilə də münasibətdədir. Cütlük daha sonra boşandı.[13] Kamü həyatı boyunca arvadbaz olmuşdu.[19]

Kamü 1935-ci illərin əvvəllərində Fransa Kommunist Partiyasına qoşuldu. O, buranın "Əlcəzarinin "yerliləri" və avropalılar arasındakı bərabərsizliklərə qarşı mübarizə apardığını" gördü, baxmayaraq ki, Kamü marksist də deyildi. O, məsələni belə izah edirdi: "Kommunizmi daha çox mənəvi fəaliyyət üçün zəmin hazırlayan tramplin və zahidlik kimi görə bilərik." Kamü bir il sonra partiyadan ayrıldı.[20] Kamü müəllimi Qrenyerin də tövsiyəsini alaraq 1936-cı ildə müstəqil fikirli Əlcəzair Kommunist Partiyasına (ƏKP) qoşuldu. Kamü, həmçinin, mülayim müstəmləkəçilik əleyhdarı/milliyətçi Əlcəzair Xalq Partiyasına (ƏXP) da yaxın idi. İki müharibə arası dövrdə gərginlik artdıqca stalinist ƏKP və ƏXP arasında əlaqə kəsildi. Kamü partiya qaydalarına tabe olmağı rədd etdiyi üçün ƏKP-dən xaric edildi. Bu silsilə hadisələr onun insan ləyaqətinə inamını daha da kəskinləşdirdi. Kamusun ədalət əvəzinə səmərəliliyi hədəf alan bürokratiyalara inamsızlığı artdı. O, teatr fəaliyyətinə davam etdi və qrupunun adını "Komanda Teatrı" ("Théâtre de l'Equipe") olaraq dəyişdi. Bəzi ssenariləri sonrakı romanlarının əsasını təşkil etdi.[21]

Kamü 1938-ci ildə Paskal Piyanın yaratdığı, sol yönümlü qəzet "Respublikaçı Əlcəzair" ("Alger républicain") üçün işləməyə başladı, çünki onun güclü antifaşist hissləri var idi və faşist rejimlərin Avropadakı yüksəlişi onu narahat edirdi. O vaxta qədər fransız idarəçilərin bərbər və ərəblərə qarşı olan sərt münasibətinin şahidi olduğundan Kamüdə avtoritar müstəmləkəçiliyə qarşı hisslər yaranmışdı. "Respublikaçı Əlcəzair" 1940-cı ildə qadağan edildi və Kamü "Paris-Soir" qəzetində baş redaktor kimi işləmək üçün Parisə qaçdı. O, Parisdə absurd və mənasızlıqdan bəhs edən əsərlərinin "ilk dövrəsinə" — bu mərhələyə Yad (L'Étranger) romanı, Sizif haqqında mif (Le Mythe de Sisyphe) fəlsəfi essesi və Kaliqula tamaşası aid idi — demək olar ki, tamamlamışdı. Hər mərhələ bir roman, bir esse və bir teatr tamaşasından ibarət idi.[22]

İkinci Dünya müharibəsi, Fransa Müqaviməti və Kombat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kamü Parisə köçdükdən qısa müddət sonra başlayan İkinci Dünya müharibəsi Fransaya təsir etməyə başladı. O, könüllü şəkildə orduya qatılmağı istəsə də, vərəm olduğu üçün bu təklifi qəbul edilməmişdi. Almanlar Parisə doğru irəliləməyə başlayanda Kamü qaçdı. O, Paris-Soirdəki işindən qovuldu. Liona gələn Kamü pianist və riyaziyyatçı Frensin Forla 3 dekabr 1940-cı ildə evləndi.[23] Kamü və For Əlcəzairə (Oran) geri qayıtdı, Alber burada ibtidai məktəbdə dərs dedi.[24] O, vərəminin müalicəsi üçün Fransız Alplarına köçdü. Kamü orada əsərlərinin "ikinci dövrəsinə" başladı. Bu dəfəki mövzusu üsyanla bağlı olan mərhələ çərçivəsində Taun (La Peste) romanını və Anlaşılmazlıq (Le Malentendu) tamaşasını yazdı. 1943-cü ilə qədər o, daha əvvəlki əsərləri ilə tanınırdı. Kamü Parisə qayıtdı və burada daha sonra dostlaşdığı Jan Pol Sartr ilə tanış oldu. O, həmçinin burada Simona de Bovuar, Andre Breton və digərlərinin olduğu intellektual çevrəyə daxil oldu. Onların arasında sonralar Kamü ilə eşq macərası yaşayan aktrisa Mariya Kazares də var idi.[25]

Kamü almanların Fransanı işğal etdiyi dövrdə yeraltı müqavimət hərəkatında aktiv rol aldı. O, Parisə qayıtdıqdan sonra qadağan olunmuş Kombat qəzetində redaktor və jurnalist kimi işləməyə başladı. Kamü Fransa Almaniya işğalından azad edildikdən sosnra da qəzet üçün yazmağa davam etdi.[26] O, ələ keçirilməmək üçün Kombatda yazdığı məqalələrdə təxəllüsündən və saxta şəxsiyyət vəsiqəsindən istifadə edirdi. Kamü bu müddət ərzində müqavimət hərəkatının vacibliyindən bəhs etdiyi Alman dostuma məktublar (Lettres à un Ami Allemand) essesini yazdı.[27]

İkinci Dünya müharibəsindən sonra

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Xarici video
Olivier Toddun təqdimatında Alber Kamü: Həyat, 15 dekabr 1997, C-SPAN

Müharibədən sonra Kamü və For Parisdə yaşadı və cütlüyün 1945-ci ildə Katerin və Jan adında əkizləri dünyaya gəldi.[28] Kamü Fransa Müqavimət Hərəkatındakı aktiv roluna görə tanınmış yazıçıya çevrildi. O, iki ayrı səyahətdə ABŞ və Latın Amerikadakı müxtəlif universitetlərdə mühazirələr dedi. Əlcəzairə bir dəfə də gəldi, ancaq dəfələrlə xəbərdar etdiyi davamlı zülmkar müstəmləkə siyasətindən məyus olaraq ayrıldı. Bu müddətdə Kamü Üsyan (L'Homme révolté) essesi ilə əsərlərinin "ikinci dövrəsi"ni tamamladı. Libertaryan sosializm və anarxo-sindikalizmi dəstəkləyən Kamü totalitar kommunizmə hücum etdi.[29] Kommunizmdən imtina etməsi ilə Fransadakı bir çox həmkarlarını və müasirlərini üzən Kamünün son kitabı Sartrla son parçalanmaya səbəb oldu. Marksist sol ilə əlaqələri Əlcəzair müharibəsi zamanı daha da pisləşdi.[30]

Kamü Avropa inteqrasiyası üçün çalışan müxtəlif marjinal təşkilatların güclü dəstəkçisi idi.[31] O, "Avropa, yalnızca milli dövlətlərin federasiyaya çevrilməsi ilə iqtisadi inkişaf, demokratiya və sülh yolunu tuta biləcəyini" bildirərək 1944-cü ildə Fransa Avropa İnteqrasiya Komitəsini (Comité français pour la féderation européenne (CFFE)) yaratdı.[31] Kamü 1947–48-ci illərdə inqilabi sindikalizm kontekstində Beynəlxalq Əlaqə Qrupları (Groupes de liaison internationale (GLI)) həmkarlar ittifaqı hərəkatının əsasını qoydu.[32] Onun məqsədi Andre Bretonun nihilizm və neqativliyini rədd edərək, sürrealizm və ekzistensializmin müsbət tərəflərini insanlara çatdırmaq idi. O, həmçinin Macarıstandakı Sovet müdaxiləsinə və İspaniyada totalitarizmə meyllənən Franko rejiminə qarşı çıxmışdı.[31]

Kamünün uzun müddət yazışdığı ispan aktrisa Mariya Kazares ilə qeyri-stabil və bir müddət sonra ictimailəşən açıq münasibəti də daxil olmaqla, çox sayda münasibəti var idi.[33] For bu məsələdən çox təsirləndi. 1950-ci illərin əvvəllərində mental olaraq çökdü və xəstəxanalıq oldu. Özünü günahkar hiss edən Kamü ictimai həyatdan çəkildi və bir müddət depressiyaya düşdü.[34]

Kamü 1957-ci ildə Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı qazanacağı xəbərini aldı. Bu xəbər onu şok etmişdi. O düşünürdü ki, bu prestijli mükafata Andre Malro layiq görüləcək. 42 yaşında bu mükafatı əldə etmiş Rudyard Kiplinqdən sonra Kamü 44 yaşında bu mükafatın ən gənc ikinci laureatı oldu. Bundan sonra o, "əxlaqi öyrənmə"ni yoxlamaq cəhdi ilə öz avtobioqrafiyası olan İlk insan (Le Premier Homme) romanını yazdı. Yenidən teatr tamaşalarına qayıdan Kamü Nobel mükafatından əldə etdiyi qrantla Dostoyevskinin Cinlər romanını səhnələşdirdi.[35] Tamaşa 1959-cu ilin yanvarında Parisdəki Antuan Teatrında göstərildi və önəmli nailiyyət olaraq dəyərləndirildi.[36]

Simona Veyl

Bu illər ərzində Qallimard üçün qurduğu "Ümid" ("Espoir") seriyasında filosof Simona Veylin əsərlərini ölümündən sonra nəşr etdirdi. Veylin onun fəlsəfəsi üzərindən böyük təsiri var idi,[37] çünki Kamü onun yazılarını "nihilizmə antidot" kimi görürdü.[38][39] Veyli "dövrümüzün tək möhtəşəm ruhu" olaraq təsvir etmişdi.[40]

Ölümü

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Photograph of Camus's gravestone
Alber Kamünün məzar daşı
Fransanın Villeblevin qəsəbəsində yaradılan Kamünün abidəsindəki bürünc lövhə. Burada yazılıb: "Yonne Departamentinin Baş Şurasından, 1960-cı il yanvarın 4-dən 5-ə keçən gecə Villeblevin bələdiyyə binasında gecə ibadətində bədəni burada olan Albert Kamüyə hörmətlə".
A photograph of the monument to Camus built in Villeblevin.
Kamünün 4 yanvar 1960-cı ildə öldüyü Villeblevin qəsəbəsində xatirəsinə qoyulan abidə

Kamü 4 yanvar 1960-cı ildə kiçik Villeblevin qəsəbəsindəki Le Grand Fossardda Sans yaxınlığında baş verən avtomobil qəzasında 46 yaşında öldü. O, 1960-cı il Yeni il bayramını Lurmarin, Voklüzdəki evində ailəsi və Qallimarddakı naşiri Mişel Qallimard, onun arvadı Canin və qızı ilə birlikdə keçirdi. Kamünün arvadı və uşaqları 2 yanvarda qatarla Parisə qayıtdılar, ancaq özü Qallimardın lüks Facel Vega HK500 markalı avtomobili ilə qayıtmağa qərar verdi. Avtomobil 5 nömrəli dövlət magistralındakı (indi 6 nömrəli magistraldır) uzun düz yolda çinar ağacına çırpıldı. Sərinişin oturacağında olan və təhlükəsiz kəmərini taxmayan Kamü hadisə yerində öldü.[41] Qallimard da bir neçə gün sonra vəfat etdi, ancaq Qalimardın arvadı və qızı xəsarət almamışdı. Bəzi fərziyyələrə görə, Sovet rejimini tənqid edən Kamünün ölümündə KQB-nin əli var idi.[42][43]

Qəza qalıqları arasında İlk insan (Le premier Homme) başlıqlı əl yazısı ilə yazılmış 144 səhifəlik kitabça tapıldı. Kamü düşünürdü ki, Əlcəzairdə keçən uşaqlıq illəri əsasında yazdığı, tamamlanmamış bu roman onun ən möhtəşəm işi olacaq.[28] Kamü Fransada yaşadığı Voklüz şəhərinin Lurmarin qəbiristanlığında dəfn edildi.[44] Dostu Sartr Kamünün məzarı başında onun qəhrəman "inadkar humanizm"inə hörmət edərək mədh oxudu.[45]

Ədəbi fəaliyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Camus crowning Stockholm's Lucia after accepting the Nobel Prize in Literature.
Kamü Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatını qazandıqdan 3 gün sonra, 13 dekabr 1957-ci ildə Stokholmun Lusiyasının tacını taxır.

Kamünün ilk nəşri 1936-cı ilin mayında 3 dostu ilə yazdığı Asturiyada üsyan ( Révolte dans les Asturies) adlı tamaşa idi. Tamaşanın mövzusu 1934-cü ildə ispan mədənçilər tərəfindən başladılan və İspaniya hökumətinin qanlı müdaxiləsi nəticəsində 1500–2000 nəfərin öldüyü işçi üsyanı idi. 1937-ci ilin mayında o, ilk kitabı olan Yanlış tərəf və doğru tərəf-i (L'envers et l'endroit) yazdı. Hər ikisi Edmond Şarlotun kiçik nəşriyyat evində çap edildi.[46]

Kamü öz əsərlərini 3 dövrəyə ayırmışdı. Hər dövrə bir roman, bir esse və bir tamaşadan ibarət idi. Absurdizmlə əlaqəli ilk dövrəyə Yad (L'Étranger), Sizif haqqında mif (Le Mythe de Sysiphe) və Kaliqula (Caligula), üsyanla əlaqəli ikinci dövrəyə Taun (La Peste), Üsyan (L'Homme révolté) və Ədalətli (Les Justes), sevgiylə əlaqəli üçüncü dövrəyə isə Nemezida əsəri daxil idi. Hər bir dairə paqan mifi və incil motivlərindən istifadə etməklə mövzuların tədqiq edilməsi idi.[47]

İlk dövrədəki kitablar 1942–1944-cü illər arasında nəşr olundu, lakin mövzu ən azından 1936-cı ilə qədər düşünülmüşdü.[48] Kamü bu dövrə ilə insanın vəziyyəti ilə bağlı bir sual verməyi, dünyanı absurd bir yer kimi müzakirə etməyi və insanlığı totalitarizmin nəticələrindən xəbərdar etməyi hədəfləyirdi.[49]

Kamü ikinci dövrədəki əsərini yazmağa Əlcəzairdə almanların artıq Şimali Afrikaya çatdığı 1942-ci ilin son aylarında başladı.[50] İkinci dövrədə Kamü üsyan və inqilab arasındakı nüansları ortaya qoymaq üçün inqilabçı humanist kimi təsvir edilən Prometeydən istifadə etdi. Üsyanın müxtəlif məqamlarını, metafizikasını, siyasətlə əlaqəsini təhlil edir və müasirlik, tarixilik və Tanrı yoxluğu obyektivləri altında araşdırırdı.[51]

Kamü Nobel mükafatı qazandıqdan sonra öz pasifizmə əsaslanan düşüncələrini bir araya topladı, özü üçün aydınlaşdırdı və nəhayət Əlcəzair Xronikalarında (Actuelles III: Chronique algérienne 1939–1958) nəşr edildi. O, daha sonra özünü Əlcəzair müharibəsindən təcrid etdi, çünki bunun mənəvi olaraq çox ağır yük olduğunu anlamışdı. O, teatra və sevgi və ilahə Nemezida ilə əlaqəli olan üçüncü dövrəsinə qayıtdı.[35]

Onun əsərlərindən ikisi ölümündən sonra çap edildi. Bunlardan ilki Patris Merso adlı obrazdan bəhs edən Xoşbəxt ölüm (La Mort heureuse) (1970) kitabı idi. Buradakı Merso obrazının Yad romanındakı Merso obrazı ilə müqayisə olunması iki kitab arasındakı əlaqə ilə bağlı elmi müzakirələrə səbəb oldu. Ölümündən sonra nəşr olunmuş ikinci kitab Kamünün ölmədən əvvəl yazdığı, tamamlanmamış İlk insan (Le Premier Homme) (1995) idi. Bu, onun Əlcəzairdəki uşaqlığı haqqında avtobioqrafik bir əsər idi və əsərin 1994-cü ildəki nəşrləri Kamünün müstəmləkəçiliyə olan fikirlərinin yenidən dəyərləndirilməsinə səbəb oldu.[52]

Dövrələr və janrlar üzrə Kamünün əsərləri (Mettyu Şarpiyə görə)[53]
İllər Paqan miflər İncil motivləri Roman Tamaşa
1937–42 Sizif Yadlaşma, sürgün Yad (L'Étranger) Kaliqula,
Anlaşmazlıq (Le Malentendu)
1943–52 Prometey Üsyan Taun (La Peste) Mühasirə vəziyyəti (L'État de siège)
Ədalətlilər (Les Justes)
1952–58 Günah, çöküş; sürgün & krallıq;
Vəftizçi İohann, İsa		 Çöküş (La Chute) Dostoyevskinin Cinlər romanının adaptasiyası;
Folknerin Rahibə üçün rekvizim
1958– Nemezida Krallıq İlk insan (Le Premier Homme)

Siyasi baxışı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kamü moralist idi və mənəviyyatın siyasətə istiqamət verməli olduğunu iddia edirdi. Əxlaqın zamanla dəyişdiyini inkar etməsə də, tarixin əxlaqı təyin etdiyi klassik marksist doktrinanı rədd etmişdi.[54]

Kamü, xüsusilə, totalitar olduğunu düşündüyü Sovet rejimi daxil olmaqla, avtoritar kommunizmi çox sərt şəkildə tənqid edirdi. Kamü Sovet məddahlarını və onların "ümumi kökəliyi azadlıq adlandırmaq qərarını" qınadı.[55] Liberal sosializmin tərəfdarı olaraq, SSRİ-nin sosialist, ABŞ-nin da liberal olmadığını iddia etdi.[56] SSRİ-ni sərt tənqid etməsi, siyasi solda başqaları ilə, xüsusən də dostu Jan Pol Sartr ilə toqquşmasına səbəb oldu.[54]

İkinci Dünya müharibəsində Almaniyanın Fransanı işğal etdiyi dövrdə Fransa Müqavimət Hərəkatınını aktiv üzvü olan Kamü hərəkatın məşhur qəzeti Kombat üçün yazılar yazır və redaktə edirdi. Alman işğalçıları ilə əməkdaşlıq edən fransızlar barədə belə yazmışdı: "İndi yeganə mənəvi dəyər burada xalqın adından danışan kuklaları və boşboğazları mühakimə etmək üçün faydalı olan cəsarətdir".[57] Fransa azad edildikdən sonra Kamü yazırdı: "Bu ölkənin Talleyrana yox, Sen-Jüsə ehtiyacı var".[58] Ancaq müharibə sonrası qanlı tribunallar onun fikrini dəyişdirdi: Kamü ictimai olaraq özünü dəyişdi və həyatı boyunca ölüm cəzasının əleyhinə oldu.[58]

Kamü Sovet modelinin mənəvi olaraq çökdüyünə inananda 1950-ci illərdə daha da güclənən anarxizmə meyil etdi.[59] O, istismar, avtoritet və mülk, müdirlər, dövlət və mərkəzləşmənin hər növünə qəti şəkildə qarşı çıxdı.[60] Fəlsəfə professoru David Şerman Kamünü anarxo-sindikalist hesab edirdi. Qrame Nikolson isə onu ekzistensialist anarxist olaraq görürdü.[61]

Anarxist Andre Prüdhümo onu ilk dəfə 1948-ci ildə Anarxist Tələbə Dairəsinin (Cercle des Étudiants Anarchistes) görüşündə anarxist düşüncəyə yaxın olan tərəfdaş kimi təqdim etdi. Kamü Le Libertaire, La Révolution prolétarienne, və Solidaridad Obrera ("İşçilərin birliyi") kimi anarxist nəşrlər və anarxo-sindikalist orqan olan Fəhlə Milli Konfederasiyası (Confederación Nacional del Trabajo (CNT)) üçün məqalələr yazdı.[62]

Kamü Əlcəzair inqilabı (1954–62) dövründə neytrallığını qorudu. O, Milli Azadlıq Cəbhəsinin etdiyi zorakılıqlara qarşı olsa da, müstəmləkəçi Fransa tərəfindən tətbiq edilən qəddarlıq və ədalətsizlikləri də qəbul edirdi. Kamü Pyer Mendes-Fransın Birləşmiş Sosialist Partiyasını və onun krizisə qarşı mövqeyini dəstəkləyirdi: Mendes barışma tərəfdarı idi. O, həmçinin, onunla eyni fikirdə olan əlcəzairli Əziz Kesusu da dəstəkləyirdi. Kamü tərəflər arasında atəşkəs danışıqları aparmaq üçün Əlcəzairə getsə də, burada tərəflərin ona qarşı inamsızlığı ilə qarşılaşdı.[63] Nobel mükafatını qəbul edərkənki çıxışı zamanı bir Əlcəzair millətçisi ilə qarşıdurması sensasiyaya səbəb oldu. Anası ilə ədalət arasında seçim çətinliyi ilə qarşılaşdıqda, cavabı belə oldu: "İnsanlar indi Əlcəzairin tramvay yollarına bombalar qururlar. Anam o tramvay yollarından birində ola bilər. Ədalət budursa, anama üstünlük verirəm".[64] David Şermana görə, Kamü terrorizm və ayrı-seçkiçilik olmadan edilən zorakılıqdan istifadə kimi iki yanlış seçimin hər hansısa bir vəziyyətdə ədalət gətirməyəcəyini göstərməyə çalışırdı.[65] Ancaq onun cavabı səhv şəkildə çatdırılmışdı: "Mən həmişə terrorizmi qınamışam və Əlcəzairin küçələrində kor-koranə gəzən və bir gün mənim anamı və ailəmi hədəf ala biləcək terrorizmi qınamalıyam da. Mən ədalətə inanıram, ancaq ədalətdən öncə anamı qorumalıyam".[64][65] Kamünün tənqidçiləri yanlış sitat gətirilən cavabı irticaçı və müstəmləkəçi bir münasibətin nəticəsi adlandırdılar.[66]

O, nüvə silahlarının geniş yayılmasını və Hiroşima və Naqasakinin bombalanmasını kəskin şəkildə tənqid etmişdi.[67] Kamü 1950-ci illərdə özünü insan hüquqları məsələsinə həsr etdi. 1952-ci ildə kaudilo Fransisko Frankonun idarəçiliyi altında olan İspaniyanın BMT-yə üzv kimi qəbul edilməsindən sonra UNESCO-dakı işindən çıxdı.[34] Kamü öz pasifizmini davam etdirdi və dünyanın hər hansısa bir yerində ölüm cəzasının tətbiq edilməsinin əleyhinə oldu. O, yazıçı, ziyalı və Ölüm Cəzasına qarşı Cəmiyyətin (Réflexions sur la peine capitale) qurucusu Artur Kostlerlə birlikdə ölüm cəzasına qarşı Kalman Levi nəşriyyatında dərc olunan esse yazdı.[68]

Əlcəzairdəki rolu

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Map of French Algeria showing its administrative organization between 1905 and 1955
Fransa Əlcəzairinin 1905–1955-ci illərdə inzibati bölgüsü

Əlcəzairdə fransız ailəsində doğulan Kamü Fransanın ərəb və bərbərlərə qarşı apardığı institusional irqçiliklə tanış idi, ancaq o, varlı elitanın üzvü deyildi. O, uşaqlığını böyük imkansızlıq şəraitində keçirsə də, Fransa vətəndaşı idi və ölkənin əksəriyyətini təşkil edən ərəb və bərbərlərdən fərqli olaraq vətəndaşlıq hüquqlarından istifadə edə bilirdi.[69]

Kamü "Yeni Aralıq Dənizi Mədəniyyəti"nin tərəfdarı idi. Bu, digər frankoəlcəzairlilərin ya da Əlcəzairdə anadan olan fransızların və ya avropalıların arasında populyar, faşist və antisemitik bir ideologiya olan "Latiniya"ya qarşı olaraq Əlcəzair xalqının çox etnikliliyini qəbul etmək vizyonunu təsvir etmək üçün istifadə etdiyi bir termin idi. Kamüyə görə, bu baxış Aralıq dənizi ətrafındakı adi insanlar arasında hələ də mövcud olan Yunan humanizmini özündə cəmləşdirdi.[70] Onun 1938-ci ildə "Yeni Aralıq Dənizi Mədəniyyəti"ndəki çıxışı Kamünün o vaxtki fikirlərinin ən sistemli halını təmsil edirdi. Kamü, bundan başqa, əlcəzairlilərə tam Fransa vətəndaşlığı verməyi təklif edən Blyum-Viollette təklifini də dəstəkləyirdi.[71] O, 1939-cu ildə Kabiliyanın dağlıq ərazilərində yaşayan sakinlərin bərbad yaşayış vəziyyəti ilə bağlı Respublikaçı Əlcəzair qəzetində tənqidi məqalələr yazdı. O, təcili olaraq iqtisadi, təhsil və siyasi reformların aparılmalı olduğunu deyirdi.[72]

Fransızların pis rəftarına etiraz edən ərəb üsyançılara qarşı 1945-ci ildə törədilən Setif və Gelma qətliamından sonra Kamü Əlcəzairə gələn bir neçə fransalı jurnalistdən biri idi. O, buradakı vəziyyəti göstərən və Fransa islahatları və Əlcəzair xalqının tələblərinə güzəştlərin edilməsini dəstəkləyən bir sıra məqalələr yazdı.[73]

1954-cü ildə Əlcəzair müharibəsi başlayanda Kamü əxlaqi dilemma ilə qarşı-qarşıya qaldı. O, öz ailəsinin də aid olduğu frankoəlcəzairlilərlə eyni hissləri keçir və Fransa hökumətinin üsyançılara qarşı siyasətini dəstəkləyirdi. O düşünürdü ki, Əlcəzair üsyanı Misir tərəfindən aparılan "yeni Ərəb imperiyalizmi" və Rusiyanın "Avropanı çevrələmək" və "ABŞ-ni təcrid etmək" üçün "antiqərb" hücumunun bir hissəsi idi.[74] Kamü Əlcəzairə yüksək muxtariyyətin və federasiyanın verilməsinin tərəfdarı olsa da, tam müstəqilliyin əleyhinə idi: onun fikrincə, Əlcəzairdəki avropalılar və ərəblər birlikdə yaşaya bilərdi. O, müharibə ərzində vətəndaşları əfv edəcək sivil atəşkəsin hazırlanmağını istəyirdi. Bu fikir hər iki tərəfdən axmaqlıq kimi qiymətləndirilərək, rədd edildi. Kamü pərdə arxasında ölüm hökmü oxunmuş əlcəzairlilər üçün iş görməyə başladı.[75] Onun mövqeyi müstəmləkəçiliyi qəbul etməyən solçular tərəfindən böyük tənqidlərə məruz qaldı. Onların gözündə Kamü artıq əzilənlərin müdafiəçisi deyildi.[76]

Kamü bir dəfə Əlcəzairdəki çətinliklərin ona "başqalarının ağciyərində ağrı hiss etdiyi üçün təsir etdiyini" demişdi.[77]

Fəlsəfə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ekzistensializm

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kamü, əsasən, absurdizmlə əlaqələndirilsə də,[78] o, mütəmadi olaraq ekzistensialist filosof kimi adlandırılırdı, hansı ki, o bu adı heç vaxt qəbul etməmişdi.[79]

O, özü fəlsəfi köklərinin qədim yunan fəlsəfəsi, Nitsşe və 17-ci əsr moralistlərə bağlı olduğunu, halbuki ekzistensializmin 19-cu əsr və 20-ci əsrin əvvəllərində Sorn Kyerkeqor, Karl Yaspers və Martin Haydeqqer tərəfindən yüksəldildiyini demişdi.[80] Kamü, həmçinin, Sizif haqqında mif romanının ekzistensializmin müxtəlif aspektlərini tənqid etdiyini demişdi.[81] Kamü ekzistensializmi fəlsəfə kimi qəbul etmirdi, ancaq onun əsas tənqid hədəfi Sartrın ekzistensializmi, müəyyən qədər də dini ekzistensializm idi. O düşünürdü ki, Marks və Sartr tərəfindən vurğulunan tarixin önəmi onun insan azadlığı anlayışı ilə üst-üstə düşmürdü.[82] David Şerman və digərlərinə görə, Sartr və Kamü arasındakı rəqabət də Kamünün ekzistensializmi rədd etməsində rol oynamışdı.[83] David Simpsona görə, Kamünün insan təbiətinə və humanizmə olan inancı onu varlığının özdən öncə gəldiyini deyən ekzistensialist doktrinadan ayırırdı.[84]

Digər tərəfdən, Kamünün fəlsəfəsinin böyük hissəsi ekzistensial məsələlərə yönəlmişdi. Həyatın absurdluğu, qaçınılmaz sonluq (ölüm) onun hərəkətlərində diqqətə çatdırıldı. İnancına görə absurd — həyatın mənasız olması və ya insanın bu mənanı mövcud ola biləcəyini bilməməsi — insanın mənimsəməsi lazım olan şey idi. Onun antixristianlığı, fərdin mənəvi azadlıq və məsuliyyətinə olan bağlılığı onu digər ekzistensialist yazıçılarla olan oxşarlıqlarından sadəcə bir neçəsi idi.[85] Daha da vacibi, Kamü ekzistensializmin əsas mövzularından birinə toxunurdu: intihar problemi. O yazırdı: "Həqiqətən ciddi olan tək fəlsəfi məsələ var, o da intihardır." Kamü intihar məsələsinə həyatın absurdluğunun təbii həlli kimi baxırdı.[54]

Absurdizm

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çoxu ekzistensialist yazıçı absurd anlayışına müraciət edirdi, hər biri öz təfsiri ilə onun nə və niyə vacib olduğunu anlamağa çalışırdı. Kyerkeqor dini gerçəklərin absurdluğunun bizi rasional olaraq Tanrıya çatmağa qoymadığını deyirdi.[86] Sartr fərdi təcrübənin absurdluğu anlayışını qəbul edirdi. Kamünün absurd haqqında fikirləri onun ilk dövrədəki kitabları və bu mövzuda əsas əsəri olan, ədəbi esse Sizif haqqında mif (Le Mythe de Sisyphe) ilə başlayır. O, 1942-ci ildə yazdığı Yad romanında absurd həyat yaşayan adamın hekayəsindən bəhs edir. O, absurd məntiqi istifadə edən Roma imperatoru Kaliqula haqqında teatr tamaşası da yazdı, ancaq bu tamaşa 1945-ci ilə qədər səhnələşdirilmədi. Onun ilk fikirləri 1937-ci ildəki Doğru tərəf və yanlış tərəf (L'Envers et l'endroit) adlı esselər toplusunda ortaya çıxdı. Absurd mövzular onun ikinci esse kolleksiyası olan 1938-ci ildəki Evliliklər (Noces) esselər toplusunda daha zərifliklə ifadə edilmişdi. Kamü bu esselərdə absurd təcrübəsini əks etdirir. Absurd anlayışının aspektlərinə Taunda da rast gəlinir.[87]

Kamü Sartrın Absurd tərifini izləyir: "O, mənasız olandır. Beləcə, insanın varlığı absurddur, çünki onun gözlənilməzliyi xarici bir əsas tapmır".[86] Ağılsız bir kainata yerləşdirilmiş insan insan dəyərlərinin möhkəm xarici bir komponent üzərində qurulmadığını dərk etdiyi üçün absurd yaranır; ya da Kamünün özünün də izah etdiyi kimi, absurd "insanın ehtiyacı ilə dünyanın əsassız susması arasındakı qarşıdurmanın nəticəsidir".[88] Absurdluq qaçınılmaz olsa da, Kamü nihilizmə yönəlmirdi. Ancaq absurdluğun reallığı bu sualı ağla gətirirdi: İnsan nəyə görə yaşamalıdır? İntihar Kamünün insan dəyərlərindən və azadlığından imtinası kimi qəti şəkildə başından etdiyi bir seçim idi. Əvəzində o, absurdluğu həyatımızın bir hissəsi kimi qəbul etməyi və onunla yaşamağı təklif edirdi.[89]

Kamünün absurd anlayışına qarşı olan fikirlərindəki dönüş nöqtəsi 1943-cü ilin iyulu ilə 1944-cü iliyin iyulu aralığında anonim alman dostuna yazdığı dörd məktubluq kolleksiyada ortaya çıxır. Onlardan ilki 1943-cü ildə "Revue Libre"də, ikincisi 1944-cü ildə "Cahiers de Libération"-da, üçüncüsü 1945-ci ildə "Libertés" qəzetində nəşr edilir. Dördüncü məktub isə Alman dostuma məktublar (Lettres à un ami allemand) adı ilə 1945-ci ildə nəşr olunmuş və bura Müqavimət, Üsyan və Ölüm topluları da daxil edilmişdi.

Kamü davamlı şəkildə özünü "absurdun filosofu" kimi tanıtdığı üçün peşman oldu. O, Sizif haqqında mifi nəşr etdikdən qısa müddət sonra absurd anlayışına daha az maraq göstərdi. Alimlər onun ideyalarını ayırmaq üçün "Kamünün absurd"una istinad edəndə bəzən absurd paradoksu anlayışından istifadə edirlər.[90]

Üsyan

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kamü hər cür zülmə, haqsızlığa və ya insanın vəziyyətinə hörmətsiz olan hər şeyə qarşı üsyan qaldırmaq iddiasını açıqlaması ilə tanınır. Bununla birlikdə, üsyanın hədlərini təyin etmək üçün kifayət qədər ehtiyatlı idi.[91] Üsyan (L'Homme révolté) romanında məsələylə bağlı düşüncələrini detallı şəkildə izah edir. Romanda sualı Sizif haqqında mif əsərindəki absurd anlayışı üzərinə qurur, ancaq daha da irəli gedir. Üsyanın metafizikasını tədqiq etdiyi kitabın giriş hissəsini ümumi insan vəziyyətini tanıdığını göstərən bu cümlə ilə sonlandırır: "Üsyan edirəm, çünki varam".[92] Kamü, həmçinin, üsyan və inqilab arasındakı fərqi də ayırır və göstərir ki, tarixən üsyanın yaratdığı inqilab asan bir şəkildə zülmkar rejimə çevrilə bilər.[93] Kamüyə görə, əsas olan şey inqilaba aparan mənəvi anlayışlar idi. O, vacib bir sualı da ortaya qoyur: İnsan üçün bu səssiz kainatda əxlaqi və mənalı qaydalar içərisində hərəkət etmək mümkündürmü? Onun cavabı "hə" idi, çünki absurd təcrübəsi və fərqindəliyi həm mənəvi dəyərlər yaradır, həm də hərəkətlərimizin limitlərini təyin edir.[94] Kamü üsyanın müasir formasını iki qola ayırır. İlki, insanın öz vəziyyətinə və bütün yaradılışa qarşı gəldiyi metafizik üsyandır. Digəri metafizik üsyanın mücərrəd ruhunu gerçəkləşdirməyə və dünyanı dəyişməyə cəhd edən tarixi üsyandır. Bu cəhddə üsyan dünya şeytanı və hər üsyanın içində olan və ədalətsiz bir əzaba səbəb olmayan daxili şeytan arasındakı balansı qorumalıdır.[95]

İrsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kamünün roman və fəlsəfi esseləri hələ də öz təsirini qoruyur. Ölümündən sonra onun yaradıcılığına olan maraq Yeni solun yüksəlişi (və enişini) izlədi. Sovet İttifaqının dağılması ilə birlikdə onun kommunizmə alternativ yolu yenidən gündəmə gəldi.[96] Kamü öz şübhəçi humanizmi və siyasi tolerantlıq, dialoq və insan hüquqlarına olan dəstəyi ilə xatırlanır.[97]

Baxmayaraq ki, Kamü antisovet kommunizminə meyilli idi, hətta anarxo-sindikalist hesab edilirdi, bəzi neoliberallar özlərinin siyasətləri ilə onu əlaqələndirməyə çalışırlar. Misal üçün, Fransa prezidenti Nikolya Sarkozi Kamünün məzarının Panteona köçürməyi təklif edəndə, bu fikir solçuların qəzəbinə səbəb olmuşdu.[98]

Əsərləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Alber Kamünün əsərlərinə daxildir:[99]

Romanlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qısa hekayələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Akademik tezislər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bədi kitablar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tamaşalar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Esselər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
  2. ↑ 1 2 3 4 Cruickshank J. Albert Camus // Encyclopædia Britannica (ing.).
  3. ↑ 1 2 Albert Camus // RKDartists (nid.).
  4. ↑ 1 2 Камю Альбер // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. / под ред. А. М. Прохорова 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1969.
  5. ↑ 1 2 https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Camus-Albert;3882957.html.
  6. ↑ 1 2 Istituto dell'Enciclopedia Italiana Camus, Albert // Enciclopedia on line (it.).
  7. ↑ 1 2 3 4 5 Çex Milli Hakimiyyət Məlumat bazası.
  8. ↑ http://www.lavie.fr/actualite/france/albert-camus-le-penseur-athee-qui-parlait-aux-chretiens-07-11-2013-46209_4.php.
  9. ↑ http://revuephares.com/wp-content/uploads/2015/04/Phares-XV-08-Olivier-Masse.pdf.
  10. ↑ http://www.mutualinspirations.org/archive/2014/franz-kafka/.
  11. ↑ Sherman, 2009. səh. 10; Hayden, 2016. səh. 7; Lottman, 1979. səh. 11; Carroll, 2007. səh. 2–3.
  12. ↑ 1 2 3 Sherman, 2009. səh. 11
  13. ↑ 1 2 3 Hayden, 2016. səh. 9
  14. ↑ Sherman, 2009. səh. 11: Camus' thesis was titled "Rapports de l'hellénisme et du christianisme à travers les oeuvres de Plotin et de saint Augustin" ("Relationship of Greek and Christian Thought in Plotinus and St. Augustine") for his diplôme d'études supérieures (roughly equivalent to an MA thesis).
  15. ↑ Simpson, 2019, Background and Influences
  16. ↑ 1 2 3 Clarke, 2009. səh. 488
  17. ↑ Lattal, 1995
  18. ↑ Cohn, 1986. səh. 30; Hayden, 2016.
  19. ↑ Sherman, 2009; Hayden, 2016. səh. 13.
  20. ↑ Todd, 2000. səh. 249–250; Sherman, 2009. səh. 12.
  21. ↑ Hayden, 2016. səh. 10–11
  22. ↑ Hayden, 2016. səh. 12; Sherman, 2009. səh. 12–13.
  23. ↑ Hayden, 2016. səh. 13–14
  24. ↑ Sherman, 2009. səh. 13
  25. ↑ Hayden, 2016; Sherman, 2009. səh. 13.
  26. ↑ Hayden, 2016; Sherman, 2009. səh. 23.
  27. ↑ Hayden, 2016. səh. 15
  28. ↑ 1 2 Willsher, 2011
  29. ↑ Hayden, 2016. səh. 17
  30. ↑ Hayden, 2016. səh. 16–17
  31. ↑ 1 2 3 4 Hayden, 2016. səh. 18
  32. ↑ Todd, 2000. səh. 249–250; Schaffner, 2006. səh. 107.
  33. ↑ Sherman, 2009. səh. 14–17; Zaretsky, 2018.
  34. ↑ 1 2 Sherman, 2009. səh. 17
  35. ↑ 1 2 Hayden, 2016. səh. 19
  36. ↑ Sherman, 2009. səh. 18
  37. ↑ Jeanyves GUÉRIN, Guy BASSET. Dictionnaire Albert Camus. Groupe Robert Laffont. 2013. ISBN 9782221140178.
  38. ↑ "Stefan Skrimshire, 2006, A Political Theology of the Absurd? Albert Camus and Simone Weil on Social Transformation, Literature and Theology, Volume 20, Issue 3, September 2006, Pages 286–300". 2022-07-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-03.
  39. ↑ "Rik Van Nieuwenhove, 2005, Albert Camus, Simone Weil and the Absurd, Irish Theological Quarterly, 70, 343". 2022-07-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-03.
  40. ↑ John Hellman. Simone Weil: An Introduction to Her Thought. Wilfrid Laurier University Press. 1983. 1–23. ISBN 978-0-88920-121-7.
  41. ↑ Sherman, 2009. səh. 19; Simpson, 2019, Life.
  42. ↑ Catelli, 2019
  43. ↑ Flood, 2019
  44. ↑ Bloom, 2009. səh. 52
  45. ↑ Simpson, 2019, Life
  46. ↑ Hayden, 2016. səh. 11
  47. ↑ Sharpe, 2015. səh. 41–44
  48. ↑ Hayden, 2016. səh. 23
  49. ↑ Hayden, 2016. səh. 41
  50. ↑ Hayden, 2016. səh. 14
  51. ↑ Hayden, 2016. səh. 45–47
  52. ↑ Carroll, 2007
  53. ↑ Sharpe, 2015. səh. 44
  54. ↑ 1 2 3 Aronson, 2017, Introduction
  55. ↑ Foley, 2008. səh. 75–76
  56. ↑ Sherman, 2009. səh. 185–87
  57. ↑ Bernstein, 1997
  58. ↑ 1 2 Bronner, 2009. səh. 74
  59. ↑ Dunwoodie, 1993. səh. 86; Marshall, 1993. səh. 445.
  60. ↑ Dunwoodie, 1993. səh. 87
  61. ↑ Nicholson, 1971. səh. 14
  62. ↑ Dunwoodie, 1993. səh. 87-87: See also appendix p 97; Hayden, 2016. səh. 18.
  63. ↑ Sherman, 2009. səh. 17–18 & 188; Cohn, 1986. səh. 30 & 38.
  64. ↑ 1 2 "Resistance, Rebellion, and Writing". www.bookforum.com (ingilis). 2022-06-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-23.
  65. ↑ 1 2 Sherman, 2009. səh. 191
  66. ↑ Sherman, 2009. səh. 19; Simpson, 2019; Marshall, 1993. səh. 584.
  67. ↑ Hayden, 2016. səh. 87
  68. ↑ Hayden, 2016. səh. 73 & 85
  69. ↑ Carroll, 2007. səh. 3–4
  70. ↑ Hayden, 2016. səh. 141-143
  71. ↑ Hayden, 2016. səh. 145
  72. ↑ Sharpe, 2015. səh. 356
  73. ↑ Foley, 2008. səh. 150–151
  74. ↑ Sharpe, 2015. səh. 322
  75. ↑ Foley, 2008. səh. 161
  76. ↑ Carroll, 2007. səh. 7–8
  77. ↑ Sharpe, 2015. səh. 9
  78. ↑ Sherman, 2009. səh. 3
  79. ↑ Sharpe, 2015. səh. 3; Sherman, 2009. səh. 3.
  80. ↑ Foley, 2008. səh. 1–2; Sharpe, 2015. səh. 29.
  81. ↑ Foley, 2008. səh. 2
  82. ↑ Foley, 2008. səh. 3; Sherman, 2009. səh. 3.
  83. ↑ Sherman, 2009. səh. 4; Simpson, 2019, Existentialism.
  84. ↑ Simpson, 2019, Existentialism
  85. ↑ Sharpe, 2015. səh. 5–6; Simpson, 2019, Existentialism.
  86. ↑ 1 2 Foley, 2008. səh. 5–6
  87. ↑ Sherman, 2009. səh. 8
  88. ↑ Foley, 2008. səh. 6
  89. ↑ Foley, 2008. səh. 7-10
  90. ↑ Curtis, 1972. səh. 335-348
  91. ↑ Sharpe, 2015. səh. 18; Simpson, 2019, Revolt.
  92. ↑ Foley, 2008. səh. 55–56
  93. ↑ Foley, 2008. səh. 56–58
  94. ↑ Hayden, 2016. səh. 43–44
  95. ↑ Hayden, 2016. səh. 50–55
  96. ↑ Sherman, 2009. səh. 207–208
  97. ↑ Sharpe, 2015. səh. 241–242
  98. ↑ Zaretsky, 2013. səh. 3–4; Sherman, 2009. səh. 208.
  99. ↑ Hughes, 2007. səh. xvii
  100. ↑ Hayden, 2016. səh. 86
  101. ↑ Sharpe, 2015. səh. 20

Mənbə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əlavə ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Seçilmiş bioqrafiyalar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Vikisitatda Albert Camus ilə əlaqədar sitatlar var.