Şirvanzadə Mehmed Rüşdi Paşa

Şirvanizadə Mehmed Rüşdü Paşa (1828, Amasya – 1874, Taif, Məkkə bölgəsi^[d]) — Sultan Əbdüləzizin hakimiyyəti dövründə 9 ay 27 gün sədrəzəm olmuş Osmanlı dövlət adamı.

Şirvanzadə Mehmed Rüşdi Paşa
Osmanlı sədrəzəmi[d]
15 aprel 1873 – 15 aprel 1873
Əvvəlki	Əhməd Əsad Paşa
Sonrakı	Hüseyn Avni Paşa
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi	1828
Doğum yeri	Amasya, Amasya ili, Türkiyə
Vəfat tarixi	1874
Vəfat yeri	Taif, Məkkə bölgəsi[d], Səudiyyə Ərəbistanı
Dəfn yeri	Taif
Fəaliyyəti	siyasətçi
Dini	islam

1828-ci ildə Amasiyada dünyaya gəlmişdir. Atası Nəqşibənd təriqətinin Xalidiyyə şeyxlərindən İsmayıl Siracəddin Əfəndidir. Ailəsi vaxtilə Şirvan-Dağıstan bölgəsindən Amasyaya köç etmişdir. İlk dini təhsilini atası və böyük qardaşı Əbdülhəmid Əfəndidən almış, ardından 1851-ci ildə İstanbula gedərək burada Vidinli Mustafa Əfəndidən icazət almışdır. Hələ təhsili davam edərkən dövrün şeyxülislamı Məşrəfzadə Arif Əfəndinin oğlu Sıddıq Əfəndiyə dərs verməyə başlamışdır. Məhz bu tələbəsi və Əhməd Cövdət Əfəndinin vasitəçiliyi ilə 1855-ci ildə müdərrisliyi təsdiqləndi. Ardından 21 sentyabr 1853-cü ildə Amasya Vəqf idarəsinin rəisi təyin edilsə də, bu vəzifədə çox qala bilmədi və 3 yanvar 1855-ci ildə istehfa verərək İstanbula döndü.

Döndükdən qısa müddət sonra Rüşdü Əfəndi, torpaq qanunu hazırlanması məqsədilə Əhməd Cövdət Əfəndi tərəfindən qurulan komitəyə üzv seçildi və bir neçə il bu komitə daxilində çalışdı. Bu müddət ərzində Mehmed Əli Paşa, Fuad Paşa kimi dövrün mühüm siyasi xadimləriylə tanış oldu. 1860-cı ilin yayında Dəməşq və Livan bölgəsində başlayan üsyanın böyüməsi nəticəsində bölgəyə gedən xarici işlər naziri Fuad Paşanın heyətində Rüşdü Əfəndi də vardı (29 iyul 1860). Bu vəzifəsi ərzində paşanın gözünə girdi. Nəticədə Fuad Paşa onun yüksək dərəcə ilə qazılığa yüksəlməsini istədi ancaq dövrün şeyxülislamı Sadəddin Əfəndinin qarşı çıxmasıyla bu təyinat baş tutmadı. Buna cavab olaraq Mehmed Əli Paşa tərəfindən 1861-ci ildə Ədliyyə məclisi üzvlüyünə seçildi.

Dəməşqdəki fəaliyyətini tamamladıqdan sonra paytaxta qayıdan Rüşdü Əfəndi Fuad Paşa tərəfindən vəzirlik rütbəsinə yüksəldilərək Dəməşq hakimi (2 aprel 1863), ertəsi il isə yenicə qurulan Suriya vilayəti hakimliyinə təyin edildi. Beləcə, Rüşdü Paşa Körpülü Fazil Əhməd Paşa və Yenişəhərli Osman Paşadan sonra müdərrislikdən vəzirliyə yüksələn üçüncü şəxs oldu. Bölgədəki qısa fəaliyyəti müddətində burada davam edən ənənəvi idarəetmə üsulunu ləğv edərək 1864-cü ildə açılan bələdiyyə məclisləriylə mərkəzi hakimiyyəti gücləndirdi.

Rüşdü Paşa həm üləmadan olması, həm də fiqh elmini güclü bilməsi səbəbilə vəqf mülkləriylə bağlı yaranan problemləri həll etməsi üçün 10 oktyabr 1865-ci ildə Evkaf-ı Hümayun Nazirliyinə təyin edildi və İstanbula dönərək 7 noyabrda vəzifəsinə başladı. Təxminən 1 ay sonra Maliyyə Nazirliyinə keçirilən Rüşdü Paşaya, bununla yanaşı 5 mart 1868-ci ildə Hassa xəzinədarlığı da əmanət edildi.

Fuad Paşanın vəfatıyla xariciyyə nazirliyini də öhdəsinə alan sədrəzəm Mehmed Əli Paşa, daxili və xarici işlərin artması səbəbilə Rüşdü Paşanı vəzifələrinə əlavə olaraq Daxili işlər naziri təyin etdi (27 fevral 1869). Ancaq Rüşdü Paşanın Hassa xəzinədarlığı vəzifəsi səbəbilə sarayla yaxın münasibəti və sədrəzəmə qarşı bir siyasət yürütməsi səbəbilə Mehmed Əli Paşayla münasibətləri korlandı. Bu səbəblə Daxili işlər nazirliyindən uzaqlaşdırılaraq yenidən Maliyyə nazirliyinə gətirildi (15 dekabr 1870). Bu vəzifədə ikən Şahzadə Yusif Əfəndinin Dolmabağça sarayındakı sünnət mərasiminə nəzarət etdi. Ancaq bu mərasim əsnasındakı bəzi uyğunsuz hərəkətləri və israfçılığı səbəbilə 23 sentyabr 1871-ci ildə Maliyyə nazirliyindən alındı. Qısa müddət sonra öncə Nafiyə, ardından Ədliyyə nazirliyi ilə vəzifələndirildi. Buna baxmayaraq 30 oktyabrda vəzifədən alındı və Amasyada qalmağa məcbur edildi. Nişanları əlindən alındı və gecə vaxtı Yeniköydəki köşkündən alınaraq sürgün olunduğu Amasyaya aparıldı. Onunla birlikdə sürgün edilənlər arasında sərdar Hüseyn Avni Paşa və keçmiş Şkoder hakimi İsmayıl Paşa da vardı. 26 iyul 1872-ci ildə bağışlanan Rüşdü Paşa yenidən paytaxta döndü və 5 avqust tarixində Meşə və Təbii sərvətlər nazirliyi verildi. Bununla yanaşı Osmani və Məcidi nişanları ona geri verildi. Daha öncə ləğv edilərək şeyxülislamlığa birləşdirilən Evkaf nazirliyinin yenidən qurulmasının ardından Rüşdü Paşa yenidən bu vəzifəyə gətirildi. Çox keçmədən Mütərcim Rüşdü Paşanın qurduğu yeni hökumət kabinetində Maliyyə naziri olaraq seçildi (16 fevral 1873).

16 aprel 1873-cü ildə sədarətdən alınan Əhməd Əsad Paşanın yerinə sədarətə gətirildi. Ona və hökumətində yer alan Hüseyn Avni Paşaya sahil köşklərinin inşasının tamamlanması məqsədilə Sultan Əbdüləziz tərəfindən böyük miqdarda pul ayrıldı. Ramazan bayramı gecəsi (21 dekabr 1873) köşkündə çıxan yanğının ardından dövrün validə sultanı Pərtəvniyal Sultan tərəfindən bütün köşkü əşyalarla təmin edildi.

Hüseyn Avni Paşa çoxdandır planladığı çevriliş planını Rüşdü Paşaya açıb demiş ancaq sədrəzəm bu işə razı olmamışdı. Planının ifşa olmasından qorxan Hüseyn Avni Paşa cəld hərəkət etdi və sədrəzəmi gözdən düşürmək üçün fəaliyyət başladı. Sultan Əbdüləzizin hüzurunda sədrəzəmi, Şahzadə Murad Əfəndiylə gizli yazışmalar aparmaqla günahlandırdı və onun 13 fevral 1874-cü ildə sədarətdən alınmasına yol açdı. Sədarətə gətirilən Hüseyn Avni Paşa bununla kifayətlənmədi və Rüşdü Paşanı paytaxtdan uzaqlaşdırmaq üçün Hələbə hakim təyin etdi (25 may 1874). Ancaq hələ Hələbə çatmamış vəzifə yeri Ciddə olaraq dəyişdirildi. Beləcə yenidən yola qoyulan Rüşdü Paşa Taif yaxınlığında vəfat etdi (13 sentyabr 1874). Tarixi qaynaqlarda ölüm səbəbi olaraq tifus xəstəliyi göstərilir. Cənazəsi səhabələrdən Abdullah ibn Abbasın məzarı yaxınlığına dəfn edildi.

• Fatîn, Tezkire, s. 137;
• Cevdet, Tezâkir, II, 44–45, 155–156; III, 197, 207; IV, 79–80, 94, 95, 119, 122–125, 130, 159;
• a.mlf., Ma‘rûzât, s. 45–48, 175, 200, 202, 207, 213–220, 239–240;
• Mir’ât-ı Hakîkat (Miroğlu), s. 47–49, 69, 102, 104;
• Lutfî, Târih, X, 132; XI, 88–89, 104; XII, 38, 96, 101, 106; XIII, 15, 31; XIV, 27, 28, 31, 39, 45, 46, 47, 62, 63, 64;
• Sicill-i Osmânî, II, 385;
• İbnülemin, Son Sadrıazamlar, I, 436–482;
• a.mlf., "Hâtıra-i Âtıf", TTEM, VII/84 (1341), s. 43, 47;
• Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, Ankara 1977–83, VII, 70, 72, 105, 172; VIII, 284;
• Der Orientalist Johann Gottfried Wetzstein als preussischer Konsul in Damaskus: 1849–1861 (ed. I. Huhn), Berlin 1989, s. 88, 174–244.