Şiveylər

Şiveylər(çin. ənən. 室韋, sadə. 室韦, pinyin: shìwéi, hərfi mənası: "Шивэй", bu cür də yazılırdı: 失韋 shīwéi) —Monqol dilli [1] köçəri xalq.

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Erkən orta çağdakı Şi-veylərlə bağlı bilgiləri də yenə biz Çin qaynaqlarından öyrənirik. Uygur və ya digər Türk yazılarında Şi-veylər ilə əlaqəli Şi-vey ya da onun Türkcə qarşılığı haqqında hər hansı bir ada rastlanılmamışdır.

Uyğur dönəminin əvvəllərində Şi-vey tayfaları olduqca güclü və müstəqil bir şəkildə yaşadılar. Çünki bu sıralarda Tanq imperiyası və Uyğur dövlətinin onlarla məşğul olacaq boş zamanları yox idi. Çin qaynaqlarında uyğurlar haqqında; “şərqdə Şi-vey, qərbdə Altay dağları, cənubda Qobi çölü Uyğur dövlətinin sərhəd-sınırları içinə girdi. Yəni uyğurlar bütün göytürklərin torpaqlarına sahib oldular”,[2] deyilməkdədir. Bu bilgidən, uyğurların Uzaq Şərqdə Göytürk mirasının tamamını toplayamadıqları, bu arada Şi-veyləri hakimiyətləri altına alamadıqları anlaşılır.[3] Beləcə Uyğur dönəminin başlangıcında, Şi-veylər şərqdəki Monqol əsllı xalqları təmsil edərək Çin qaynaqlarında yer almışdır.

Bu dönəmlərdə, Şi-vey, Kerulen çayının cənubunda yaşayırdı. Şimal hüdudu bu qaynaqda bildirilməmiş, amma hərhalda xaqan hüdudun, Orkun çayının axdığı Baykal gölünə qədər uzandığını təsəvvür edirdi.[4]

Şi-veylər bu illərdə digər köçəbə tayfalar kimi çinlilərlə bir münasibət qurub, barış bağlamağa çalışdılar. Çünki VIII əsrin ilk yarılarına qədər, Çin salnamələrində, Şi-veylər hər il dəyişik zamanlarda Çin paytaxtına xərac verməklə gəldilər”,[5] deyilməkdədir.

Uyğurların iç qovgasından zəfərlə çıxan Moyan-Çur xaqan (S. Göməçə görə Börü-Kun) 750-ci ilin ilkbaharında şimal-qərbi Mancuriyadakı Şi-veyləri məğlub etdi.[6] Fəqət Şi-veylər bu hadisədən sonra Uyğur dövlətinin itaət altına girməmiş kimi görünürlər. Çünki qaynaqlara baxdığımızda onlar uyğurlardan olduqca müstəqil bir xarici siyasət izləməkdədir. Bəlgələrdə; 773-cü ildə, birdənbirə heç gözlənilməz bir anda yenə elçi göndərdilər və hədiyələr təqdim etdilər,[7] 780-ci illərdə on bir dəfə Çin sarayına gəldilər,[8] deyilən qeydlər vardır.

Şiveylərin qolları

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Dagui
  • Da (Great) Ruzhe
  • Dong (Eastern) Shiwei
  • Hejie
  • Huangtou (Yellow-head)
  • Lingxi
  • Luozu Shiwei
  • Luotuo
  • Nali
  • Nebeizhi
  • Powo
  • Saiezhi
  • Shanbei
  • Wusugu
  • Xi (Western) Shiwei
  • Xiao (Lesser) Ruzhe
  • Yisaimo

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Иакинф (Бичурин), Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена: в 3 ч. — СПб, 1851.
  • Delgerjargal, P.,“Shi-wei Aimguudiin Ugsaa-Tüühiin Zarım Asuudal”. MUİS. NUF-iin EShB, № 8 (174) Ulaanbaatar, 2001.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Л. Н. Гумилёв «Древние тюрки», 2003, стр.22
  2. ↑ Çandarlıoğlu, Ötüken Bölgesindeki ..., s. 31; Chang, a.g.t., s. 205.
  3. ↑ Gökalp, a.g.t., s. 92.
  4. ↑ Sinor, a.g.e., s. 431.
  5. ↑ Gökalp, a.g.t., s. 21, 25.
  6. ↑ Qumilyev, Qədim türklər, s.452.
  7. ↑ Gökalp, a.g.t., s. 21.
  8. ↑ Yenə orda

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]