Bayatlar (monqollar)

Bu məqalə Bayatlar (monqollar) haqqındadır. Bayatın digər istifadələri üçün Bayat səhifəsinə baxın.

Bayatlar (monq. Баяд) — Monqolların bir qolu.

"Camiüt-Təvarix" adlı ünlü əsərin müəllifi Fəzlullah Rəşidəddin, adı çəkilən əsərində zikr etdiyi bir çox tayfanın adları X əsrdən öncəki Monqolustana aid tarixi sənədlərdə görüldüyü ifadə edilməkdədir. Əhməd Zəki Vəlidi Toğan isə bu mövzuda belə deyir: “Şimaldan və şimali-şərqdən qalxıb gəlmiş və cənuba yerləşmiş olan “Uyrat-Uyğurlar”, “Kayat-Kayılar”, “Kanıklıyut-Bayaut-Bayatlar” adlarını daşıyan qəbilələr əslən Türk olub Çingiz xanın ortaya çıxışına qədər Monqollaşmış ancaq buna baxmayaraq Türk ənənələrini də tamamilə unutmamış olduqları məlum olur...

Şərqi Oğuzlardan olan Bayatlar, Monqollar arasında Moğol, Oğuz və Kiməklər arasında Türk qəbiləsi sayılmışdılar. Türk və Monqol qaynaşmasının bu dövrdə sürətləndiyi, aralarındakı əlaqələrin artdığı asanlıqla görünür.

Bayatların Çingiz xan ilə əlaqələri haqqında mənbələr müxtəlif məlumatlar verməktədir. Bunlardan bəziləri Çingiz xanın Bayatları qul olmağa məcbur etdiyini iddia edərkən, digərləri da əksini irəli sürərək Bayatların qul deyil; Çingiz xan tərəfindən xətiri sayılı bir müamələ gördüklərini ifadə etməkdədir.

Şərqşünas Y. Vlamidirtsov “Monqolların ictimai təşkilatı” adlı əsərində bu bilgiyə yer verməkdədir: “Çingiz xan orduda bəzi kimsələrə mükafat dağıtmaq istəməkdədir. Bu mövzuda, yaxın adamı Bayatlı Vangurdan fikrini sorar. Bu zat Çingiz xana: Bu mövzuda fikrimi sorursunuz, məncə bu gün bu mükafatı ən çox, qardaşlarım olan və dəyişik qəbilələr arasına dağılmış olan Bayatların haqqıdır, deyir.” Yenə aynı qaynaqda Monqolların Gizli Tarixi”nə atfən bu bilgiyi axtarmaqdadır. “Bayat qəbiləsi qollarından biri, Çingiz xanın mənsub olduğu tayfanın (Unagan-Boğolı) yəni köləsi idi. Y. Vlamidirtsovun bəhs etdiyi Bayatların ataları haqqında eyni qaynaqda diqqət çəkən bir əfsanəyə rastladıq: “Alon-Qaonun əri (Dobun-Mergen) bir gün ovlanırkən “Uryanxat” qəbiləsindən birinə rastlar, bu zat tarafından kəndisinə ikram ədilən gəyik ətni alır. Bir müddət sonra (Dobun-Mərgən) Bayaut qəbiləsindən “Maarix” adında biriylə karşılaşır. Bunun yanında bir də küçük ərkək çocuk bulunmaktadır. Yoksul və son dərəcə muhtaç olan Bayatlı Maarix gəyik ətinə karşılık küçük çocuğu Dobun-Mərgənə vərir”. İştə Rəşiduddinə görə Çingiz Hanın mənsup olduğu qəbiləyə köləlik yapan Bayautlar, bu çocuğun nəslindən türəmiş kimsələrdi. Diğər qaynaqlar da tarandığında Bayautların Çingiz Han və qəbiləsinə kölə dəğil; onlara hami olduğu gərçəği ortaya çıkmaktadır.

Rəşiduddin də Cao-Bişi adlı Çin qaynağında zikr edilən bir neçə qəbilə isimlərinin X əsrdən öncə Monqolustana ait bəlgələrdə də mövcud olduğunu qeyd etməkdədir. IX və X əsrlərdə şimal-şərqdən qalxıb gəlmiş Monqolustana yerləşmişdilər. Zəki Vəlidi Toganın da bildirdiyi kimi o zaman için hansı tayfanın ana dilinin Monqolca ya da Türkcə olduğunu təsbit etmək imkansızdır. Çünkü bir çox qəbilə hər iki dildə danışa bilmişdilər.

Monqolustandaki Bayatlar haqqında bir başqa qaynaq biz bu bilgiləri axtarmaqdadır. Monqol qəbilələri o dönəmdə bəlirli yerlərdə ikamət ədərlərdi. Yani, hər tayfanın bəlirli bir iskan yəri vardı. Buna mukabil dağınık və dəvamlı harəkət halindəki qəbilələr də bulunmaqdadır. Bu qəbilələr bəzən başqa yabançı qəbilələrlə hərəkət edərrdilər. Bayatlar, bu dağınıq qəbilə örnəyini təşkil edən qəbilələrdən sadəcə biriydi.

Bu dönəmdə Bayatların bir qisminun Çingiz xan ilə digər qisminin isə Tayciutlarla köç etdikləri qeyd edilməkdədir.